Transcript Promocja i edukacja zdrowotna

Promocja zdrowia na tle
medycyny społecznej.
Dr Zbigniew Pierożek
Pojęcie medycyny społecznej powstało w XIX wieku,
ulegając w miarę upływu czasu przemianom.
Uwaga jest koncentrowana na rozpatrywaniu zależności
stanu zdrowia populacji ludzkiej od różnych zmiennych
społecznych i wynikających stąd potrzeb.
Głównym zagadnieniem zdrowia publicznego jest organizacja
opieki zdrowotnej i zarządzanie ochroną zdrowia.
Począwszy od lat sześćdziesiątych termin „medycyna społeczna"
upowszechnił się szeroko w Polsce, odpowiadając w znacznym
stopniu używanemu określeniu
„zdrowie publiczne" (public health).
Zasięg tematyczny zdrowia publicznego obejmuje
całą problematykę zdrowia populacji.
Dotyczy to oceny stanu zdrowia ludności i funkcjonowania
systemu opieki zdrowotnej.
Zapobieganie chorobom i promocja zdrowia stanowi jeden
z najważniejszych obszarów zainteresowań w medycynie społecznej.
Medycyna społeczna definiowana jest jako inspirowana medycznie
działalność na rzecz zdrowia w szerszej skali społecznej.
Starania o dobry stan zdrowia społeczeństwa są bezpośrednio
lub pośrednio podejmowane w różnych sektorach
życia społecznego odpowiedzialnych za
pomnażanie i dystrybucję dochodu narodowego,
edukację i wychowanie.
Medycynę społeczną charakteryzuje rozpatrywanie zagadnień
zdrowotnych w makroskali:
a) badania stanu zdrowia ludności i jego uwarunkowań,
b) analiza występujących trendów sytuacji zdrowotnej
i jej prognozowanie,
c) ocena efektywności poszczególnych działań na rzecz zdrowia,
d) wyznaczanie kierunków ochrony zdrowia stosownie
do aktualnych potrzeb społecznych
i możliwości ich zaspokojenia.
W zadaniach medycyny społecznej zawarte jest tworzenie
podstaw teoretycznych dla działań w ochronie zdrowia.
Podstawą jest nowoczesna wiedza o człowieku, wspierająca się
na dyscyplinach medycznych i behawioralnych.
W realizacji zadań medycyny społecznej istotny jest udział różnych
dyscyplin i subdyscyplin naukowych:
a) epidemiologia,
b) demografia,
c) higiena,
d) statystyka medyczna,
e) ekonomika ochrony zdrowia,
f) nauki o zarządzaniu,
g) ukierunkowane na zagadnienia ochrony zdrowia
prawodawstwo i nauki społeczne
(socjologia, psychologia społeczna).
Medycyna społeczna przetwarza dorobek dyscyplin medycznych
i pozamedycznych w celu lepszego poznawania
stanu zdrowia ludności, jego uwarunkowań i możliwości poprawy,
co powinno służyć dokonywaniu prawidłowych wyborów
w różnego typu działaniach prozdrowotnych.
W Polsce działania w zakresie medycyny społecznej podejmowane
były już w okresie przed II wojną światową.
Obecnie działalność taką prowadzą powołane odpowiednie katedry
i instytuty uczelniane w akademiach medycznych
oraz innych placówkach
(wydzielone działy w instytutach resortowych,
Centrum Organizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia).
Okoliczności, które poszerzają zainteresowania społeczne
w dyscyplinach klinicznych:
1) problem zdrowotny staje się szczególnie istotny ze społecznego
punktu widzenia (duża częstość występowania choroby, wywoływanie
znacznych strat społecznych),
2) zwalczania choroby nie jest wystarczającym działaniem
o charakterze głównie leczniczym,
3) znane są metody i zasady organizacyjne służące opanowywaniu
choroby o charakterze masowym poprzez działania prewencyjne.
W całokształcie działań z zakresu ochrony zdrowia dobrze
prowadzone zapobieganie i promocja zdrowia
przynoszą największe korzyści.
Uzyskujemy to przy niewspółmiernie niższych kosztach
w porównaniu do nakładów ponoszonych na lecznictwo.
Myśl o umacnianiu zdrowia i zapobieganiu chorobom towarzyszyła
człowiekowi od niepamiętnych czasów.
Najpierw stosowano w tym celu środki magiczne ale już czasy
starożytne dostarczają wielu przykładów działań służących zdrowiu
(dbałość o czystość ciała i odzieży, odpowiedni dobór produktów spożywczych,
sposobów ich przetwarzania, unikanie zakażeń).
W starożytnym Egipcie dostrzegano rolę wody, a także ludzkich
wydalin w upowszechnianiu się niektórych chorób.
Stosowano oczyszczanie wody za pomocą filtracji, starano się
o sprawne usuwanie wydalin.
Istniały instytucje nadzoru nad stanem sanitarno-higienicznym
siedlisk ludzkich, co świadczy o łączeniu problemów
środowiskowych z medycyną już w najdawniejszych czasach.
Przepisy higieniczne u Żydów były w dużym stopniu
zapożyczone od Egipcjan.
Zostały one rozbudowane w Pięcioksięgu Mojżesza,
w którym zawarto szczegółowe opisy postępowania chroniącego
jednostkę oraz społeczność przed chorobami
i innymi niepomyślnymi zdarzeniami.
W starożytnej Grecji wiele spraw dotyczących zdrowia obywateli
było regulowanych przepisami państwowymi.
Wodociągi doprowadzające wodę z gór, ogólnie dostępne
łaźnie przyczyniały się do podniesienia stanu higieny publicznej
w miastach greckich.
Duży nacisk kładziono również na wychowanie fizyczne
poprzez ćwiczenia gimnastyczne, gry i zawody sportowe.
Kultura sanitarna Grecji została odziedziczona przez Rzymian.
Istniał tam urząd edyla sprawującego nadzór
nad warunkami sanitarnymi.
Budownictwo akweduktów upowszechniło się
na dużych obszarach Europy,
należących do Imperium Rzymskiego.
Zgodnie z pierwotną, kosmologiczną koncepcją człowieka
uznawano, że człowiek jest naturalną częścią przyrody.
Zdrowie wynikało z harmonijnego współdziałania wszystkich
składników ciała ludzkiego między sobą
i środowiskiem zewnętrznym.
Poglądy te znalazły odbicie w pismach
najznakomitszego lekarza starożytności Hipokratesa.
Według Hipokratesa zdrowie miała zapewniać równowaga
między czterema płynami organizmu: krew, śluz, żółć i czarna żółć.
Na stan tej równowagi wpływały również czynniki środowiskowe
(traktat Hipokratesa O powietrzu, wodach i klimatach).
Platon i Arystoteles ukazali samodzielny byt intelektu
i pierwiastków duchowych u człowieka.
Według Platona na zdrowie wpływają nie tylko
różne bodźce zewnętrzne, ale także
emocje i posiadana wiedza.
Arystoteles dostrzegał etyczny wymiar zdrowia łącząc je z cnotą.
Rozumny tryb życia (nazywany dietetyką), jako droga do zdrowia
znalazł wsparcie wśród wpływowych myślicieli
i lekarzy starożytnego Rzymu.
Cornelius Celsus w dziale „O sztuce lekarskiej” głosił,
że obowiązkiem człowieka jest poznać samego siebie
i żyć zgodnie z tą wiedzą.
W medycynie starożytnej wyraźnie wyodrębniły się główne
nurty zdrowia publicznego:
1) warunki środowiskowe z zaakcentowaniem higieny otoczenia,
2) prozdrowotny styl życia
(odnaleźć można w nich wiele elementów współczesnej promocji zdrowia).
Możliwości zaspokajania potrzeb zdrowotnych w szerszej skali
społecznej były jednak w Starożytnym Rzymie bardzo ograniczone,
przeciętny czas trwania życia szacowany był tam na zaledwie 35 lat.
W trwającym około tysiąca lat okresie średniowiecza przyznawano
większy prymat wartościom duchowym i skłonność do mistycyzmu,
co skłaniało do mniej uważnego traktowania ciała jako godnego
zabiegów i utrzymywania w nienagannym zdrowiu,
a nawet pewnym ideałem stało się jego udręczenie.
Czasy te cechuje niski na ogół poziom kultury sanitarnej
i stanu higieny, co przyczyniało się do częstych
epidemii chorób zakaźnych, wyludniających miasta i osiedla.
Epoka odrodzenia przyniosła zasadniczy przełom w umysłowości,
najbardziej wyraźnie widoczny w XVII wieku,
co przyniosło zmiany w różnych obszarach
wiedzy i życia społecznego.
Franciszek Bacon poprzez swoje prace filozoficzne
(Novum Organum z 1623r.) przyczynił się do usunięcia wielu
przesądów astrologicznych, fantazji i prymitywnego poglądu
na świat, co wywarło wpływ na zagadnienie ochrony zdrowia.
Zapoczątkował współczesną erę naukową opartą na bezpośredniej
obserwacji, świadectwie zmysłów i eksperymencie naukowym.
Postacią, która wywarła duży wpływ na rozwój myśli
przyrodniczo-lekarskiej był również Kartezjusz (1596-1650).
Filozof-racjonalista, zwolennik determinizmu, patrzył na organizm
ludzki jak na złożony mechanizm, w którym przebywa kierująca
i ściśle z nim zespolona dusza ludzka, a na procesy zachodzące
w organizmie, jak na zjawiska mechaniczne.
Podstawowe znaczenie dla medycyny miały prace
Vesaliusa (1514-1564), prekursora nowoczesnej anatomii,
i Harveya (1578-1657), odkrywcy zasad krążenia krwi.
Wynalazek mikroskopu przez Leeuwenhocka (1632-1723)
otworzył nowe możliwości w badaniach.
Z punktu widzenia medycyny społecznej i środowiskowej
na uwagę zasługuje dzieło włoskiego lekarza
Ramazziniego (De morbis artificum diatriba z 1700 r.),
w którym wnikliwie analizuje choroby związane z wykonywaniem
różnych zawodów w przemyśle metalurgicznym, szklarskim,
tkactwie, garbarstwie i przy obróbce kamieni.
Okresem przełomowym była druga połowa XVIII stulecia,
kiedy wraz z rozwojem fizjologii wytyczono drogi
do nauczania klinicznego.
Wtedy ujawniła się znamienna cecha nowoczesnej medycyny,
a mianowicie wzajemne przenikanie się i zazębianie
rozmaitych nauk wchodzących w skład medycyny.
W dziedzinie profilaktyki największym osiągnięciem
było wprowadzenie szczepienia przeciwko ospie przy użyciu metody
lekarza angielskiego Edwarda Jennera (1749-1823).
W Polsce pierwsza próba popularyzacji higieny wyszła spod pióra
Macieja z Miechowa (Pielęgnowanie zdrowia z 1522r.).
Pod koniec XVIII w. działa lekarz, organizator pruskiej służby
zdrowia i teoretyk higieny, Christoph W. Hufeland (1769-1836).
Jego makrobiotyka, czyli sztuka przedłużenia życia z 1769r.
jest traktowana jako pierwszy podręcznik higieny.
W okresie oświecenia (XVIII w.) zaczęto więcej poświęcać uwagi
higienie publicznej, łączonej z medycyną sądową,
nad którą miało nadzór państwo.
Zgodnie z ideą oświeconego absolutyzmu, wskazywano,
że państwo powinno wziąć na siebie troskę
o zdrowie obywateli.
W duchu polskiego oświecenia powstała rozprawa
Jędrzeja Śniadeckiego „O fizycznym wychowaniu dzieci" z 1805r.
znakomicie łącza wiedzę lekarską z potrzebami wychowania.
Z końcem oświecenia rozpoczyna się etap rozwoju cywilizacji,
w którym do dzisiaj uczestniczymy.
Najbardziej charakterystyczną jego cechą jest praktycznie
nie gasnąca rewolucja naukowo-techniczna.
W pierwszej połowie XIX w. w najbardziej rozwiniętych krajach
Europy rozpoczęto zorganizowane działania na rzecz poprawy
warunków sanitarnych w bytowaniu ludności
oraz warunków pracy zatrudnionych w przemyśle.
Wydano wiele przepisów dotyczących ochrony zdrowia,
w Anglii ogłoszono (1848 r.) ustawę o zdrowiu publicznym
(Public Health Act).
W dokonującym się postępie duża była rola przedstawicieli
nauki i praktyki medycznej takich jak:
Max Joseph Pettenkofer (1818-1901), niemiecki lekarz i chemik,
jeden z twórców nowoczesnej higieny,
w dziedzinie mikrobiologii Pasteura (1822-1895)
i Roberta Kocha (1843-1910).
Trzy postulaty, które miały bardzo dużą siłę nośną przez wiele
dziesiątków lat i przyczyniły się do zmiany spojrzenia na zasady
ochrony zdrowia:
1) zdrowie jednostki nie jest sprawą wyłącznie prywatną i ma
znaczenie dla ogółu społeczeństwa,
2) warunki środowiskowe wywierają zasadniczy wpływ na stan
zdrowia ludności,
3) muszą być podejmowane działania zmierzające do ochrony
zdrowia i zwalczania chorób (działania te powinny być zarówno
natury medycznej, jak i pozamedycznej).
Rozwój medycyny społecznej w Polsce odzwierciedlał
tendencje ogólnoeuropejskie, ale cechował się również
odmiennościami, wynikającymi przede wszystkim
z braku własnej państwowości do 1918 r.
Do promotorów medycyny społecznej
XIX-wiecznej Polski należeli:
Tytus Chałubiński,
Józef Dietl,
Henryk Dobrzycki,
Henryk Jordan,
Karol Marcinkowski,
Stanisław Markiewicz,
Ludwik Natanson.
Przykładem zorganizowanego ruchu na rzecz ogólnej poprawy
warunków zdrowotnych jest utworzone w 1898 r.,
staraniem doktora Józefa Polaka,
Warszawskie Towarzystwo Higieniczne,
Pod jego auspicjami działało wielu znakomitych lekarzy-higienistów,
internistów, pediatrów, okulistów, psychiatrów,
a także inżynierów i humanistów.
Działalność Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego stanowi
piękną kartę w historii polskiego pozytywizmu na polu medycyny.
Stymulowała ona cywilizacyjne przemiany kraju pod zaborami
i przyniosła wiele korzyści zdrowotnych.
Z inicjatywy Towarzystwa Higienicznego powstały:
a) zakłady dezynfekcyjne,
b) odpowiadające wymaganiom sanitarnym hale targowe,
c) przytułki położnicze,
d) kilka wzorcowych gmachów szkolnych.
W latach dwudziestych zaczęły się upowszechniać w Polsce
ośrodki zdrowia, w znacznym stopniu wzorowane na modelu
amerykańskim, nastawione na działalność
higieniczno-oświatowo-wychowawczą.
Istniejące potrzeby medyczne wymagały obok zapobiegania
również działalności leczniczej, w tym szczególnie
leczenia chorób wenerycznych, jaglicy i gruźlicy.
Okres II Rzeczypospolitej kończy etap rozwoju, związany
z usuwaniem największych zaniedbań i dysproporcji,
jakie pozostawiły po sobie czasy rozbiorowe.
Działalność na rzecz ochrony zdrowia mogła się poszczycić
poważnymi osiągnięciami, jednak istotny skok w tej dziedzinie
został dokonany dopiero po II wojnie światowej.
Przez co najmniej 20 lat po zakończeniu II wojny światowej
stan zdrowia ludności Polski ulegał dynamicznej poprawie.
Zachodzące w kraju przemiany dawały znaczne efekty zdrowotne
(spadek umieralności niemowląt, ograniczenie chorób zakaźnych, wydłużenie
przeciętnego czasu trwania życia).
25 lat po wojnie i po dość dobrym okresie w przemianach
sytuacji zdrowotnej, w Polsce rozpoczął się okres mniej pomyślny.
Postęp w dziedzinie zdrowotności został znacznie zahamowany.
Główną barierą stały się nieprawidłowe zachowania zdrowotne,
wynikające z przyjętego stylu życia takie jak:
a) wady żywienia,
b) niska aktywność ruchowa,
c) palenie tytoniu,
d) alkoholizm,
e) stosowanie środków uzależniających.
Na przestrzeni ostatnich 50 lat przeprowadzono tysiące badań
epidemiologicznych, klinicznych i eksperymentalnych
dotyczących współzależności między czynnikami wynikającymi
z trybu życia a występowaniem masowych chorób współczesnych.
Wśród czynników żywieniowych najważniejsza jest ilość
spożywanych tłuszczów oraz ich struktura
(tłuszcze nasycone i nienasycone).
Nałogowe palenie tytoniu stwarza co najmniej 10-krotnie większe
prawdopodobieństwo rozwoju raka płuc, 2-krotnie większe zawału
serca oraz 5-krotnie większe przewlekłego nieżytu oskrzeli
i rozedmy płuc.
Stworzenie koncepcji współczesnej promocji zdrowia
i próby jej urzeczywistniania w ostatnich dwóch dekadach
stanowią nowy jakościowo etap w działaniach
na rzecz podnoszenia zdrowotności.
Dbałość o zdrowie jest punktem wyjścia do uporządkowania
szerszego pola w psychospołecznej przestrzeni,
w której porusza się jednostka.
W realizacji działań w dziedzinie promocji zdrowia
konieczna jest ścisła współpraca różnych sektorów
życia społecznego i gospodarczego.
Dużą rolę do odegrania ma przy tym szeroko
rozumiana medycyna społeczna.
Ogólna koncepcja i szczegółowe programy promocji zdrowia
wynikają z rozpoznania aktualnych potrzeb zdrowotnych.
Ich miarą są wyniki badań stanu zdrowia ludności z uwzględnieniem
wieku, płci czy grup społeczno-zawodowych,
Zmiana stylów życia w kierunku prozdrowotnym
to zadanie niezwykle trudne, wymagające wielostronnych
i skoordynowanych działań.
Konieczne są ułatwienia dla prozdrowotnych wyborów:
a) zapewnienie dostępności miejsc dla rekreacji ruchowej,
b) dobrze przygotowanych informacji o wartości odżywczej na
opakowaniu kupowanych produktów,
c) fachowych indywidualnych porad w zwalczaniu
nałogu palenia tytoniu.
Do szczególnie istotnych obszarów działań
promocji zdrowia należą szkoły.
Szkoła promująca zdrowie jest to społeczność obejmująca
uczniów, nauczycieli i innych pracowników, która:
a) podejmuje starania, aby poprawić swoje zdrowie
i ogólne samopoczucie,
b) uczy jak żyć zdrowo i tworzyć środowisko sprzyjające zdrowiu,
c) zachęca innych ludzi, a zwłaszcza rodziców, do podejmowania
podobnych wysiłków w swoim otoczeniu.
Promocja zdrowia na gruncie medycznym oznacza rozszerzenie
i wzbogacenie dotychczasowych działań zapobiegawczych.
Zostają one powiązane z ogólną strategią i metodologią
promocji zdrowia ukierunkowanej na style życia,
co ma szczególnie duże znaczenie dla profilaktyki pierwotnej,
dotyczącej ludzi w zasadzie zdrowych.
Włączenie promocji zdrowia do programów działania
podstawowej opieki zdrowotnej jest jednym
z istotnych postulatów medycyny społecznej.
W tym celu w polskich warunkach musi być zbudowana trwała
i wpływowa instytucja lekarza rodzinnego.