Transcript Sibel Güven

tepav
türkiye ekonomi politikaları araştırma vakfı
Türkiye Un Sektörü
Vizyonunda
Değer Zinciri Yaklaşımı
Sibel Güven
Antalya, 14 Mart 2014
Gündem
 Mevcut durum değerlendirmesi:
Dünyada ve Türkiye’de üretim, tüketim, dış ticaret
ve fiyat trendleri
Buğday
Un
 Türkiye için tespitler
 Un sektör konum ve vizyonunun belirlenmesinde
değer zinciri yaklaşımı:
Çalışma çerçevesi önerisi
Mevcut Durum - Buğday
 Türkiye temelde hala bir tarım ülkesi
2012 yılında dünya toplam üretiminden aldığı
pay değer olarak yüzde 1.1 iken, tarımsal
üretimin payı %1.9
 Buna rağmen tahıl ve yağlı tohumlarda net
ithalatçı konumunda
Türkiye buğday ithalatını en hızlı arttıran
ülke
2012 yılında en çok buğday ithal eden 10 ülkenin ithalat payı değişimleri
 Buğday üretim
0.08
Mısır
0.07
2012 yılı ithalat payı
miktarı yurtiçi
tüketimini
karşılayacak
düzeyde
 Üretilen buğday
kalitesi un ve unlu
mamul üretimi için
yeterli değil
 İthalatın büyük
kısmı DİR
kapsamında
0.09
0.06
Cezayir
Brezilya
Endonezya
0.05
İtalya
Kore
İspanya
0.04
Türkiye
Fas
0.03
Belçika
0.02
0.01
-1
-0.5
2000-2012 yılları arası ithalat payındaki değişim
0
Not: Balon büyüklükleri ülkelerin 2012 yılındaki ithalat değerini göstermektedir.
0.5
1
1.5
2
2.5
Kaynak: UN Comtrade
3
Dünyada buğday ekim alanı düşerken
verimlilik ve üretim artıyor
Buğday ekim alanı (milyon ha)
Ortalama buğday verimliliği (ton/ha)
235
3.4
230
3.2
225
3
220
2.8
215
2.6
210
2.4
205
200
2.2
195
2
Kaynak: FAO
 Buğday üretimi artıyor ancak tahminler bu artışın
yavaşlayacağı yönünde
 Geçtiğimiz 10 yılda dünya buğday üretimi ortalama %2 arttı
 Önümüzdeki 10 yıl için bu rakamın % 1 olacağı tahmin ediliyor
Kaynak: FAO
Dünya buğday üretimi artarken buğday
fiyatları da artıyor
 Spekülasyonlar nedeniyle üretim artışlarının yaşandığı
yıllarda bile fiyat artışlarıyla karşılaşmak mümkün
Dünya buğday arzı (milyon ton)
750
Dünya aylık buğday fiyatları endeksi (1980=100)
500.00
700
450.00
650
350.00
400.00
300.00
600
250.00
200.00
550
150.00
100.00
500
50.00
450
0.00
400
Kaynak: USDA
Kaynak: IMF Hammadde Endeksi
Türkiye’de buğday ekim alanı da üretimi de
düşüyor – üretim düşüşü çok daha az
Türkiye’de buğday ekimine ayrılan alanın büyüklüğü ve buğday üretimi (milyon hektar ve
milyon ton)
25
10
Üretim
9
15
8
7
20
Ekilen alan
10
6
5
Üretim mikatı (milyon ton)
Ekim alanı büyüklüğü (milyon hektar)
11
5
4
0
Kaynak: TÜİK
Türkiye’de buğday verimi artıyor ama
istenilen düzeyde değil
 Türkiye en büyük buğday üreticileri arasında verim
sıralamasında 6.sırada yer almakta
 En verimli ülkeler ise farklı coğrafyalarda bulunmakta:
 En büyük üreticiler arasından sadece Çin verimlilik sıralamasında ilk
10’da yer alıyor
En büyük 10 buğday üreticisinin
buğday verimi, 2011 (kg/ha)
Çin
Kanada
Hindistan
ABD
Pakistan
Türkiye
Rusya
Avustralya
İran
Kazakistan
En verimli 10 buğday üreticisinin
buğday verimi, 2011 (kg/ha)
487
296
295
294
272
261
226
209
199
164
0
200
400
600
Kaynak: FAO
Not: Buğday veriminde dünya ortalaması 313 kg/ha’dır (2011).
Yeni Zelanda
Zambiya
Mısır
İsviçre
Şili
Meksika
S. Arabistan
Hırvatistan
Çin
Özbekistan
769
718
630
576
560
541
500
500
487
450
0
200 400 600 800 1000
Kaynak: FAO
Türkiye’nin buğday ithalatı hem miktar hem
de değer olarak son yıllarda hızla artıyor
 Yüksek kalite buğday ithal edilerek, un ya da unlu
mamulleri ihraç ediyoruz
1800
Türkiye’nin buğday ithalat ve ihracatı (milyon dolar)
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
İhracat Değeri
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
İthalat Değer
Kaynak: UN Comtrade
Buğday ithal birim değer artışındaki
dalgalanmalar ihracat birim değer artışındaki
dalgalanmalara göre daha yumuşak
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
İhracat birim değer ($/kg))
2006
2007
2008
2009
2010
İthalat birim değer ($/kg)
2011
2012
Kaynak: UN Comtrade
Buğday ithalatında gümrük vergi oranları
ülke buğday arzına göre değişiyor
 Gümrük vergileri arzın yetersiz olduğu dönemlerde
düşürülürken yüksek olduğu dönemlerde yükseltiliyor
250
200
Buğday ithalatında geçerli olan gümrük vergisi oranları (%), 1995-2011
200
180
150
130
130
100
130
80
50
50
0
0
1995-2004
2004-2006 30.12.2006 15.08.2008 01.01.2009 15.05.2009 25.02.2011 01.05.2011
Buğday tüketiminde gelişmekte
olan ülkeler ilk sıralarda
250
Seçilmiş ülkelerde kişi başına buğday tüketimi (kg)
200
150
100
50
0
Kaynak: FAO
 Yüksek nüfuslu ülkeler zenginleştikçe tüketim alışkanlıkları
zengin ülkelere benziyor
 Çin’de kentli yoksul gelirinde yüzde 1’lik artış, hububat talebini
yüzde 0,01 arttırırken, et talebinde ise on kat daha fazla artışa
neden oluyor.
Adi ve Kaplıca Buğday
 Toplam buğday ithalatı içerisindeki payı
%90 seviyesinde
 Yurtiçi kullanımı ve un ihracatı artan üretim
ve ithalatla desteklenmekte
8,000
7,000
6,000
5,000
4,000
3,000
2,000
1,000
0
2004
2005
2006
Adi ve Kaplıca Buğday İthalatı (ton)
Adi ve Kaplıca Buğday İhracatı (ton)
20,000
18,000
16,000
14,000
12,000
10,000
8,000
6,000
4,000
2,000
0
2007
2008
2009
2010
2011
Adi ve Kaplıca Buğday Unu İhracatı (bin ton)
Adi ve Kaplıca Buğday Üretimi - sağ eksen (bin ton)
Kaynak: TÜİK
Durum buğdayı: Yükselen ithalat, yüksek katma
değerli makarna ihracatına dönüşüyor
 Durum buğdayı üretimi düşüş eğiliminde
 Artan makarna üretimi ise durum buğdayı talebini arttırıyor
 Makarna iç tüketimi sabit kalırken, ihracat çok hızlı artıyor
 İthal edilen buğday yüksek katma değerli üretimde kullanılıyor
600
6,000
500
5,000
400
4,000
300
3,000
200
2,000
100
1,000
0
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
Durum buğdayı ithatı (bin ton)
Durum buğday unu ihracatı (bin ton)
Makarna ihracatı (bin ton)
Durum buğdayı üretimi - sağ eksen (bin ton)
Kaynak: TÜİK
Mevcut Durum – Un
Dünya un dış ticareti buğdaya kıyasla oldukça
sınırlı
 2012 yılı verilerine göre buğday ticareti 90 milyar
dolarken, un ticareti 8 milyar dolar
 Buğdayın yetiştiği ve sınırlı da olsa sanayi
altyapısı olan ülkelerin tümünde un üretilebiliyor
 Unun raf ömrü buğdaydan kısa
 Ülkelerin una uyguladıkları gümrük vergisi
oranları buğdayınkinden daha yüksek
Un ticaretinin değeri, miktarından daha hızlı
artıyor
 Küresel ısınma, artan gıda talebi ve tarım ürünlerinin enerji üretiminde
10.00
5.00
Milyon ton
8.00
4.00
6.00
3.00
4.00
Milyar dolar
2.00
2.00
1.00
0.00
0.00
Toplam ihracat (milyar dolar)
Toplam ağırlık (milyon ton)
kullanılması un fiyatlarında artışa neden oluyor
 Buğday fiyatlarında görülen artış un fiyatlarına da yansıyor
 Un üretim maliyetinin en büyük kısmını buğday maliyeti oluşturuyor
• Ukrayna’da yüzde 81’i
• Konya’da yaklaşık yüzde 70’i
12.00
6.00
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Kaynak: UN Comtrade
Türkiye dünya un ihracatındaki yüksek
payı ve artış hızı ile dikkat çekiyor
2012 yılında en çok un ihraç eden ülkelerin ihracat payı değişimleri
0.2
Türkiye
2012 yılı ihracat payı
0.15
Kazakistan
0.1
Almanya
Belçika
Arjantin
0.05
Fransa
İngiltere
Çin
0
-0.15
-0.1
-0.05
0
-0.05
0.05
0.1
0.15
0.2
2000-2012 yılları arası ihracat payı değişimi
Not: Balon büyüklükleri ülkelerin 2012 yılındaki ihracat değerini göstermektedir.
Kaynak: UN Comtrade
Dünyanın en büyük un ithalatçıları
2012 yılında en çok un ithal eden ülkelerin ithalat payı değişimleri
15.00%
13.00%
11.00%
2012 yılı ithalat payı
Hollanda
9.00%
Brezilya
Endonezya
7.00%
ABD
5.00%
Tayland
Fransa
3.00%
Çin
Malezya
1.00%
-4.00%
-2.00%
0.00%
-1.00%
2000-2012 yılları arası ithalat payı değişimi
2.00%
Not: Balon büyüklükleri ülkelerin 2012 yılındaki ithalat değerini göstermektedir.
4.00%
6.00%
8.00%
Kaynak: UN Comtrade
Un ticaretinde coğrafi konum önemli
 Ülkeler, kendilerine yakın pazarlarlardan un ithal etmekte
 Çin: Kore (%30), Rusya (%27), Tayland (%22)
 Brezilya: Arjantin (%93)
 Türkiye’nin ihracat pazarlarında un talebinin artması
beklenmektedir
Bölgelere göre ekmek ve unlu mamuller ürünleri tüketimi, 2006=100
170
160
150
140
130
120
110
100
90
2006
2007
2008
2009
2010
Avrupa
2011
D. Avrupa
2012
2013
MENA
2014
2015
2016
Kaynak: Business Monitor ve TEPAV hesaplamaları
Yüksek ihracat rakamları birim fiyata
yansımıyor
 Türkiye 2012 rakamlarına göre, toplam
ihracat değeri en yüksek olan ülke
Ancak ortalama birim fiyatı aynı performansı
göstermiyor
Un ihracatı (milyon $)
Un birim ihracat fiyatı ($/kg)
900
0.6
800
0.5
700
600
0.4
500
0.3
400
300
0.2
200
0.1
100
0
0
Türkiye
Kazakistan
Arjantin
Almanya
Fransa
Pakistan
Un ihracatı
Trade
value (milyon $)
Belçika
İngiltere
Çin
ABD
İhracat
birim değeri ($/kg)
Unit value
Kaynak: UN Comtrade
Tesis sayısı ve kapasite kullanımı
birim satış fiyatında belirleyici
 Dünyada tesis sayılarının düşük olduğu ülkelerde kapasite kullanım oranı
görece daha yüksek
 AB’de ortalama kapasite kullanım oranı %65
 Konsolide pazarlarda ise %80 – 90 seviyesinde
 Tesis sayısının azaldığı büyük ve modern işletmelerde katma değeri daha
yüksek ürünlerin maliyeti daha düşük, satış fiyatı daha yüksek
0.6
800
700
700
0.5
600
0.4
478
500
422
0.3
400
300
0.2
165
0.1
200
47
0
100
0
Türkiye
Almanya
Fransa
Üretim tesis sayısı (sağ eksen)
ABD
İngiltere
İhracat birim değer ($/kg)
Kaynak: UN Comtrade ve ilgili ülkelerin üretici birlikleri
Türkiye’de üretim tesisleri buğdayın
üretildiği yerde
 AB’de üretim tesisleri nüfusun yoğun olduğu bölgelerde
toplanmışken, Türkiye’de (Marmara ve Akdeniz bölgesi
dışında) buğday üretiminin yoğun olduğu bölgelerde
9000
 Lojistik maliyetler un üretiminde önemli bir kalem (Konya‘da %9)
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
İç Anadolu
Marmara
Güneydoğu
Toplam Kapasite (milyon ton)
Karadeniz
Ege
Akdeniz
Doğu Anadolu
Buğday Üretimi (ton)
Kaynak: TOBB Sanayi Veri Tabanı ve TÜİK
Tespitler (I)
 Un ihracatında Türkiye ilk sıralarda
İhracattaki artış yüksek verimli buğday üretimi
ve/veya buğday ithalatıyla karşılanabilir
Buğdayda yüksek verim ve kalite için Ar-Ge
çalışmaları, tohum ıslahı ve bölgelerin özelliklerine
uygun ürünlerin desteklenmeleri gerekli
• Kaliteli ürün üretimi ürün borsalarının aktifleştirilmesiyle
çekici hale getirilebilir: ürün kalitesine göre fiyatlama
• Havza bazlı destekleme modelleri hayata geçirilmeli
Kaliteli buğday ihtiyacı, artan dünya fiyatlarıyla
karşılanıyor
• Fiyat dalgalanmalarından korunmak için lisanslı depoculuk
önemli
Tespitler (II)
 İhracat yapılmayan ülkelere erişim, lojistik maliyetler ve
altyapı eksikliği nedeniyle yakın gelecekte zor görünüyor.
 Un ihracatında hedef, miktarı arttırmak yerine, ürün kalitesini
ve çeşitliğini arttırarak birim satış ve ihracat fiyatını arttırmak
olmalı.
 Tespit edilen sorunların çözümü aranırken
 Değer zinciri yaklaşımı içerisinde
 Tüm aktör ve paydaşların çıkarları göz önünde bulundurulmalı
Un sektör vizyonu değerlendirilmesinde
bütüncül bakış açısı önemli
 Buğday üretiminden, ürünlerin son tüketiciye
iletilmesine kadar tüm aşamalar göz önünde
bulundurulmalı
 Hedeflerin oluşturulmasında ve hedeflere
ulaşmada tüm aktörlerin çıkar ve davranışları
hesaba katılmalı
Yüksek katma değerli üretim için aktörlerin
çıkarları doğrultusunda birlikte hareket etmesi
önemli
Un üreticileri, değer zinciri içerisindeki
aktörlerden sadece biri
İleriye dönük çalışma çerçevesi - I
1.
Un ve unlu mamul üreticilerinden başlanarak değer zincirindeki tüm
aktörlerin pozisyonları ve birbirleri ile ilişkileri tanımlanmalı
 Çiftçiler
• göreli getirisi en yüksek ürünleri üretmek, girdi maliyetlerini en aza indirmek
 Un, makarna ve unlu mamul ve yem
 üreticileri
• kaliteli ürünleri, mümkün olan en düşük maliyetle ve yüksek getiriyle iç ve dış pazarlarda
pazarlamak
 Tüketiciler
• en sağlıklı ürünü en ucuza almak
 Dış Dünya
•
Ürünlerini en yüksek fiyatla satarken kaliteli ürünleri mümkün olan en düşük fiyattan ithal etmek
 Kamu,
•
•
Ülke tarım ve gıda politikaları çerçevesinde
Üreticilerin girdi temininde aşırı fiyat dalgalanmalarından mümkün olan en az şekilde etkilenecekleri
düzenlemeleri yapmayı
• katma değeri yüksek ürünlerin ihracatını teşvik edecek
• Gıda güvenliğini sağlayacak
teşvikleri, destekleri ve düzenlemeleri yapmak
2.
Değer zincirinde tanımlanmış olan her bir aktörün mevcut durum
değerlendirmesi yapılmalı
İleriye dönük çalışma çerçevesi - II
3.
Farklı gelir grupları ve tüketici gruplarına göre yurtiçi ve yurtdışı talep
eğilimleri incelenmeli


4.
Hammadde ve yurtiçi/yurtdışı pazarlara erişimde en uygun lojistik alternatifin
belirlenmesine ilişkin bir çalışma yapılmalı



5.
Mevcutta kullanılmakta olan lojistik yöntemler ortaya çıkarılmalı
Alternatif lojistik yöntemlerin elverişliliği ve maliyeti belirlenmeli
En uygun alternatif belirlenmeli
Yurtdışı örnekler incelenerek iyi uygulama örnekleri ortaya çıkarılmalı


6.
Farklı tüketici grupları: hanehalkları, catering, turizm, ekmek ve unlu mamul
üreticileri
Farklı gelir grupları: yüksek, orta ve düşük gelirli hanehalkları
Üretim (kapasite kullanımı, tesis sayısı ve maliyet yapısı) ve
Tüketim eğilimleri açısından farklı ülkelerin gelişim patikaları ve uyguladıkları
politikalar incelenmeli
Türkiye’nin un ve unlu mamul ticaretinde rekabet gücünü arttırabilmesi için
yeni bir strateji geliştirilmeli, değer zincirindeki aktörlerin tamamını ve zincirin
her aşamasını ilgilendiren politika ve düzenlemeler tasarlanmalı.
Türkiye Ekonomi Politikaları
Araştırma Vakfı
Söğütözü Cad. No:43
TOBB-ETÜ Yerleşkesi TEPAV Binası
06560 Söğütözü – Ankara
Tel: 312 – 292 5500
Fax: 312 – 292 5555
www.tepav.org.tr