Transcript 10.Hafta

TÜRK DİLİ I
HAFTA: 10
ÇEKİM EKLERİ I
İsim Çekim Ekleri
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
10
YAPI BAKIMINDAN KELİMELER
(HECE, KÖK, EK)
Bilindiği gibi her kelimenin yapısı ve manası olmak üzere iki
cephesi vardır.
‘’Okul’’ kelimesinin bir yapısı vardır. (o-k-u-l) seslerinden
meydana gelmiştir. Manası ise, eğitim yapılan yerdir.
‘’Gibi’’ kelimesinin yapısı (g-i-b-i) seslerinden meydana
gelmiştir. Vazifesi ise iki unsurdan birini diğeri ile kıyaslamaktır.
Yapı bakımından kelimeler iki grupta incelenir:
1.Ses yapısı
2. Şekil yapısı
Ses Yapısı Bakımından Kelimeler (Heceler)
Ses yapısı, kelimenin dış yapısıdır. Bu da kelimenin
heceleri ve hecelerdeki ünlülerdir. Bir kelimede ne kadar ünlü
varsa o kadar da hece var demektir. Türkçede altı türlü hece
vardır.
Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler (Kökler- Ekler)
Bir kelimenin şekil yapısını kökler ve ekler meydana getirir.
Demek ki bir kelimenin ses yapısı dediğimizde, heceleri; şekil
yapısı dediğimizde, kökleri ve ekleri anlıyoruz.
Kökler
Kökler, kelimenin manalı, parçalanamayan kısımlarıdır.
Kelimenin çekirdeğidir. (göz, göz-lük, göz-lük-çü, göz-lem, gözle-yiş) Kökler, önceden var olan ve sonradan yapılamayan dil
birlikleridir. Dilde ‘’isim kökü’’ ve ‘’fiil kökü’’ olmak üzere iki türlü
kök vardır. Fiil kökleri tek başlarına kullanılamazlar. Kelime değil,
kelimeden küçük dil birimleridir.
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
Ekler
Türkçe eklemeli bir dildir. Kökler kelimenin manalı parçaları
olup değişmezler. Ekler ise görevli parçalardır. Tek başlarına
manaları yoktur. Ekler tek başlarına kullanılmazlar. Bu yüzden
önlerine çizgi konarak yazılırlar. Bu, bir köke eklenecek demektir.
(-m, -yor, -lık) Fiil kökünün sonundaki çizgi, kökün üzerine ek
geleceğini gösterir.
Kökler, kelimede kendisine uyulan, ekler ise köke uyandır.
Bu yüzden kökler tek şekilli, ekler ise çok şekillerdir. (taş-lık, taşçı, çift-lik, odun-luk)
Türkçede eklerin iki görevi vardır:
10
1.Sözcüklerin cümle içinde görev almalarını sağlamak, yani
onları diğer sözcüklerle ilişkiye geçirmek.
2.Yeni kavramları karşılamak için eski sözcüklerden yeni
sözcükler üretmek
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
10
Dilimizde ekler görev bakımından ikiye ayrılır:
1.Çekim ekleri
2.Yapım ekleri
ÇEKİM EKLERİ
Sözcüklerin cümle içinde diğer sözcüklerle beraber kullanılmasını
sağlayan eklerdir. Çekim ekleri eklendiği kelimenin anlamını değiştirmez.
Anlamını değiştirmemesi, sözcüğün karşıladığı nesneyi veya kavramı
değiştirmemesidir. Çekim eki kelimenin yapısında bir değişiklik yapmaz.
Mesela çekim eki alan bir kelime türemiş kelime sayılmaz.
Yapım ekleri ile karşılaştırıldığında çekim eklerinin kullanım alanı
daha geniştir ve bu ekler çok işlektir. Birkaç çekim eki (-yor, -ki) dışında
çekim ekleri genellikle ünlü ve ünsüz uyumuna uyar. Yapım eklerinden
önce çekim ekleri gelmez. İç-ten-lik, on-da-lık, top-tan-cı gibi birkaç
örnekte kalıplaşma vardır.
Çekim ekleri isim soyundan gelen kelimelere gelen isim çekim
ekleri ve fiillere gelen fiil çekim ekleri olmak üzere iki çeşittir.
A.İSİM ÇEKİM EKLERİ
1. HAL EKLERİ
Cümlede isimleri isimlere, fiilleri fiillere bazen de edatlara
bağlayarak isimlerin diğer kelimelerle ilgisini kurmaya yarayan asıl çekim
ekleridir. İsmin anlamını değiştirmeyen diğer sözcüklerle birlikte
kullanılmalarını sağlayan, onlara çeşitli anlam ayrıntıları katan bu eklere
hal ekleri denir.
İsimlerin diğer kelimelerle kurdukları ilgilere göre halleri şunlardır:
a) Yalın Hal
Hal eklerinden hiçbirini almamış yalın haldeki isimlere denir.
Çeşitli yapım eklerini alan isimler de hal eklerinden birini almadığı
müddetçe yalındırlar.
İsimlerin başka bir öğeye bağlı olmayan, teklik, çokluk ve iyelik
ekli şekilleridir: Göz-ler, kalem, ev-imi vb. Yalın halin, diğer hallerde
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
olduğu gibi bir eki yoktur. Ancak, ismin çokluk ve iyelik ekli
şekilleri yalın hal olarak kabul edilmektedir.
Kalem, bilgisayar, çocuklar, ağaçlar, sevgimiz
b) Belirtme Hâli ( Yükleme Hâli- ı )
Ses uyumuna göre değişen –ı, -i, -u, -ü şekli vardır. İsimleri
fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve cümlede adların
geçişli fiillerin etkisinde kaldığını belirtir. Belirtme ekini alan
kelime, doğrudan doğruya fiilin etkisi altındadır:
“Babam kapı-y-ı boyadı.”, “Seyahat için biz-i de çağırdılar.”,
“Kalem-i kırdı.”
10
Belirtme hali, bazen eksiz de yapılabilir. Bu durumda ad ek
almaz:
“ Ali cam-ı kırdı.”, “Babam araba-y-ı satın aldı. “
Tabakta portakalsın
/
Sözümüz burada kalsın.
Yılda bir kabrime gel
/
Toprağım kokun-u alsın.
Belirtme ekini alan kelime cümlede BELİRTİLİ NESNE, eksiz
şekli ise BELİRTİSİZ NESNE görevinde bulunur..
yazı-y-ı, söz-ü, inci-y-i, dağ-ı, konu-y-u, görgü-y-ü
Sınavı geçeceğim.
Notlarını yanına almayı unutma.
Çiçekleri sulasan iyi olur.
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
10
c) Yönelme (Yaklaşma, -e, -a) Hali
Ses uyumuna göre değişen –a, -e şekli vardır, İsimleri
fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve cümlede fiilin yönünü
gösterir ve yaklaşma belirtir: Ağaç-a, su-y-a, dağ-a, halı-y-a,
Ankara-y-a gittim, beni ev-e götürün.
İsmi edatlara bağlayarak edat grubu oluşturur:
Sabah-a doğru bir patlama oldu.
Kişi ve işaret zamirlerine yönelme eki geldiği zaman kök
ünlüsü bazen değişir: Sen-e > sana, Ben-e >bana
Yaklaşma ekinin diğer işlevleri: yer, zaman, karşılaştırma,
sebep bildirme vb.dir. Bu eki kelimeler cümlede dolaylı
tümleç, yüklem, bazen de zarf tümleci olurlar:
Masanın üstüne bıraktım
Sabaha gelmiş olur
Gülşen’e söylüyorum
ç) Bulunma Hâli ( -de hâli: -de, -da,-ta,- te )
Herhangi bir yerin, nesnenin, kavramın veya kişinin
yanında, yakınında,altında, üstünde, sağında, solunda,
içinde, … bulunma kalma bildirir.
İstanbul’da, başımız-da, üstün-de, mahalle-de, sokak-ta
Bu ekin asıl fonksiyonu yer bildirmektir. Fakat bunun dışında
farklı anlamlar da ifade eder.
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
10
Zaman bildirir, durum bildirir, ikilemeler kurar, ölçü bildirir:
Otobüste ayakta gittik. Ayda yılda bir uğruyorum.
Yüzde kırk civarında azalma var.
Eklendiği kelime ya da kelime grubu bazen sıfat görevindedir:
Avuç içi büyüklüğünde bir odada yaşıyordu
Zarf tümleci görevinde kullanılabilir:
Suyu bir nefeste içti. Bir görüşte âşık olmuş.
Ne mal olduğunu bir bakışta anlar.
Bu ek bazen yapım eki görevinde kullanılabilir. Bu durumda
hâl eki olmaz:
Bu sözde tasarı meclisten geçmeyecek.
Gözde adamları her zaman kabul görürüler.
d) Ayrılma hâli ( -den hâli; -dan, -tan,-ten )
Sözcük gruplarında ve cümlede fiilin gösterdiği hareketin
Kendisinden uzaklaştığını ifade etmek için kullanılır. Ekin asıl
fonksiyonu uzaklaşma ifade etmektir.
yürek-ten, dam-dan, ev-den, kitap-tan
Yer, ayrılma, uzaklaşma, karşılaştırma, durum bildirir:
Henüz işten ayrılmadı. Meyveyi bahçeden topladı.
İstanbul’dan büyük şehir yoktur. Benden güzeli var mı?
Çok candan konuşuyor. Seni yürekten kutluyorum.
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
10
Tamlanan ekinin (-ın, -nın) yerine kullanılır. Bu kullanımlarda
çoğul ekinden sonra gelir:
Aşağıdakilerden hangisi zarftır?
Arkadaşlardan birisi beni aramış.
Bazen yapım eki görevinde kullanılır. Bu durumda çekim eki
olmaz:
Sudan bahanelerle işleri erteleme.
Sıradan insanlarla dostluk kurulmaz.
Ayrılma eki almış olan kelime cümlede dolaylı tümleç, zarf
tümleci, edat tümleci ve yüklem görevindeki kelimelerde kullanılabilir:
Evden dışarı çıkmıyor. ( D.T)
Sabahtan beri bekliyoruz ( E. T )
Üşüdüğünden içeri girdi. ( Z.T )
Cihanda itibarım varsa sendendir. ( Yüklem )
e) Eşitlik Hâli (-ca,-ce,-ça,-çe )
Sözcük gruplarında ve cümlede fiilin ne şekilde ve nasıl
olduğunu veya yapıldığını , fiilin oluş veya yapılış tarzını ifade etmek
için isimler eşitlik eki alırlar. Eşitlik ekleri; eşitlik, gibilik, benzerlik,
görelik, kadarlık ifade ederler.
usul-ca, insan-ca, kurnaz-ca, boy-ca, geniş-çe, binler-ce
İyice saçmalamaya başladın
Bence biraz daha beklemeli.
-ca,-ce eki benzerlik ifade eder. “Gibi” anlamına gelir:
Çocukça davranışlarından vazgeçmelisin
Görelik anlamı katar,“Bakımından, yönüyle” anlamı katar:
Aramızda boyca bir fark yok.
Kendi keyfince davranamazsın
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
10
f) Vasıta Hâli ( -la, le )
İsimleri fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve
cümlede fiilin kendisi aracılığı veya birlikteliği ile yapıldığını
belirtir:
“Ahmet’-le çarşıya gittim.”, “Ekmeği bıçak-la kesti.”,
“Senin-le gelmeyeceğim’’, ‘’Kardeşiyle oyun oynuyor.’’
Birliktelik anlamı ifade eder, araç, durum, sebep, sonuç
Ve zaman bildirir:
Benimle gelir misin?
Memlekete uçakla dönecek.
Sevinçle koşarak eve gitti.
Dışarıdaki gürültüyle irkildi.
g) İlgi Hâli (-nın,-nin,-nun,-nün; -im- ;ın,-in,-un,-ün )
Bu ek genellikle tamlama kurmakta kullanılır. Bu sebeple
tamlayan eki de denilmektedir. İsimleri isimlere bağlayan ektir. Bir
adın bir başka adla olan ilgisini belirtir. Daha açık bir ifadeyle, bir ad
başka bir adın kendine bağlandığını belirtmek için ilgi ekini alır:
“Ercan’ın mendili benim olabilir.”, “Ev-in kapısı sürekli açık.”,
“Mutfak-ın tüpü bu sefer çabuk bitmiş.”,
“Okul-un kapanmasına epey var.”, “Biz-im sözümüz var,
öğrenci-nin çalışkanı, çiçeğ-in kokusu,
sen-in sevgin, ben-im düşüncem, biz-im çabalarımız.’’
Ekin asıl fonksiyonu belirtili isim tamlaması kurmaktır.
Tolga’nın sesi çok güzel
Evlerinin önünden yol geçiyor
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
Bu ek zamirleri edatlara bağlayabilir.
Saraya sen-in gibi bir adam gelmedi.”
Senin kadar oburunu da görmedim
İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar.
En güzel günler sizin olsun.
2) ÇOĞUL EKİ
Çokluk eki kelimeler arasında bir ilgi kurmaz. İsmin karşıladığı
nesnenin ya da kavramın sayısının birden fazla olduğunu gösterir.
–lar, -ler eki ile yapılır.
öğrenci-ler, hasta-lar, kitap-lar, soru-lar, kalem-ler
NOT: -lar ,-ler ekinin çoğul anlamından başka anlamları da
vardır.
10
Abartma anlamı vardır.
Dünyalar güzeli bir kızı var.
Eklendiği kelimeye “ve benzerleri” anlamı katar:
Bu vatan daha çok Fatih’ler yetiştirecek.
Saygı ve alay anlamı katar:
Ooo!... Ahmet Beyler de buradalarmış.
Yaklaşık ortalama anlamı katar:
Otuz yaşlarında vardı.
-gil anlamı katar. Bu durumda yapım ekidir. Özel isimde kesme
işareti ile ayrılmaz
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
10
Yusuflar akşam yemeğe çağırdı.
Aslında isim çekim eki olan çokluk eki, zamanla fiillerde kişi
belirten çekim eki olmuştur: gitti-ler, görmüş-ler, al-sın-lar.
Çokluk eki, çekim eki işlevinin yanında yapım eki işlevini de
gösterir olmuştur: Selçuklu-lar, Maraşlı-lar; Amcam-lar, Babam-lar;
yedi-ler, bin-ler; Hz. Ömerler, Fatihler.
3. İYELİK EKLERİ
İsimleri isimlere bağlayan eklerdir. Nesnelerin bir kişiye veya bir
nesneye ait olduğunu belirtirler. İyelik ekleri; sahiplik, aitlik veya
mülkiyet ekleri olarak da bilinirler. Sahipliği kişiler halinde belirtirler.
İyelik ekleri, bir nesnenin kime(ben, sen, o, biz siz, onlar) ait
olduklarını belirtmek için o nesneyi karşılayan isme eklenirler. Asında
iyelik ekleri, isim tamlamalarında tamlanan eki olarak bildiğimiz ektir.
“bizim ev-imiz”, “Amcanın ev-i”, “sizin hakk-ınız”
Kişilere göre iyelik ekleri:
1. Teklik Kişi : -( ı)m: kitap-ım, göz-üm, can-ım, ev-im, eş-im.
2. Teklik Kişi : -( ı)n: sevgi-n, iş-in, öykü-n, hareket-in, elbise-n.
3. Teklik Kişi : -(sı), (ı): sıra-sı, göz-ü, vergi-sin-i, sorun-u, aşı-sı.
1. Çokluk Kişi: -(ı)mız: araba-mız, sınıf-ımız, övünç-ümüz.
2. Çokluk Kişi: -(ı)nız: beklenti-niz, aşçı-nız, el-iniz, kâğıt-ınız.
3. Çokluk Kişi: -ları: arı-ları, yaratılış-ların-a, diş-leri.
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
10
İsimlere şu şekilde eklenir:
Ev-i
Ev-i
Ev
Ev-i
Ev-i
Ev
-m
-n
-i
-miz
-niz
-leri
araba - m
araba - n
araba
araba
araba
araba
- sı
- mız
- nız
- ları
İyelik ekleri isim tamlamalarında tamlanan eki olarak kullanılır:
Örn: duvarın boya-sı
saçının reng-i
tamlanan eki
tamlanan eki
O çocuğun yüzünü bir daha görmedim.
İÇERİK
HAFTA
ÇEKİM EKLERİ
1. Yapı Bakımından Kelimeler
a.Ses Yapısı Bakımından Kelimeler
b. Şekil Yapısı Bakımından Kelimeler
2. Çekim Ekleri
A. İsim Çekim Ekleri
1. Hal Ekleri
2.Çoğul eki
3.İyelik Ekleri
4.Soru Eki
10
4. SORU EKİ (-mı,mi,mu,mü)
Soru eki hem isimlerden hem de fiillerden sonra kullanılır ve
her zaman ayrı yazılır. Edat kaynaklı olan bu ek ünlü uyumuna uyar.
Çalışkan mı? Gelecek mi? Türk mü? Güzel mi?
-mı,-mi,-mu,-mü cümleye her zaman soru anlamı katmaz. Farklı
anlamlarda da kullanılabilir:
Zavallı çocuk ağaçtan düşüvermesin mi. ( Şaşırma )
Beni gördü mü yolunu değiştiriyor. (Şart ve zaman )
Her zaman zor mu zor sorardı. ( Pekiştirme )
Sinemaya mı tiyatroya mı gitsem. ( Kararsızlık )
NOT: “mı” eki kendinden önceki ve sonraki sözcükten ayrı yazılır.
Kendinden sonra ek gelirse kendisine bitişik yazılır.
… gelmeyecek miydin?
…gitmeyecek misin?
… gelmeyecek mi idin?(ek eylem yazıldığında soru ekinden ayrılır)