Transcript bakım hizmetlerinde fizyoterapistlerin ve ergoterapinin rolü

BAKIM HİZMETLERİNDE FİZYOTERAPİSTLERİN
VE ERGOTERAPİNİN ROLÜ
Prof. Dr. Mine Uyanık
Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Fakültesi,
Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Bölümü-Ergoterapi
Bölümü
[email protected]
YAŞLI BAKIM VE REHABİLİTASYONU
Problemler:
• Sağlık bakımı için harcama önceliklerinde pahalı,
uzun süreli ve tedavi edilemez görülmesi,
• Çalışma sahası olarak popüler olmaması,
• Yaşlı kişilerin sesinin genelde işitilemez olması
nedeniyle sömürüye açık olmaları,
• Başkaları tarafından bakım veya yardıma
ihtiyaçlarının olması,
• Ödeme veya karar verme yeteneklerinin azalması
diğer problemler olarak görülmektedir.
Sağlık Hizmet Kalitesinin Üç Boyutu
• Hizmet Alanın kalitesi: Kişi ve ona bakanın hizmetten
ne bekledikleri
• Profesyonel Kalite: Profesyoneller ve refere edenler
tarafından belirlenmiş ihtiyaçların hizmet tarafından
karşılanması, ve kişinin ihtiyaçlarını karşılamada gerekli
olduğuna inanılan teknik ve prosedürlerin doğru şekilde
uygulanması
• İdarede Kalite: Üst yetkililer ve hizmet alıcıların
sınırlamaları ve direktiflerine göre kaynakların en etkili
ve verimli kullanılması
Yaşlı Kişilerin Kalite Beklentileri
Bakım verenlerin koordinasyonu, hizmet veren kişinin
devamlılığı, mesajın tutarlılığı, sempati yerine empati,
tedavide güven, kişiselleşmiş yaklaşımdır.
Primer Sağlık Bakımı; toplum üyelerinin sağlığını
geliştirme ve sağlık problemlerini önleme yoluyla bir
populasyon içinde optimal sağlığın devamını amaçlayan
bir felsefedir. Bu hedeflere ulaşma toplum katılımı ve
toplum güvenini gerektirmektedir.
• Yaşlılar için spesifik sağlık programları, Primer Sağlık
Bakım hizmeti yapısında geliştirilip entegre edilmelidir.
Yaşlı Rehabilitasyonunda
Temel Prensipler
• Yaşlı hastalar tedavi edilebilirler.
• Yaşlı bakımı multidisiplinerdir.
• Detaylı değerlendirme gerekmektedir ( fonksiyonel
değerlendirmeyi içeren ).
• Hizmetlerin koordinasyonu gerekmektedir.
• Aile üyelerinin rolü önemlidir.
• Personel için özel eğitim gerekmektedir.
• Yaşlı hastalar öğrenebilirler.
• Yaşlı hastalar, bize yaşlanma hakkında pek çok şey
öğretebilirler.
Geriatri Merkezlerinde Fizyoterapistin
Rolü
• Hasta, hasta yakını ve ekip elemanları ile birlikte uzun
ve kısa süreli hedeflerin belirlenmesi, verilecek olan
etkin hizmetin türü, sıklığı, süresi ve devamlılığının
belirlenmesi ve bunlar için gerekli yeteneklerin
birleştirilmesi, yaşlının durumuna göre hizmette öncelik
derecesinin belirlenmesi, tam bakım hizmetinin
gerektiği durumlarda yaşlı takibinin yoğun olarak ele
alınması, tedavi programının yeniden değerlendirilmesi
ve gözden geçirilmesinin devamlılığı, hedeflere optimal
düzeyde ulaşıldığında yaşlının taburcu olmasına karar
verilmesi şeklinde açıklanabilir.
Geriatri Merkezlerinde Ergoterapinin
Yararları
• Özür veya sosyal etki nedeniyle azalmış yeteneklerin
kazandırılması veya restore edilmesi, ve yaşam
kalitesinin geliştirilmesi veya devam ettirilmesi, kişileri
mümkün olduğunca kendi evlerinde uzun süre
kalmalarını sağlamak, böylece sonradan kendilerine ve
topluma faydalı olacak şekilde hastane/bakım
merkezlerine geç başvuru oluşturmak, hastaneden daha
erken ve güvenli taburculuğu kolaylaştırmak, böylece
bağımlılığı ve bir kurumda kalmayı azaltmak, toplumda
bu kişilere destek vermek, bakım verenlere destek
sağlamak şeklinde açıklanabilir.
Yaşlı Kişilerin Bakımında Ergoterapinin
Rolü
• Kişinin fiziksel ve psikolojik olarak
yeteneğini geliştirme
• Kişinin yaşam şekli ve rollerini inceleme
• Pratik olarak günlük yaşam aktiviteleri ,
fonksiyonunu değerlendirme
• Var olan problemlere değişik pratik
seçenekler ve adaptasyonlar bulma
Tedavide Öncelikler
• Her kurum hizmetlerin sürekliliği için kendi bölümüne uygun
bir işletme politikası veya prosedür sıralamasına sahip olmalıdır.
Tedavide önceliklere karar verilmelidir. Bunun için: eğer bir
girişim yapılmayacaksa, uzun süreli prognoza etkisi, yine aynı
durumda kişilerin güvende ve riskte olup olmadığı, terapatik etki
ile hastalık, özür, ağrı veya deformitenin önlenme olasılığı varsa,
kişilerin durumları aynı zamanda bulundukları bölge için (İşletme
politikasına göre) bir önceliğe sahipse, örneğin; tek başına
yaşama, şiddetli özür-bir veya daha fazla ekstremitenin kaybı,
dejenerasyon oluşturan bir hastalık (uzun süreli özür durumu
gibi), özürlü veya yaşlı partnerle yaşayan bir hasta, özel ilgi
gerektiren durumu olanlar-aşırı endişeli-üzüntülü veya kendini
ihmali olanlar öncelikli olarak alınmalıdır.
Personel Eğitimi
• Klinik servislerde, çalışma günleri ve
konferanslara katılımla, idare ile ilgili eğitim
vererek, staj için destek vererek, sağlanmalıdır.
Ayrıca bakıcı kursları, evde eğitim seansları, bağış
toplama işlerine destek, ileri eğitim yaptırma ve
destekleme şeklinde olmalıdır.
Fiziksel Kaynak ve Bilgi Sağlama
• Belirlenmiş ihtiyaçları olan kişiler için araç gereçler, ya
sosyal servislerin aracılığıyla tedarik edilmeli, geçici
süreyle ödünç verilmeli, parçaların satın alınması ile ya
da satın alacak kişinin fikri alınarak/ veya olası maddi
kaynaklarla sağlanmalıdır.
• Aktivite ve hizmet hacmi ile ilgili bilgi sağlanmalıdır.
Bunlar; hastaya ve personele ait olarak belirlenmelidir.
Performans Göstergeleri ve Sonuç
Değerlendirmeleri
• Yaşlı ve yakınlarının aldığı hizmetlerle ilgili
araştırma sonuçları,
• Uzman ve merkez tarafından yeniden kabul
edilen hasta sayısı,
• Alınan şikayet sayısı,
• Alınan takdir sayısı ile tespit edilmelidir.
Ev ziyareti
• Yaşlı hastalarda rehabilitasyon içinde özellikle
kalça çıkığı, amputasyon veya strok-inme
rehabilitasyonunda taburculuk planlaması
yapılırken ev ziyareti ile değerlendirmelerin
yapılması, güvenlik tavsiyeleri ile yardımcı araç
ihtiyacının belirlenmesi, başarılı ev
taburculuğuna yardımcı pratik bir yöntem olarak
belirlenmektedir.
Akut hastane bakımı
• Geriatrik Değerlendirme ve Tedavi
Ünitelerinde(GDTÜ) akut hastalığı olan güçsüz
yaşlıların tedavisi sonucunda mortalite oranlarının genel
hastane kliniklerine oranla oldukça düşük olduğu tespit
edilmiştir. GDTÜ’lerinde interdisipliner ve tüm ilgili
hastalıklara ait detaylı değerlendirme, erken
mobilizasyon / rehabilitasyon ve taburculuk planlaması
yapılmaktadır.
Yardımcı araçlar
• Pek çok yaşlının fonksiyonel aktivitelerde zorluğu vardır
ve yaşlılar onlara yardım edilebileceğinin farkında
değillerdir.
• Pek çok yardımcı araç ve ev modifikasyonları; mobilite,
kendine bakım ve ev idaresi alanlarında yaşlılar için daha
fazla bağımsızlık ve güvenliği geliştirmek üzere
yapılmaktadır.
• Kişi için bir yardımcı araç seçerken o kişinin bireysel
ihtiyaç ve isteklerine uyması ve pek çok faktör göz
önüne alınmalıdır.
Ev ve çevresel tasarımlar
• Bağımsız yaşamanın teşvik edilmesi için ev ve çevresel
tasarımların geliştirilmesi önemlidir.
• Yaşlı kişinin rehabilitasyon yaklaşımları ile kazandıklarını doğal
çevresine döndüğünde kullanabilmesi çoğu kez birçok engel
nedeniyle kısıtlanır. Bu sorunlardan birisi de mimari engellerdir.
Yaşlı hasta taburcu olup evine döndüğünde rehabilitasyon,
kişinin doğal yaşantıdaki sorunlarla başa çıkabilmesi ve bağımsız
hareketi kısıtlayan engellerin minimuma indirilmesi için ev ve
çevresel düzenlemeleri hedefleyen ev rehabilitasyon programları
ile devam etmelidir.
• Çevresel düzenlemelerin yapıldığı, hareket için bilgi ve becerilerin
kazanılmasını içeren Bağımsız Yaşam Programları: mali
düzenlemeler, mobilite, mesleki değerlendirme, tıbbi ihtiyaçlar,
sosyal beceriler, zaman ve hareket ekonomisi gibi konuları
kapsar.
• Şehircilik çalışmalarında konutlarda yaşlıya
uygun ön düzenlemelerin yapılması (kapı ve
koridor genişlikleri, merdivenler, asansör kapıları
vs.) daha sonra multidisipliner yaklaşımla
gerçekleştirilecek adaptasyonlar kişinin toplumla
bütünleşerek daha yeterli ve mutlu bir yaşam
sürdürmelerinde önemli adımlardır.
• Yaşlılar için ucuz ve erişilebilir ulaşım
sistemlerinin sağlanması; Yaşlılarda ulaşımdan
yoksunluk, kentsel hizmetlerden yararlanmayı
engelleyen en önemli faktördür.
Fiziksel /Boş zaman Aktivitelerine
Katılım
• Fiziksel aktivitenin artmasını teşvik etmede, yaşlı
kişilerin istek uyandıran aktivite seviyeleri
hakkındaki inanışların değişmesi gerekmektedir.
• Fiziksel semptomların azalmasında algılanan
fiziksel aktivite yapma yeteneği hakkındaki
korkuların hedeflendiği primer bakım desteği ile
birlikte hareket gerekmektedir.
• Kolayca ulaşılabilen merkezler fiziksel aktiviteye
katılımın teşvik edilmesini sağlayacaktır.
ÇOCUKLARDA BAKIM VE
REHABİLİTASYON
• Çocukluk çağında; infant dönem, okul öncesi dönem ve
okul çağı, adölesan dönem olarak çocuğa kazandırılmak
istenen fonksiyonlar farklıdır. İnfant dönemde amaç,
çocuk için en uygun postürü sağlamak, yeme-içme
fonksiyonlarını kazandırmaktır. Okul çağında, iletişim
ve sosyal beceriler öne çıkar.
• Çocukların kendine bakım becerileri, motor
fonksiyonları, iletişim ve sosyal iletişimleri; yaşa,
cinsiyete, ailenin sosyo ekonomik kültürel durumuna
bağlı olarak farklılıklar gösterir.
Serebral Paralizi (SP)
•
SP; fonksiyonun pek çok alanını etkileyen yaşam boyu
süren bir hastalıktır.
• Fizyoterapi ve ergoterapi gelişimi fasilite etmede önemli
bir rol oynamaktadır.
• Aile desteği, genel sağlık, düzenli eğitim, mesleki
rehabilitasyon, kişinin motivasyonu, prognozu
etkileyerek bağımsızlık derecesini değiştirmektedir.
SP’nin tipi, şiddeti ve birlikte görülen diğer özürler
de prognozu etkileyecektir.
SP’de Ergoterapi Hizmetleri
(SP’li birey, aile ve diğer ilgili meslek grupları ile)
• Tavsiye
• Destek
• Eğitim ve tedavi(fonksiyonun tüm alanlarında)
Bu terapi yaklaşımında verilen holistik yaklaşım; SP’li birey,
aile(anne, baba, kardeşler, büyükanne-büyükbaba), eş(partner),
öğretmenler ve işverenleri içeren bütüncül yaklaşımdır.
• SP’li kişinin “kendi kişiliği”nin oluşmasına ve tam potansiyele
ulaşmasına yardımcı olunur.
• Bebeklikten yetişkinliğe kadar gelişimin herhangi bir zamanında
fizyoterapi/ ergoterapiye başvurulabilir.
• Belirlenen hedefe ulaşmak için gerekli rehabilitasyon
programı
planlanırken; çocuğun kaba ve ince motor fonksiyonlarının,
kognitif durumunun, kişisel ve sosyal fonksiyonlarının mevcut
fonksiyonel durumunun bilinmesi gerekir.
• Motor fonksiyonun değerlendirilmesi; oturma, yürüme, el
kavramaları vs. in incelenmesi ile yapılır. Çocuğun motor
fonksiyonları ne kadar iyiyse günlük yaşamdaki bağımsızlık
düzeyi de o kadar iyidir.
• Gelişimsel değerlendirme olarak; kaba motor beceriler: yürüme
öncesi beceriler, yürüme ve ileri fiziksel aktiviteler olarak, ince
motor beceriler: adaptif davranışlar, el becerileri, duyu-motor
yeteneklerin uygulanması ile, dil: vokalizasyon, anlama ve ifade
etme becerisi ile, kişisel-sosyal davranış: davranışların sosyal ve
kültürel standartlara uygun olarak kazanılmasının olup
olmadığının incelenmesi ile yapılmaktadır.
Erken Yaklaşım(Girişim-Müdahale)
Neonatal Devre( Hafif/Orta/Şiddetli)
• Özel bebek bakım üniteleri; ekip elemanları ile aile
destek programları
• Ailenin aktif katılımının teşvik edilmesi
Öneriler:
– İdare Etme(Bakım, Tutma vb. gibi)
– Stimüle Etme
– İletişim Kurma
Tedavi Şekilleri
• Tedavi rijit şekilde erken, orta ve geç aşamalara
ayrılmamalı
• SP’nin şiddeti, kişilik ve alınan destek tedavi aşamasını
belirler
• İlk yaşlarda tedavi sıklıkla ve şiddetli; okul çağı, adelosan
ve yetişkinliğe doğru azalma
• Yetişkin SP’lilerde yaşamlarında değişimler olduğunda;
yeni ev, evlilik, çocuk, iş vs. ergoterapi almalıdırlar.
• Hafif-orta şiddette etkilenmiş büyük SP’li kişilerde daha
az tedavi(başlangıçta tedavide problem olabilirse de
Kompanzatuar ve Adaptif Yaklaşım)
• Çoğu SP’li kişide yaşam boyu terapistten tavsiye ve
destek alınması( oluşabilecek yeni problemler, özüre ve
yaşam şekline adapte olmada)
• Yaşlanma sürecinde ya da kullanmamaya bağlı
yeteneklerin kaybı durumunda Rehabilitatif Yaklaşım
• Şiddetli tip SP’si olanlarda yaşam boyu erken yaklaşımın
multisensoriyal inputlarına ihtiyacın olması
• Adaptif Yaklaşım(Erken Dönem)-Normal gelişim
sırasına göre: teknik adaptasyonu, alet adaptasyonu veya
çevre adaptasyonu şeklinde uygulanır.
Günlük Yaşam Aktiviteleri
•
•
•
•
•
•
Kişisel Yetenekler
Tuvalet
Banyo
Beslenme
Uyku
Giyinme
•
•
•
•
Kişisel Bakımda Bağımsızlık
Başarılı duyu entegrasyonu
Başarılı duyu stimulusu yorumu
Koordineli istemli hareketler gerektirmektedir.
Duyu Entegrasyonu
Teorinin Prensipleri:
1. Duysal-motor gelişim öğrenme için önemlidir,
2. Bireyin çevre ile etkileşimi beyin gelişimini
şekillendirir,
3. Sinir sisteminin değişme kapasitesi vardır
(plastisite),
4. Anlamlı duysal-motor aktivite, plastisitenin
önemli bir yol göstericisidir.
• Çocuğun engelliliğini en aza indirmek için,
motor, fonksiyonel, entellektüel ve sosyal açıdan
ulaşabileceği maksimum seviyeye ulaştırmak ve
bağımsızlığını sağlamak gerekmektedir.
• Özürlü bir çocuğun ev ve okul çevresi ile başarılı
bir şekilde bütünleşmesi; çocuğun temel
fonksiyonel aktivitelerini güvenli bir şekilde,
zamanında ve bağımsız olarak yerine getirme
yeteneğine bağlıdır.
• Çocuklarda günlük yaşamın temel aktivitelerinin
çoğunluğunu iletişim, kişisel bakım, ambulasyon,
transferler ve manipülasyonlar oluşturmaktadır.
• SP’li çocuğun yaşamında anahtar noktalar olarak; problemlerin
ayrıntılı olarak anlaşılması, uygun rehabilitasyon yaklaşımlarının
uygulanması, evin ve çevrenin özrü azaltacak şekilde düzenlenmiş
olması, aile bireyleri, hekim, fizyoterapist, eğitimciler ve
öğretmenlerin birbirleriyle iletişim içinde olmaları yer almaktadır.
• SP’li çocuğun yaşamının büyük bölümünün ailesi ile birlikte
geçirildiği düşünülürse en önemli rol ailede olduğundan; bu
çocuklar yaşıtları ile bir arada bulundurulmalı, evde becerileri
ölçüsünde, kendine bakımı konusunda sorumluluk verilmeli ve
etkinliklere katılması sağlanmalıdır.
• Oyun ve sosyal etkileşim gibi fonksiyonel aktiviteler çocuğun
arzuladığı ve desteğe ihtiyaç duyabildiği daha bireysel
aktivitelerdir. Bu amaçla SP’li çocukların normal çocuklarla
iletişim kurabileceği ortamlar kurulmalıdır. Aynı zamanda
çocukların boş zamanlarını yüzme, yoga, hipoterapi, kampçılık
vs. ile yapılandırmak gerekir.
Gelişimsel Olarak Gecikmiş Veya
Riskli Bebek
• Gelişimsel olarak gecikme nedeniyle veya riskde bir
bebek fizyoterapist(fzt) tarafından izlenecektir ve
bunun çocuğa yardım etmek için en iyi zaman
olduğundan yaşamın mümkünse neonatal devresinde
olması önemlidir. Aynı zamanda bu devre ailenin
bebeğin yetiştirilmesinde rehberliğe ihtiyacı olduğu bir
zamandır. 3 aya kadar olan süre bebekler ve aileleri
arasında zaten önemli bir iletişimin olduğu ve ileride
görülebilecek paternlerin yeni yeni görülebileceği bir
zamandır.
• Bebeğin ilk haftalarındaki fzt.’in amaçları
ailelerin bebeklerini anlamalarını sağlamak ve
ona bakarken stimüle ederek veya susturma
yolları ile kendi yeteneklerini bilmelerini
sağlamak ve bebeğin mental yönden olduğu gibi
davranışsal ve sosyal olarak da en iyi şekilde
anlaşılması için rehberlik etmektir. Bu yolla fzt.
bebeğin çevresini olabildiğince zenginleştirerek
ailenin bebekle ilişki kurmasına yardım etmiş
olur.
• Ailenin ve bebeğin terapistten alabileceği yardımın farkında olmaları ve
beslenme ve motor fonksiyonun, oyun ve öğrenmenin stimülasyonuna
ihtiyaç olduğunu anlamaları önemlidir.
• Diğer kısa süreli programlar ailelerin motor gelişimi özellikle baş
kontrolü, yüzükoyun pozisyonda ekstansiyon, denge, manipulasyon,
oral kontrol, oyun ve kognitif fonksiyon alanlarında stimüle etmelerine
yardım edecektir.
• Ailelere bebeğin hareketlerinin, onunla oyun oynama ve özellikle
onunla konuşmanın önemi, baş kontrolunun gelişimi, el göz kontrolü,
denge ve zeka ihtiyaçları açıklanmalıdır.
• Aileler çocuğun çevresini keşfetmek için normal bir çocuğun çok az bir
yardımla başarabileceği gelişimdeki denge ve diğer aşamalar için
stimülasyona ihtiyacı olduğu onlara belirtilmedikçe, gerekliliği
anlatılmadıkça bunu anlamayacaklardır.
• Bu nedenlerle hafif özürlü çocuğun zorunlu olmadıkça kurum
bakımındansa, mümkünse evde aile içinde kalması en iyi çözümdür.
Yine de aileler problemleriyle tek başına bırakılmamalı, destek ve
tavsiyeler özellikle çocuğun erken yaşantısında verilmelidir.
TEDAVİDE AİLENİN KATKISI
Eğer tedavinin etkisi devam ettirilmek
isteniyorsa çocuğun ailesinin de bu programın
içinde yer alması önemlidir.
Aileye evde tedaviyi nasıl vereceğini öğretmek ve
daha normal bir cevap alabilmek için çocuklarını
doğru şekilde idare ederek nasıl tedavi etkisi
oluşturacaklarını göstermek konusu üzerine
büyük önem verilmelidir.
• Sevgi dolu bir ailenin bakımında olan bir
bebeğin tedavideki gelişimi bir kurumda olandan
daha fazla olacaktır. Ailesine çocuğun nasıl
tutulacağı, en iyi ve olabilecek en normal cevabı
oluşturmak ( uyandırmak ) için nasıl tedavi
edileceği öğretilmiş bir bebek, ailesine yeterli
şekilde öğretilmemiş bir çocuktan daha çabuk
şekilde gelişme gösterecektir.
• Aileye öneriler terapiste yapılan ilk bir kaç ziyaret
sırasında başlatılmalı ve banyo, giyinme, beslenme ve
çocukla oyun oynarken kullanılabilecek yöntemlerin
basit tanımlarını içermelidir.
• Öneriler en iyi gün boyunca çocuğa bakılırken yapılır.
Çocuk plastik şişirilmiş bir sandalyede veya masada bir
silindire ata biner gibi oturma ihtiyacında olabilir.
Desteklense bile otururken baş kontrolü yetersiz ise
çocuk bir kama üzerinde yüzükoyun uzanabilir veya yan
yatabilir. Bebeğe eğer tonik ekstansör spazmları varsa
bir hamakta bakılabilir. Bebeğin çocuk arabasına
bağlanmış bir kumaş parçasıyla simetrik baş pozisyonu
teşvik edilebilir.
• Yavaş yavaş anormalliklerin basit açıklamaları yapılır ve
aileye stimülasyona anormal bir cevabı nasıl tanıyacağı
öğretilir.
• Aileler fzt. çocuğu tedavi ederken izlerler ve bazı tedavi
tekniklerini fzt’ in gözetimi altında kendi kendine
uygularlar.
• Ailelere sadece yapabilmeyi umdukları şeyler
sorulmamalıdır. Bunun zekalarına ve yaşamlarındaki
pratik şartlara bağlı olacağını belirtmek gereklidir. Zeki,
hevesli ve heyecanlı ailelere fazla yük yüklememek için
bakım üstlenilmelidir.
• Terapist çocuğun bakımı konusunda mümkün
olduğunca pratik öneriler düşünmeli ve ailenin özürlü
çocuklarına olduğu gibi diğer çocuklarına ve birbirlerine
karşı sorumlulukları olduğunu unutmamalıdır.
MULTİDİSİPLİNER YAKLAŞIM
• Çocuğun tedavisinden sorumlu doktor, hemşire,
konuşma terapisti , fizyoterapist(fzt), ergoterapist ve
sosyal çalışmacı vs. gibi ilgili meslekler arasında tam bir
bağlantı kurulmalıdır ve bu bağlantı okul öğretmeni ve
psikoloğunu da kapsamalıdır.
• En iyi yaklaşımlardan biri bütün meslek elemanlarının
sadece tedavi için benzer bir yaklaşım kullanmaları
konusunda değil aynı zamanda birbirlerinin işini anlama
konusunda da eğitilmeleridir. Böylece pratik
uygulamada duyarlıkta bir etki oluşabilir.
Bakım konusunda kaliteli ve etkin bir
yaklaşım yaparak toplumda katılımın
artırılması günümüz ve gelecek için artık bir
gereksinim olduğundan, bebeklikten
başlayarak çocukluk, yetişkinlik ve yaşlılık
dönemine kadar olan tüm yaşlarda ilgili
uzmanlık alanlarından destek alınarak
multisipliner tedavi ve eğitim yaklaşımları
uygulanmalı ve özür oluşmadan önlenmesi,
oluştuktan sonra da rehabilitasyonu stratejik
olarak hedeflenmelidir.