Transcript TEMA 3 - Slobomir P Univerzitet

SLOBOMIR P UNIVERZITET
DOKTORSKE I MASTER STUDIJE
Akademska 2013/2014
TEMA 3: METODE NAUČNIH
ISTRAŽIVANJA
1
NASTAVNA PITANJA:
1.
2.
3.
4.
Pojam i klasifikacija naučnih metoda;
Osnovne metode naučnog mišljenja i
istraživanja;
Opšte naučne metode;
Metode prikupljanja podataka;
2
1. POJAM I KLASIFIKACIJA NAUČNIH METODA
Definicija metoda naučnog saznanja:
Metod naučnog saznanja je smisleno i
svrsishodno, racionalno konstituisan sistem
ideja, koncepcija, radnji (postupaka) i sredstava
odabran po naučnim kriterijumima i naučno
proveren u cilju sticanja naučnog saznanja
odnosno naučnog istraživanja o predmetu ili
metodu nauke;
3
Bitna obeležja metode naučnog
saznanja – istraživanja su:






naučnost;
racionalnost;
ciljnost;
sistematičnost;
kontrolisanost i
kritičko vrednovanje namerno odabranih
koncepcija, postupaka i sredstava u
okvirima određene nauke;
4
Opšti, univerzalni metod naučnog saznanja je
naučno istraživanje.

Vrsta istraživanja je mnogo, ali su uobičajena
razlikovanja između:
1) A) teorijskih i B) empirijskih;
2) A) fundamentalnih, B) primenjenih i V) razvojnih;
3) A) dijagnostikovanih i B) prognostičkih, itd.

U okvirima istraživanja, kao univerzalnog metoda
naučnog saznanja, koriste se razne metode koje se
razlikuju po koncepciji, instrumentima i postupcima,
kao i po konkretnosti primene.
5



Naučni metod je, dakle, skup
racionalno i funkcionalno međusobno
povezanih metoda u odgovarajući
poredak;
Svaka od metoda uključenih u poredak
ima istu osnovnu strukturu;
Metodi istraživanja mogu da imaju više
modaliteta, a u njihovom sastavu može
da bude više tehnika istraživanja.
6




Pod tehnikama istraživanja podrazumevamo
složene, neposredno primenjene operativne oblike
metoda.
Svaku tehniku čine njeni naučni delovi - instrumenti i
postupci.
Pod instrumentima podrazumevamo sva sredstva,
sve stvari koje koristimo prilikom primene metoda u
istraživanju.
Postupci su izvršavanje određenih radnji u skladu
sa pravilima metoda i istraživačke tehnike i saglasno
uputstvu u okviru konkretnog projekta istraživanja.
7
KLASIFIKACIJA NAUČNIH METODA
U literaturi se najčešće susreću sledeće
klasifikacije metoda:
1.
2.
3.
Osnovne metode naučnog mišljenja i
istraživanja
Opštenaučne metode
Metode prikupljanja podataka
8
NJ 1: OSNOVNE METODE NAUČNOG
ISTRAŽIVANJA I MIŠLJENJA
9
1. Osnovne metode naučnog
mišljenja i istraživanja:
A)
B)
analitičke osnovne metode:
Sintetičke osnovne metode
10
Zajednička svojstva i činioci osnovnih analitičkih i
sisntetičkih metoda naučnog mišljenja i istraživanja
1. Predmet koji se ovim metodama istražuje je složena
celina, odnosno odnosi između delova i celina, opšteg
i posebnog;
2. Ove metode su u osnovi svih metoda naučnog
saznanja i po tome su osnovne i najopštije;
3. Sve ove metode nalaze se u odnosu međuzavisnosti i
povezanosti;
4. Upotrebom ovih metoda stiče se naučno saznanje o
činjenicama stvarnosti, njihovim odlikama, kao i o
pojmovima, stavovima, sudovima i zaključcima;
11
5. Svaka od ovih metoda ima svoje norme regulisane
procedure, koje omogućavaju njihovu primenu;
6. Priroda i svojstva predmeta istraživanja zahtevaju
specifičnu primenu ovih metoda, a one pokazuju
visok stepen adaptibilnosti, odnosno upotrebljivosti;
7. Sve ove metode nemaju isti status u procesu
istraživanja i sve se upotrebljavaju u jednom
istraživanju;
8. One imaju veliki gnoseološki značaj, ali sve one ne
omogućavaju isti stepen istinitosti saznanja. Neke od
njih (indukcija) pretežno omogućavaju sticanje
verovatnog saznanja, a neke (dedukcija) sticanje
pretežno izvesnog ili nužnog saznanja.
12
U UVODU U TEORIJU NAUČNIH METODA
NUŽNO JE RAZMOTRITI ODNOS IZMEDJU:
GNOSEOLOGIJE I EPISTEMOLOGIJE




Gnoseologija (grč.gnosis – saznanje, logos – smisao, nauka) je
filozofska disciplina koja proučava suštinska pitanja ljudskog
saznanja (izvore, poreklo, prirodu, oblike, sadržaje, objektivne
vrednosti, valjanost, puteve, , vrste, sredstva, mogućnosti,
kriterijume istinitosti, metode, domete i granice) pri čemu polazi
od predmetno-čulne i pojavne ljudske prakse;
Gnoseologija predstavlja polaznu osnovu svakog naučnog
istraživanja, a njen rezultat je znanje;
U gnoseologiji su se razvili različiti gnoseološki pravci i saznajne
teorije, kao što su: racionalizam, empirizam, pragmatizam,
pozitivizam, neopozitivizam, institucionalizam, dijalektički
materijalizam, razne vrste iracionalizma (voluntarizam,
skepticizam, kriticizam, realizam);
Na osnovu navedenih saznajnih teorija razvijale su se određene13
metodološke postavke.
Epistemiologija (grč. episteme – znanje)



Filozofska disciplina koja istražuje karakteristike
naučnog saznanja, poreklo, razvoj, prirodu, uslove,
procese, oblike, metode i granice, naučnu zasnovanost
i istinitost ljudskog saznanja do kojeg dođe
Gnoseologija;
Epistemiologija se rukovodi opštim principima
Gnoseologije;
Epistemiologija je teorija nauke, njenih metoda i
postupaka
14
A) U analitičke osnovne metode naučnog
mišljenja i istraživanja spadaju:
1. metoda analize;
2. metoda apstrakcije;
3. metoda specijalizacije – klasifikacija i
dihotomija;
4. metoda dedukcije;
15
1. Metod analize



Metodom analize vrši se rastavljanje predmeta
istraživanja na njegove sastavne delove, odnosno
činioce strukture, funkcija, veza i odnosa na određenom
prostoru i vremenu;
Opšti predmet analize je uvek složena celina, koja ne
može imati manje od dva međusobno povezana dela;
Celina i delovi imaju svoju prostornu i vremensku
odredbu, svoje kvalitativne i kvantitativne odredbe i
svojstva, sastav, spoljašnje i unutrašnje odnose i veze,
kretanja, promene, razvoj itd.;
16
Prema obuhvatu predmeta istraživanja
postoji:
1. Potpuna analiza i
2. Parcijalna (sekvencijalna) analiza
Potpuna ili totalna analiza podrazumeva svestranu
analizu svih činilaca predmeta istraživanja, njegovih
svojstava, internih i eksternih odnosa i funkcija u
ukupnom vremenu trajanja i rasprostranjenosti
predmeta istraživanja;

Takvi predmeti istraživanja su veoma retki i teško ih
je odrediti.

17


Parcijalna ili sekvencijalna analiza
obuhvata samo deo, aspekt, svojstvo,
odredbu, vremensku ili prostornu jedinicu
neke celine koja se sama može posmatrati
kao uža i nesamostalna celina;
Npr. takva celina bi mogla biti predizborna
aktivnost koja je deo izborne aktivnosti ili
takva celina bi mogla biti interpunkcijska
analiza koja je deo gramatičke analize nekog
teksta i mogu se samo povezano shvatati, a
istovremeno se mogu definisati kao uslovne
analize.
18
Prema kriterijumu predmeta istraživanja
moguće su sledeće parcijalne analize
1.
Analiza sadržaja, kojom se saznaje naučna
sadržina jedne pojave;
2.
Strukturalna analiza, kojom se naučno
saznaju činioci strukture jedne pojave ili
predmeta istraživanja;
3.
Funkcionalna struktura, kojom se saznaje
aktivnost, odnosi (veze i međuzavisnost)
unutar predmeta istraživanja;
19
4.
Komparativna analiza, kojom se saznaju
određene sličnosti i razlike činilaca
predmeta istraživanja (ili između dva i više
predmeta), sličnost i razlike aktivnosti,
funkcija, veza i odnosa, kretanja, promena
i razvoja;
5.
Genetička analiza, kojom se saznaje
nastanak i razvoj predmeta istraživanja u
prostoru i vremenu;
6.
Kauzalna analiza, kojom se saznaju
određene pravilnosti i zakonitosti, odnosno
zakoni postojanja određenog predmeta
istraživanja;
20
7.
Strukturalno-funkcionalna analiza, kojom
se saznaju struktura i funkcije predmeta
istraživanja i odnosi između njih;
8.
Faktorska analiza, koja za predmet
saznanja ima bitne delujuće i
determinirajuće, latentne činioce pojave
koja se istražuje. Ona se može smatrati
specijalnim slučajem kauzalne analize.
21
Po svojim bitnim svojstvima analiza može biti:


Deskriptivna analiza, opisuje predmet
istraživanja time što nabraja činioce i svojstva
pojave o kojima je stečeno saznanje. Međutim
njena saznanja nisu dovoljna da se predmet
istraživanja objasni, jer se ovom analizom ne
spoznaju unutrašnje međuzavisnosti i uslovljenosti
predmeta istraživanja;
Eksplikativna analiza doprinosi boljem shvatanju
predmeta istraživanja, njegovom objašnjenju i
saznanju pravilnosti i zakonitosti
22
Procedura primene metode analize zahteva:

opštu i operacionalnu identifikaciju složene celine kao
predmeta istraživanja;

izbor radnji i sredstava kojima će se analiza ostvariti;

misaono i (ili) fizičko rastavljanje predmeta istraživanja;

konstatovanje činilaca predmeta analize (činilaca strukture i
sastava, funkcija, veza, i odnosa u vremenu i prostoru);

konstatovanje odnosa između činilaca;

kvalifikaciju i evidentiranje saznatog i konstituisanje saznanja
na osnovu rezultata analize.
23
2. Metod apstrakcije



Apstrakcija je jedan od osnovnih metoda naučnog
saznanja u sistemu metoda;
Njen opšti predmet je saznavanje opšteg u
posebnom dovoljne određenosti da se može
izdvojiti i istražiti kao izdvojena celina i saznavanje
posebnog u opštem, kao moguća izdvojena celina;
Predmet apstrakcije su pojmovi, stavovi, sudovi,
zaključci i drugi celovitiji i širi sistemi iskaza
mišljenja i shvatanja kao što su razne pisane i
druge tvorevine i društvene realnosti;
24


Postupak apstrakcije je misaoni postupak
koji je usmeren na predmet (opšte i
posebno) i koji se odvija po određenim
pravilima;
Postupak apstrakcije sledi analizu predmeta
istraživanja i otkriva u delovima predmeta
analize odredbe, svojstva, sadržaje, oblike i
momente određenog stepena opštosti
odnosno posebnosti;
25
3. Metoda specijalizacije


Metodom specijalizacije stiču se saznanja posebnog
i pojedinačnog u opštem, pri čemu je opšte
shvaćeno kao celina sastavljena od članova koji su
svi međusobno povezani izvesnim zajedničkim
svojstvima, ali su među njima zadržane evidentne
razlike na osnovu kojih se može identifikovati
njihova posebnost u određenom poretku;
U osnovi metode specijalizacije nalazi se metoda
apstrakcije
26
Specijalizacija podrazumeva:
a) konkretizaciju opšteg u posebnom,
b) apstrakciju posebnog iz opšteg,
v) analizu stvarno opšteg

Specijalizacija je shvatanje posebnog u
opštem preko posebnog;
27
Predmet specijalizacije su:
1.
2.
3.
4.


pojmovi,
sudovi,
zaključci i
druge misaone tvorevine
Specijalizacija je veoma često primenjivana metoda u
naučnim istraživanjima u svim njegovim fazama;
Oblici specijalizacije su klasifikacija i dihotomija;
28


Klasifikacija je specijalizacija predmeta
pojma ili suda tako što se klasa ili jedan
opšti pojam ili stav, sud i zaključak ili neki
društveni realitet rasčlanjava i razvrstava po
određenom kriterijumu;
Saglasno tome klasifikacija je sistematska,
dosledna i potpuna podela po opštosti i
složenosti predmeta klasifikacije.
29
Kriterijumi klasifikacije:
1.
Svaka klasifikacija je predmetna;
2.
Svaka klasifikacija je sistematska, izvršena po
valjano utvrđenom kriterijumu koji
omogućava da svi članovi klasifikacije čine
jedan smisleni funkcionalni poredak;
3.
Svaka klasifikacija je višečlana (ima više od
dva člana);
30
4.
Svi članovi klasifikacije moraju imati jedno zajedničko
svojstvo po kojem ulaze u obim i sadržaj pojma koji
ima ulogu opšteg klasnog pojma, stava itd. (npr. svi
ljudi koji učestvuju u izbornom procesu a obuhvaćeni
su klasifikacijom su birači i svi ispoljavaju određenu
aktivnost. Jedni glasaju a drugi apstiniraju.
5.
Klasifikacija mora da izrazi prelaze članova iz jednih u
druge i njihove međusobne udaljenosti i udaljenosti
od opšteg pojma
31
Bitna pravila klasifikacije su:
1.
predmetnost i određenost predmeta
klasifikacije po kriterijumu oblika i sadržaja
pojma i dodatnim kriterijumima zavisnim
od svojstava predmeta;
2.
jedinstvenost klasifikacije, što znači da su
svi članovi klasifikacije identifikovani po
istom kriterijumu i po istom postupku, da
svi sadrže isto osnovno bitno obeležjekoje
je bitna odredba osnovnog pojma,
odnosno skupine koja se razvrstava;
32
3.
relativna posebnost svakog člana
klasifikacije, s tim da posebnosti budu istog
reda i iste vrste i da članu klasifikacije ne
oduzimaju osnovna svojstva koja su
karakteristična za sve članove;
4.
da kriterijumi klasifikacije obezbede
potpunost podele, odnosno obuhvat svih
članova-delova koji čine celinu na koju se
klasifikacija primenjuje;
5.
između članova klasifikacije treba da bude
obezbeđena što približnija udaljenost od
opšteg pojma (celine) i međusobno;
33
Da li klasifikacija daje novo saznanje?


Ako se klasifikacije realizuje po navedenim
principima i u skladu sa izloženim zahtevima,
ona je produktivan metod saznanja;
Njome se saznaju odnosi članova međusobno
i sa celinom, distance i redosledi i otkrivaju se
principi, odnosno mogući valjani kriterijumi za
razdeobe ili sažimanje;
34
Dihotomija je poseban oblik specijalizacije
i istovremeno klasifikacije;
To je veoma rašireni metodski oblik u
svakodnevnom govoru i predmet jeziku u
kome pozitivne odredbe u iskazima veoma
često budu suprotstavljene negativnim
odredbama;
Dihotomija se sastoji iz jednog pozitivno
određenog člana koji sadrži negativnu
odredbu (iskaz da nešto nije ne govori o
tome što jeste);
35
4. Metod dedukcije


Dedukcija je analitički i specijalizatorski
metodski postupak, kojim se iz i na osnovu
opšteg zakonskog saznanja stiču posebna
saznanja i to sa neuporedivo većim
stepenom izvesnosti i pouzdanosti;
Dedukcija je analiza i specijalizacija već
shvaćenog opšteg u shvatanje posebnog i
pojedinačnog, ili, pak, izvođenje posebnih i
pojedinačnih istina na osnovu znanja o
opštim istinama –zakonima.
36



Indukcija i dedukcija su međusobno nužno povezani
metodski postupci, koji se uzajamno prepliću,
dopunjavaju, uslovljavaju i čine dijalektičko
jedinstvo;
Indukcija i dedukcija imaju isti – zajednički osnovni
predmet saznanja, a to je dijalektičko jedinstvo
opšteg, posebnog i pojedinačnog;
Indukcija i dedukcija se međusobno razlikuju po
svojim posebnim predmetima i posebnim ciljevima:
predmet saznanja indukcije je saznanje opšteg na
osnovu znanja posebnog i pojedinačnog, a predmet
saznanja dedukcije je saznanje posebnog i
pojedinačnog na osnovu znanja opšteg;
37






Indukcija je po pravilu početni, a dedukcija završni
proces u saznanju određenog predmeta:
Saznanje započinje opažanjem, sagledavanjem i
konstatovanjem pojedinačnog i posebnog a završava se
deduktivnim saznanjem (objašnjenjem, dokazivanjem,
prognoziranjem) posebnog i pojedinačnog na osnovu
saznanja opšteg (principskog, zakonskog);
Kretanje mišljenja kod indukcije i dedukcije je na istom
pravcu, ali u suprotnim smerovima:
misaoni proces kod indukcije kreće se u smeru od
pojedinačnog i posebnog ka opštem, dok se
P
roces saznanja kod dedukcije kreće smerom od opšteg
prema posebnom i pojedinačnom;
38



Indukcija i dedukcija su nemoguće jedna bez druge
jer njihov predmet čine različita jedinstva
pojedinačnih, posebnih i opštih svojstava predmeta
(stvari, pojava, procesa);
Indukcija i dedukcija su međusobno povezane i
uslovljene i u toku naučno-saznajnog procesa
neprekidno prelaze jedna u drugu. U tom
dijalektičkom procesu induktivni zaključci služe kao
premise deduktivnog zaključivanja, a deduktivno
saznanje – kao premisa indukcije;
Induktivno-deduktivna metoda u sebi sadrži
dijalektički polarizovane metode –postupke
indukcije i dedukcije:indukcija je sinteza i
generalizacija pojedinačnog i posebnog, a dedukcija
je analiza i specijalizacija opšteg;
39


Indukcija i dedukcija nalaze se u osnovi
određenih opšte naučnih metoda i njihova
primenljivost se iskazuje upravo kroz te
metode;
Otuda se dedukcijom stiče naučno saznanje
o predmetu istraživanja i zbog toga se
dedukcija smatra osnovnom analitičkom
metodom i prelazom od analitičkih ka
sintetičkim metodama
40
B) Sintetičke osnovne metode
naučnog mišljenja i saznanja:
1.
2.
3.
4.
sinteza;
konkretizacija;
generalizacija; i
indukcija.
41
1. Sinteza



Sinteza je spajanje više činilac u jednu celinu;
Sinteza je shvatanje – saznanje složenih celina
preko njihovih pojedinačnih i posebnih delova,
njihovim spajanjem, tj.njihovim stavljanjem u razne
moguće odnose i veze;
Predmet sinteze mogu biti pojmovi, stavovi, sudovi,
zaključci, društveni i prirodni realiteti, ali ne u istoj
meri i na isti način;
42


Da bi se neki činioci mogli spojiti u određene celine,
neophodno je da imaju odgovarajuća svojstva;
Ne može svako pojedinačno da postane neposredno
deo bilo koje složene i opšte celine, već samo
određene i odgovarajuće;

sinteza može biti misaona i fizička;

Između sinteze i analize postoje izrazite veze, ali ih
ne treba prenaglašavati;

Sintezi i analizi zajednički je opšti predmet;

Sinteza i analiza su suprotne po kretanju mišljenja i
postupcima kao i prema sadržaju saznanja;
43
2. Konkretizacija



Predmet konkretizacije jeste odnos opšteg,
posebnog i pojedinačnog polazeći od opštijeg;
Istovremeno metodom konkretizacije se saznaju i
odnosi apstraktnog i konkretnog;
Naučni postupak se sastoji u konstatovanju
apstraktnog pojma, pa potom dodavanjem jedne ili
više oznaka, približavanje tog apstraktnog pojma
konkretnom koji je najbliži pojmu koji
najneposrednije označava konkretni realitet.
44



U društvenim naukama često se susreću
apstraktne zamisli koje se određenom
procedurom konkretizuju u društvene
realnosti;
Konkretizacija je postupak dodavanja,
menjanje obima i sadržaja datog
apstraktnog pojma i njegovo približavanje
konkretnom;
Ona se time shvata i kao metoda koja ima
svojstva eksperimentalne metode;
45
3. Generalizacija

Generalizacijom se saznaje opšte na osnovu
pojedinačnog;

Generalizacijom se formiraju opšti stavovi na osnovu
pojedinačnih;

Postupak generalizacije je misaono uopštavanje, a ne
fizičko objedinjavanje;

Generalizacija se ne može smatrati eksperimentalnom
metodom. Ona je teorijska metoda jer se nome
saznaju opšti pojmovi, naučni zakoni, teorije, pa i
čitave nauke;
46




Metodske osnove generalizacije su: poimanje i
indukcija;
Poimanjem se iz posebnih odredaba predmeta
izvodi pojam predmeta;
Generalizacija na osnovu indukcije podrazumeva
izvođenje opštih stavova (sudiva i zaključaka) iz
posebnih i pojedinačnih;
Generalizacija kao opšta metoda ima predmet,
postupke i odgovarajuće instrumente i kao takva,
zajedno sa indukcijom, predstavlja najopštiju
metodu saznanja i strukturni činilac opštenaučne
statističke metode;
47
4.Indukcija



Indukcija je osnovna naučna metoda koja
omogućava neposredno saznanje o empirijskom,
realno-konkretnom i raznovrsnom, konstituisanom u
pojedinačne celine;
Uvidom u odredbe pojedinačnih celina indukcija
omogućava obrazovanje pojmova, stavova i sudova
o njima;
Izvorni stavovi indukcije u okvirima datih pordaka,
osnov su za izvođenje generalizacije tj. opštih
stavova, uključujući i aksiome, zakonske stavove,
premise itd.;
48

Stavovi indukcije zasnovani na saznajnom
iskustvu društvene i naučnoistraživačke
prakse, omogućavaju pouzdano naučni
saznanje koje može biti kako partikularno
tako i univerzalno, kako verovatne tako i
univerzalne istinitosti, odnosno apsolutne
pouzdanosti u određenom vremenu i
prostoru;

Indukcija je prelazna metoda od analitičkim
ka sintetičkim metodama;

Indukcija je uslov i ona prethodi dedukciji i
omogućava je;
49



Indukcija ima obeležje eksperimentalne
metode zahvaljujući svojim empirijskim
zasnovanim kvantitativnim datama koje je
kao i generalizaciju čine osnovom
opštenaučne statističke i hipotetičkodeduktivne metode;
Indukcija je kao i generalizacija jedna od
najopštijih metoda koja se primenjuje u
svim početnim fazama mišljenja;
U teorijskom mišljenju indukcija ima veoma
značajnu ulogu;
50



U metodologiji nauka postoje različite definicije
indukcije od kojih su dve najznačajnije:
Prema formalno logičkom shvatanju indukcija se
određuje kao izvođenje opšteg stava iz više
posebnih stavova;
Prema dijalektičko logičkom shvatanju indukcija je
oblik predmetnog mišljenja i metodski postupak
saznanja objektivne stvarnosti, čije je osnovno
obeležje shvatanje opšteg, jedinstvenog ili nekog
zajedničkog svojstva kod više predmeta ili pojava,
izraženih pojedinačnim ili posebnim stavovima iz
kojih se izvodi određeni opšti stav, sud i zaključak
o predmetu saznanja;
51



Najjednostavnije rečeno, indukcija je
saznavanje opšteg posredstvom niza
posebnih i pojedinačnih činilaca,delova,
aspekata i odredbi toga opšteg.
Indukcija je sinteza posebnih i (ili)
pojedinačnih stavova u jedan opšti stav;
Induktivni se nalazi u osnovi svakog
ljudskog saznanja iz razloga što je
predmet saznanja praksa, a i samo
značenje je svojevrsna praksa.
52
PITANJA?
HVALA NA PAŽNJI?
53