Transcript HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR?

ULUSLARARASI HUKUK AÇISINDAN
HOCALI KATLİAMI
Prof. Dr. Kamuran REÇBER
Uludağ Üniversitesi İİBF
Uluslararası İlişkiler Bölümü
Devletler Hukuku Anabilim Dalı Öğretim
Üyesi
GİRİŞ
• Aşağıda sunacağımız veya veya
vereceğimiz bilgi ve değerlendirmeler
itibarıyla Hocalı’da yaşanan katliamı
jenosid mi (soykırım mı) yoksa
insanlığa karşı işlenen suç(lar) olarak
mı kabul etmek gerekir? Bu soru veya
sorulara cevap aramaya çalışacağız.
HOCALI KATLİAMI NEDİR?
Hocalı Katliamı, Karabağ Savaşı sırasında 26.02.1992
tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti'nın Dağlık
Karabağ bölgesindeki Hocalı kasabasındaki Azeri
sivillerin, Ermeniler tarafından toplu şekilde
öldürülmesi olayıdır.
Hocalı’da gerçekleştirilen katliam Azerbaycan
tarafından "Xocalı soyqırımı" (Hocalı soykırımı),
"Xocalı faciəsi" (Hocalı faciası) şeklinde
adlandırılırken, Ermenistan tarafından Hocalı
hadisesi gibi terimlerle ifade edilmektedir.
Çoğu devletler tarafından da Hocalı’da yaşananlar
genel olarak katliam şeklinde kabul edilmektedir.
HOCALI KATLİAMI NE ZAMAN YAPILDI
VE NELER YAŞANDI? 1
• Dağlık Karabağ bölgesinin en önemli
konumunda olan Hocalı kasabası Ermeni
güçleri için önemli bir askerî hedef olarak
görülmüştür.
• Hocalı Kasabası Hankendi'le Ağdam'ı
bağlayan yolun üzerinde bulunmakta ve
bölgenin tek havalimanı için üs konumuna
sahip olmaktadır.
• Human Rights Watch'ın tesis ettiği rapora
göre Hocalı kasabası Hankendi'ni top
ateşine tutan Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri
tarafından üs olarak kullanıldığı için Ermeni
kuvvetler tarafından top ateşine
tutulmuştur.
HOCALI KATLİAMI NE ZAMAN YAPILDI
VE NELER YAŞANDI? 2
• 3000’i Azeri, toplam 11.356 kişinin yaşadığı
Hocalı stratejik bir öneme sahiptir. Zira,
yukarıda belirttiğimiz gibi Karabağ’daki tek
havaalanı Hocalı’dadır.
• Ermeni güçleri 1992 yılının 25 Şubatı 26
Şubat'ta bağlayan gecede bölgedeki 366.
Alayın da desteği ile önce giriş ve çıkışını
kapadığı Hocalı kasabasında, Azerbaycan
devleti resmi verilerine göre, 83 çocuk, 106
kadın ve 70'den fazla yaşlı dahil olmak
üzere toplam 613 sakini öldürmüş, toplam
487 kişiyi de ağır yaralamıştır. Bu
katliamda 1275 kişi rehin alınmış ve 150
kişi ise kaybolmuştur.
Dünya Basınının Katliama İlişkin
Değerlendirmeleri
Sunday Times (01.03.1992) Ermeni askerleri binlerce
aileyi yok etmiştir.
Le Monde (14.03.1992) Ağdam’da bulunan basın
mensupları, Hocalı’da öldürülmüş kadın ve çocukların
insanlık dışı muameleye tâbi tutulduklarını tespit
etmişlerdir.
Human Rights Watch: Hocalı katliamını Karabağ'ın
işgalinden bu yana cereyan eden en kapsamlı sivil
kırım olarak nitelendirmiştir.
Bu veriler değerlendirmeye alındığında Hocalı’daki
katliamı soykırım mı yoksa insanlığa karşı işlenen
suç olarak mı kabul etmek gerekir? Hatta bu durum
bir savaş suçunu mu oluşturur?
Öncelikle bu konuda soykırım nedir sorusuna cevap
bulmak gerekir.
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 1
SOYKIRIM NEDİR? 1
• Soykırım veya jenosid (génocide) kavramı Yunanca “ırk”,
“soy” anlamına gelen génos ile Fransızca’ya Latince’de
“katletmek”, “yok etmek” anlamına gelen cidium
kökünden geçmiş cide sözcüklerinin birleşmesinden
oluşmaktadır.
• Soykırım kavramı veya kelimesi Polonya Yahudisi olan
Raphael Lemkin tarafından 1944 yılında yazılan “Axis
Rule in Occupied Europe” isimli kitap çalışmasında ilk
defa kullanılmıştır.
• Soykırımın suç olarak uluslararası düzeyde kabulü ise
1948 tarihli “Soykırım Suçunun Önlenmesi ve
Sorumlularının Cezalandırılması Sözleşmesi” ile mümkün
olabilmiştir. Bu Sözleşme, Birleşmiş Milletler Genel
Kurulu tarafından 09.12.1948 tarihinde 260 A (III)
sayılı karar ile kabul edilmiş ve 12.01.1951 tarihinde
yürürlüğe girmiştir.
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM
MIDIR? 2
SOYKIRIM NEDİR? 2
• Ayrıca, UAD, 28.05.1951 tarihinde “Soykırım
Sözleşmesi’ne Çekinceler” danışma görüşünde,
soykırımın yasaklanmasını bir genel hukuk ilkesi
olarak kabul etmiştir.
• UAD bu görüşünü 05.02.1970 tarihinde Barcelona
Traction (İkinci Aşama) Davası’na ilişkin tesis ettiği
kararında da teyit etmiştir.
• İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra galip devletler
tarafından kurulan Nüremberg ve Tokyo
Uluslararası Askeri Mahkemeleri Statülerinde
soykırım suçuna yer verilmemiş, bu husus insanlığa
karşı suçlar kapsamında değerlendirilmiştir.
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 3
• Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Sorumlularının Cezalandırılması
Sözleşmesi’nin 2. Md.’sinde soykırımı oluşturan eylemlerin
neler olduğuna ilişkin düzenlemeler değiştirilmeden Eski
Yugoslavya’da ve Ruanda’da işlenen savaş suçlarını yargılamak
üzere kurulan mahkemelerin statülerinde ve Uluslararası Ceza
Mahkemesi Statüsü’nün 6. Md.’sinde aynen yer almıştır.
• 18 yargıçlı Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü’nün 6.
Md.’sine göre soykırım, bir milletin, etnik, dini bir grubun veya
bir ırkın;tamamını veya bir bölümünü yok etmek amacıyla şu
eylemleri kapsamaktadır:
• grup üyelerini öldürmek;
• grup üyelerine ciddi fiziki veya zihinsel zarar vermek;
• grup üyelerinin yaşam şartlarına, grubu fiziksel olarak yok
etme amaçlı zarar vermek;
• gruptaki doğumları kasıtlı olarak engellemek;
• grubun çocuklarını zorla başka bir gruba transfer etmek.
•
Bu anlamda, soykırım suçunun mağduru, milli, etnik, ırki ve dini
gruplar olması nedeniyle (ileride bu kapsamın genişletilmesi
mümkündür), bunların dışındaki gruplara karşı işlenen suçlar, şartları
da dikkate alınmak kaydıyla insanlığa karşı işlenen suç fiilleri olarak
kabul edilebilecektir.
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 4
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü 7. Md.
İnsanlığa karşı suçlar
1. Bu Statünün amaçları bakımından “insanlığa karşı suçlar”, herhangi
bir sivil nüfusa karşı yaygın veya sistematik bir saldırının parçası
olarak işlenen aşağıdaki fiilleri kapsamaktadır:
(a) Öldürme;
(b) Toplu yok etme;
(c) Köleleştirme;
(d) Nüfusun sürgün edilmesi veya zorla nakli;
(e) Uuslararası hukukun temel kurallarını ihlal ederek, hapsetme veya
fiziksel özgürlükten başka biçimlerde mahrum etme;
(f) İşkence;
(g) Irza geçme, cinsel kölelik, zorla fuhuş, zorla hamile bırakma,
zorla kısırlaştırma veya benzer ağırlıkla diğer cinsel şiddet şekilleri;
(h)......
(i) Kişilerin zorla kaybedilmesi;
(j) Apartheid (Irk ayrımcılığı) suçu;
(k) Kasıtlı olarak ciddi ıstıraplara ya da bedensel veya zihinsel veya
fiziksel sağlıkta ciddi hasara neden olan benzer nitelikteki diğer
insanlık dışı eylemler.
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 5
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü 8. Md.
Savaş Suçları
2. Bu Statünün amacına uygun olarak, “savaş suçları” şu anlamlara gelir:
(a) 12 Ağustos 1949 tarihli Cenevre Sözleşmeleri’nin çok ciddi şekilde
ihlali, başka bir deyişle, Cenevre Sözleşmesi hükümlerine göre korunan
şahıs ve mallardan herhangi birine karşı aşağıdaki fiiller:
i) Kasten öldürme;
ii) Biyolojik deneyler dahil işkence veya insanlık dışı muamele;
iii) Vücuda veya sağlığına kasten büyük ıstırap verme veya ciddi
yaralamaya sebep olma;
(b) Uluslararası hukukun mevcut sistemi içerisinde, uluslararası silahlı
çatışmalarda uygulanabilir yasa ve geleneklerin diğer ciddi ihlalleri, yani,
aşağıdaki fiillerden herhangi birisi:
i) Çarpışmalarda doğrudan yer almayan sivil bireylere ya da sivil nüfusa
karşı kasten saldırı yöneltilmesi;
ii) Askeri olmayan, yani askeri maksatlı olmayan sivil hedeflere karşı
kasten saldırı düzenlenmesi;....
v) Savunmasız veya askeri hedef oluşturmayan kent, köy, yerleşim
yeri veya binaların bombalanması veya bu yerlere herhangi bir araçla
saldırılması;.....
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 6
• Soykırım suçunun barış veya savaş zamanında
işlenmesinin bir önemi bulunmamaktadır.
• Bu anlamda barış veya savaş zamanında, soykırım
yapan, bu amaçla işbirliğinde bulunan, soykırımı
doğrudan ve açıkça kışkırtan ve soykırım
teşebbüsünde bulunan kişi veya kişiler suçlu
sayılmakta ve yargılanmaları gerekmektedir.
• Soykırım suçunu işleyenlerin yargılanmasında
nitelikleri (kamu görevlisi, özel kişi gibi) veya
yaptığı işler (idareci gibi) önemli olmamaktadır.
• Soykırım suçunun işlenmiş olması için mutlaka fiziki
katılım tek şart olarak değerlendirilmemektedir.
Soykırımı gerçekleştirenleri cesaretlendirme veya
onlara moral verme de suça yardım olarak kabul
edilmektedir.
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 6
Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Sorumlularının
Cezalandırılması Sözleşmesi’nin 5.
Md.’sinde, Sözleşme’nin hükümlerine etkililik
kazındırmak ve özellikle soykırımdan veya
üçüncü madde belirtilen fiillerden suçlu
bulunan kimselere etkili cezalar verilmesini
sağlamak için, taraf devletlerin kendi
Anayasalarında öngörülen usule uygun olarak
gerekli mevzuatı çıkarmayı taahhüt
etmişlerdir.
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 7
• Soykırım fiilini işleyen kimseler, suçun işlendiği
devletin ülkesindeki yetkili bir mahkeme veya
yargılama yetkisi kabul etmiş bulunan uluslararası bir
ceza mahkemesi tarafından yargılanmaktadır.
• Soykırım fiili ve benzer nitelikteki diğer fiiller,
suçluların iadesi bakımından siyasal suçlar olarak
kabul edilmemektedir.
• Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Sorumlularının
Cezalandırılması Sözleşmesi’ne taraf olan devletler bu
tür olaylarda kendi yasalarına ve yürürlükteki
sözleşmelere göre suçluları iade etmeyi
üstlenmektedir.
• Ayrıca taraf devletlerden biri, soykırım fillerinin
önlenmesi ve sona erdirilmesi için gerekli gördükleri
takdirde, Birleşmiş Milletler’in yetkili organlarından,
Birleşmiş Milletler Kurucu Andlaşması’na göre
harekete geçmesini isteyebilmektedir.
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 8
• 1968 yılında benimsenen Savaş Suçlularının ve
İnsanlığa Karşı Suçların Zamanaşımına
Uğramamasına İlişkin Sözleşme’nin ilgili
düzenlemeleri gereğince, taraf devletler soykırım
suçunun zamanaşımına uğramaması konusunda
uzlaşmışlardır.
• Soykırım suçu ile insanlığa karşı işlenen suçu
birbirinden ayırt emek oldukça güçtür. Soykırım
suçunu diğer suç gruplarından ayıran en önemli
özel kasıttır”
özellik, “
.
• Soykırım veya diğer suçlar olsun nihayetinde bunlar
insanlığa karşı işlenen yaygın ve sistematik işlemler
veya duruma göre fiili eylemler olmaktadır.
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM
MIDIR? 9
• Hocalı katliamını soykırım, insanlığa karşı işlenen
suç veya savaş suçu şeklinde değerlendirmek de
mümkün olabilmektedir.
• Zira, yukarıda belirttiğimiz Soykırım Suçu
Sözleşmesi, Uluslararası Ceza Mahkemesi
Statüsü’nün ilgili kısımları gerekli düzenlemeleri
içermektedir.
• Bir suçun soykırım kapsamında değerlendirilebilmesi
için yukarıda saydığımız bir grubun hedef alınarak
yok etme kastıyla (özel kasıtla) hareket edilmesi
gerekmektedir.
• İnsanlığa karşı suçlarda ise failin özel kast
olmaksızın suç fiillerini kişilere (özellikle sivillere)
tatbik etmesi yeterli olmaktadır.
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 10
• Hocalı katliamı, soykırım veya insanlığa karşı
suç olarak kabul edilse bile ne yapılabilir?
• 1. Siyasi Yoldan Çözüm veya Kabul (Birleşmiş
Milletler Kurucu Andlaşması 33. Md.);
• 2. Hukuki Yoldan Çözüm (Tahkim veya Yargı
Yolu).
• Üçüncü devletlerin sorunu soykırım veya
insanlığa karşı işlenen suç kapsamında
siyaseten tanımaları (siyasi baskı unsurutanıyan yok).
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 11
• Uluslararası Ceza Mahkemesi’ne taraf
olmak bu suçu işleyenler için yargılama
konusunda yeterli midir?
• Kim yargılama isteyebilir? (BM Güvenlik
Konseyi, Üye Devlet, Başsavcı/res’en);
• Uluslararası Ceza Mahkemesi
Başsavcısı’nın yargılama için
soruşturmayı olumlu sonuçlandırması
gerekir. Daha sonra ön-inceleme dairesi
ve daire ve gerekirse üst daire devreye
girmektedir.
HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 12
• Ruanda
• 1948 tarihli yasanın uygulandığı ilk durum, Ruanda'nın
küçük bir kasabasının eski belediye başkanı olan Jean
Paul Akayesu'nun 2 Eylül 1998 tarihinde Ruanda
Uluslararası Ceza Mahkemesi'ne çıkarılması ve
soykırımla suçlanmasıdır. Başsavcılığını Pierre Ricard
Prosper‘in üstlendiği dava'yı Jean Kambanda’yı Ruanda
geçici hükümetinin başına getirmiştir.
• Yugoslavya
• Soykırım Sözleşmesi'ni ihlal eden ilk ülke Sırbistan
olmuştur. Uluslararası Adalet Divanı 26 Şubat 2007
tarihli kararında ( Bosna Hersek-Sırbistan ve Karadağ
davasında) Sırbistan'ın Bosna savaşı sırasında
soykırım eyleminde bulunmadığına hükmetmiş ancak
Belgrad'ı 1995 Srebrenitza soykırımına engel
olamamakla suçlamıştır. Karar, soykırım suçlularının
Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi'ne
teslim edilmemiş olduklarına özellikle dikkat
çekmiştir.