Transcript 6.Hafta - Afyon Kocatepe Üniversitesi

TÜRK DİLİ I
HAFTA: 6
SÖZCÜK TÜRLERİ I: İSİMLER, SIFATLAR,
ZAMİRLER
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
ANLAM VE GÖREV BAKIMINDAN KELİMELER
Türkçede kelimeler, anlam ve görev bakımından ikiye ayrılırlar
1.Anlamlı kelimeler: İsimler ve fiiller.
2.Görevli kelimeler: Sıfatlar, zamirler, zarflar ve edatlar.
Şimdi bu kelime türlerini genel kabul görmüş sıraya göre inceleyelim:
6.1. İSİMLER
İsimler, anlamlı kelimeler olmakla birlikte görevli kelimelerdir. Biz
anlamlı isimleri ADLAR, görevli isimleri; SIFATLAR, ZAMİRLER ve
ZARFLAR olarak ayırıyoruz.
6.1.1. ADLAR
Somut ve soyut nesneleri ve kavramları tek tek veya tür olarak
karşılayan kelimelerdir. Adlar üçe ayrılırlar:
Sayfa elementleri
1. Varlıkların Oluşuna Göre Adlar:
a.
Somut Adlar: Varlıklarını beş duyumuzla fark ettiğimiz nesnelere
verilen adlardır: su, hava, ateş, toprak, hal, tavan, cam, ayna, kapı,
oda, meyve.
b. Soyut Adlar: Varlıklarını duygu ve düşünce yoluyla fark ettiğimiz
nesnelere verilen adlardır: uyku, güzellik, düşünce, varsayım,
kabulleniş, takdir, idare, üzüntü, gerilim, ruh, can.
2. Varlıklara Verilişine Göre Adlar:
a.
Özel Adlar: Tek olan ve eşi bulunmayan nesnelere verilen
adlardır. Kişi adları, yer adları, basın ve yayın organlarının adları,
kuruluş adları, tarihî olaylar vb. hep özel addır: Eskişehir, Necip Fazıl
Kısakürek, Türk Dili Dergisi, Türk Dil Kurumu, Afyon Kocatepe
Üniversitesi, I. Kosova Savaşı, Fatih Sultan Mehmet, Ağrı Dağı,
Kutadgu Bilig, Keban Barajı vb.
b.Tür Adları: Aynı türden olan nesnelerin genel adıdır: Kedi, kalem,
hesap, panel, gezi, iş, el, düşünce, görüşme, anlayış, bilişim vb.
3. Varlıkların Sayısına Göre Adlar:
a. Tekil Ad: kitap, kalem….
b. Çoğul Ad: kitaplar, kalemler
c. Topluluk Adı: aile,okul, ordu, orman
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
Sayfa elementleri
6.1.1. İSİM (AD) ÇEKİM EKLERİ
İsimlerin diğer kelimelerle ilişkilerini sağlayan eklerdir. Daha önce de
belirttiğimiz gibi, bu ekler kelimelerin anlamlarını değiştirmez ancak
kelime gruplarında ve cümlede kullanımını sağlarlar.
6.1.1.1. Hal (Durum) ekleri
a. Yalın Hal
İsimlerin başka bir öğeye bağlı olmayan, teklik, çokluk ve iyelik ekli
şekilleridir: Göz-ler, kalem, ev-im, vb. Yalın halin, diğer hallerde olduğu
gibi bir eki yoktur. Ancak demin de söylediğimiz gibi adın çokluk ve
iyelik ekli şekilleri yalın hal olarak kabul edilmektedir.
b. Yaklaşma Hâli Eki : –(y)A
İsimleri fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve cümlede fiilin
yönünü gösterir ve yaklaşma belirtir:
“Ankara-y-a gittim.”, “Beni ev-e götürün.”, “Erol’a sorun.”
Yaklaşma ekinin diğer işlevleri: yer, zaman, karşılaştırma, sebep,
verme, bildirme kuvvetlendirme vb.dir. Bu eki alan kelime, cümlede
YER TAMLAYICISI görevinde bulunur.
c. Belirtme Hâli Eki : -(y)I4,  (eksiz)
İsimleri fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve cümlede adların
geçişli fiillerin etkisinde kaldığını belirtir. Belirtme ekini alan kelime,
doğrudan doğruya fiilin etkisi altındadır:
“Babam kapı-y-ı boyadı.”, “Seyahat için biz-i de çağırdılar.”, “Kalem-i
kırdı.”
Belirtme hali, bazen eksiz de yapılabilir. Bu durumda ad ek almaz:
“ Ali cam- kırdı.”, “Babam araba- satın aldı. “
Tabakta portakalsın,
Sözümüz burada kalsın.
Yılda bir kabrime gel,
Toprağım kokun- alsın.
Belirtme ekini alan kelime cümlede BELİRTİLİ NESNE, eksiz şekli ise
BELİRTİSİZ NESNE görevinde bulunur..
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
ç. Bulunma Hâli Eki: -DA
İsimleri fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve cümlede fiilin
meydana geldiği yeri belirtir:
“Sınıf-ta toplanacağız.”, “Bu iş-te bir hayır var.”, “Olay hemen önüm-de
oldu.”
Bulunma ekinin diğer işlevleri: yer, zaman, devamlılık, müddet, tarz,
şekil, durum vb.dir. Bu eki alan kelime, cümlede YER TAMLAYICISI
görevinde bulunur.
d. Ayrılma Hâli Eki: -DAn
İsimleri fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve cümlede fiilin
gösterdiği hareketin kendinden uzaklaştığını belirtir:
“Afyon’dan ayrıldılar.”, “Son işin-den de kovuldu.”, “Biz-den uzaklaş,
lütfen.”
Ayrılma ekinin diğer işlevleri: çıkma, yer, uzaklaşma, kaynak,
karşılaştırma, tür, terkip vb.dir. Bu eki alan kelime, cümlede YER
TAMLAYICISI görevinde bulunur.
Sayfa elementleri
e. Birliktelik Hâli Eki: -(y)lA
İsimleri fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve cümlede fiilin
kendisi aracılığı veya birlikteliği ile yapıldığını belirtir:
“Ahmet’-le çarşıya gittim.”, “Ekmeği bıçak-la kesti.”, “Senin-le
gelmeyeceğim.”
Birliktelik eki –(y)lA, aslında bir bağlaçtır. Bu bağlaç (ile), artık ekleşme
yolundadır. Bugün imlâmızda hem ek olarak bitişik hem de kelime
olarak ayrı yazılmaktadır. Birliktelik ekini alan kelime cümlede ZARF
TAMLAYICISI görevinde bulunur.
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
Sayfa elementleri
f. Eşitlik Eki: -ÇA
İsimleri fiillere bağlayan bir ektir. Kelime grupları ve cümlede fiilin nasıl,
ne şekilde olduğunu veya yapıldığını, fiilin oluş veya yapılış tarzını
belirtir:
“Yaklaşımı insan-ca oldu.”, “Biz-ce bu işi Hasan yaptı.”, “Bun-ca yıl
nasıl geçti?”
Eşitlik eki, çekim eki olarak kullanıldığı gibi, son zamanlarda yapım eki
olarak da kullanılmaktadır. Hatta giderek yapım eki tarafının daha ağır
bastığı görülür. Eşitlik ekinin diğer işlevleri: gibilik, benzerlik, görelik
vb.dir. Bu eki alan kelime, cümlede ZARF TAMLAYICISI görevinde
bulunur.
-ÇA dışında, -ÇAK şeklinde ikinci bir eşitlik ekinden söz etmek de
mümkündür. Daha önce isimden isim yapan ekler konusundan
gördüğümüz bu ek, zamanla çekim eki işlevini de göstermeye
başlamıştır:
“Ev-cek bu akşam sizde olcağız.”, “Kapıyı gizli-cek açtılar.”
g. İlgi Hâli Eki: -(n) I4n, -im
İsimleri isimlere bağlayan ektir. Bir adın bir başka adla olan ilgisini
belirtir. Daha açık bir ifadeyle, bir ad başka bir adın kendine
bağlandığını belirtmek için ilgi ekini alır:
“Ercan’ın mendili benim olabilir.”, “Ev-in kapısı sürekli açık.”, “Mutfak-ın
tüpü bu sefer çabuk bitmiş.”, “Okul-un kapanmasına epey var.”, “Biz-im
sözümüz var.”
İlgi hâli eki bunun dışında bazen isimleri fiillere ve edatlara bağlar:
“Kalem O’-nun-dur.”, “Gözlükler Ahmet’in-dir.”, “Ben-im gibi olmayın.”,
“Saraya sen-in gibi bir adam gelmedi.”
İlgi hâli eki, aslında isim tamlamalarında tamlayan eki olarak bildiğimiz
ektir:
“adam-ın çile-si”, “söz-ün doğru-su”, “ben-im görev-im”
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
Sayfa elementleri
6.1.1.2. İyelik Ekleri
İsimleri isimlere bağlayan eklerdir. Nesnelerin bir kişiye veya bir
nesneye ait olduğunu belirtirler. İyelik ekleri; sahiplik, aitlik veya
mülkiyet ekleri olarak da bilinirler. Sahipliği kişiler halinde belirtirler.
İyelik ekleri, bir nesnenin 6 kişiye (ben, sen, o, biz siz, onlar) ait
olduklarını belirtmek için o nesneyi karşılayan isme eklenirler. Asında
iyelik ekleri, isim tamlamalarında tamlanan eki olarak bildiğimiz ektir.
“bizim ev-imiz”, “Amcanın ev-i”, “sizin hakk-ınız”
Kişilere göre iyelik ekleri:
1. Teklik Kişi : -( I4)m: kitap-ım, göz-üm, can-ım, ev-im, eş-im.
2. Teklik Kişi : -( I4)n: sevgi-n, iş-in, öykü-n, hareket-in, elbise-n.
3. Teklik Kişi : -(s) I4(n): sıra-sı, göz-ü, vergi-sin-i, sorun-u, aşı-sı.
1. Çokluk Kişi : -(I4)mI4z: araba-mız, sınıf-ımız, övünç-ümüz.
2. Çokluk Kişi : -(I4)nI4z: beklenti-niz, aşçı-nız, el-iniz, kâğıt-ınız.
3. Çokluk Kişi : -lArI(n): arı-ları, yaratılış-ların-a, diş-leri.
Çokluk Eki: -lAr
Adların çokluk şekillerini yapan ektir. Çokluk eki almamış bir ad, tek bir
kişiyi veya nesneyi karşılar. Çokluk eki, sayıca birden fazla olmayı
belirtir: ev-ler”, “iş-ler”, “silgi-ler”, “cam-lar”, “at-lar.
Türkçede, Arapçada olduğu gibi ikili çokluk (tesniye) yoktur.
Aslında isim çekim eki olan çokluk eki, zamanla fiillerde kişi belirten
çekim eki olmuştur: gitti-ler, görmüş-ler, al-sın-lar.
Çokluk eki, çekim eki işlevinin yanında yapım eki işlevini de gösterir
olmuştur: Selçuklu-lar, Maraşlı-lar; Amcam-lar, Babam-lar; yedi-ler,
bin-ler; Hz. Ömerler, Fatihler.
Aitlik Eki: -ki
İsimlerde aitlik bildirir. Bu ek için bir tür iyelik eki demek de
mümkündür. Aitlik eki, bulunma eki veya ilgi eki almış kelimelere
eklenir: bende-ki, gözde-ki, bizde-ki, pencere-nin-ki, ben-im-ki,
okul-un-ki.
Aitlik eki, adlarda aitlik işlevi göstermekle birlikte ada sıfat veya zamir
görevi yükler: “Bende-ki kalem, gözde-ki bıçak, sizde-ki çantam”
“Aklımda-ki sizi korkutmasın.”, “Sizin-ki bu akşam bize geliyor.”
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
Sayfa elementleri
6.1.1.5. Soru Eki: mI4
İsimleri fiillere bağlayan bir ektir. İsmin soru şeklini yapar. Bu ek, hem
adlara, hem fiillere hem de edatlara gelebilirler. Kelime grupları ve
cümlede hangi kelimenin ardından getirilirse, o kelime soru şeklinde
belirtilmiş olur:
“Ergül Hanım mı geldi?”, “O’nu mu gördün?”, “Söylediklerimizi sen mi
aldın?”
6.1.2. İSİM (AD) TAMLAMASI
Bir adın anlamının iyelik sistemi içinde bir başka adı tamamlanmasına
isim tamlaması denir. Daha açık ifadeyle; bir nesnenin başka bir
nesnenin parçası olduğunu, bir nesnenin başka bir nesneye ait
olduğunu, bir nesnenin ne işe yaradığını, bir nesnenin ismini ve bir
nesnenin türünü bildirir:
“karyolanın demiri”, “duvarın tuğlası”, “gömleğin düğmesi”
“Zahide’nin sırası”, “Abdullah’ın resmi”, “Sena’nın gözlüğü”
“çay bahçesi”, “su kabı”, “televizyon dolabı”
“Edebiyat Fakültesi”, “cep telefonu”, “Sakarya Irmağı”
“şiir kitabı”, “okul defteri”, “masa saati”.
İsim tamlamaları BELİRTİLİ, BELİRTİSİZ ve TAKISIZ olmak üzere üç
çeşittir.
6.1.2.1. Belirtili İsim Tamlaması
Tamlayan ve tamlananın ekli olduğu isim tamlaması türüdür. Bu bir
bakıma geçici bir tamlamaya işaret eder. Daha açıkçası, ilgi eki almış
tamlayanın, tamlanana bağlılığı geçicidir:
“sınıf-ın temizlik-i”, “aşçı-nın harçlık-ı”, “öğrenci-nin not-u”
6.12.2. Belirtisiz İsim Tamlaması
Tamlayanın eksiz, tamlananın ekli olduğu isim tamlaması türüdür. Bu
tür tamlamalarda, tamlayanın tamlanana bağlılığı kalıcıdır. Dolayısıyla
bu tür tamlamalar, kalıcı isim yapmak için kullanılır:
“meyve bahçe-si”, “Afyon kaymak-ı”, “divan örtü-sü”, “görgü kurallar-ı”
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
Sayfa elementleri
6.1.2.3. Takısız İsim Tamlaması
Hem tamlayanın hem de tamlananın eksiz olduğu isim tamlaması
türüdür. Ancak burada unutulmaması gereken bir nokta vardır. Takısız
isim tamlamasının, eksiz bir grup kuran sıfat tamlaması ile
karıştırmamak gerekir. Takısız isim tamlamasında, tamlayan eki (iyelik
eki), zamanla kullanımdan düşmüş ve bugün tamlayan karşımıza eksiz
olarak çıkmıştır. Buna göre, eskiden tamlayan ekli olan tamlamalar
şimdi eksizdir:
“Top kapı-sı>Topkapı”, “Fener bahçe-si>Fenerbahçe”
Batı kültürünün etkisiyle, son zamanlarda dilimize batılı tipte isim
tamlamaları kullanılır olmuştur. Bu durum her haliyle dilimiz için
zararlıdır. “Otel Kazancı, Salon Serdar, Kafe Şadi” örneklerinde, hem
isim tamlamasının öğeleri (tamlayan ve tamlanan) yer değiştirmiş hem
de ekler (tamlayan ve tamlanan ekleri) atılmıştır. Bu tür tamlamaların
çoğunlukla işyeri adı olarak turistik yerlerde kullanılması dikkat
çekicidir. Bu bağlamda “Serdar Salon, İkbal Otel, Doğu Bank, İnternet
Cafe” şeklindeki kullanımlar da takısız isim tamlaması yapısıyla
oluşturulmuş özenti ve yanlış kullanımlardır.
6.2. SIFATLAR
Nesnelerin özelliklerini belirten kelimelere sıfat denir.
Sıfatlar, nesnelerin özelliklerini iki şekilde belirtirler: Birincisi iç
özellikler (nitelikler), ikincisi dış özellikler (belirtiler). Nesnelerin iç
özellikleri, kendi yapısındaki özellikleri iken; dış özellikler ise kendi
yapısı dışında olan özellikleridir.
Nesnelerin iç özelliklerini bildiren sıfatlara NİTELEME SIFATLARI, dış
özelliklerini bildiren sıfatlara da BELİRTME SIFATLARI denir.
Sıfatlar aslında isimdirler, sıfat da bu anlamda bir görev ismidir. Daha
açıkçası isimlerin başka bir ismin özelliklerini belirtme görevi
dolayısıyla aldıkları yeni addır. Böylelikle bir kelimenin sıfat olabilmesi
için, bir ismin özelliklerini belirtmesi gerekir, bu da bir sıfat tamlamasını
gerekli kılar. Bir sıfatın varlığı ancak bir sıfat tamlaması içinde söz
konusudur: yeşil göz, geniş arsa, taze ekmek, iki elma vb.
Şimdi niteleme ve belirtme sıfatlarını görelim.
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
6.2.1. NİTELEME SIFATLARI
Nesnelerin renk, biçim, boy, yapı, ağırlık vb. özelliklerini bildiren
sıfatlardır. Niteleme sıfatları, nesnelerin iç özelliklerini yani kendi
yapısında bulunan vasıflarını bildirirler
“Temiz ev, yeni araba, büyük kayık, taze simit, sıcak ekmek, yeşil erik,
yırtık kâğıt, düz masa, küçük çocuk, çıkmaz sokak, gelen adam,
gecikmiş teklif, insanca yaşayış, helal para, çekilmez dert”
6.2.2. BELİRTME SIFATLARI
Nesnelerin dış özelliklerini belirten sıfatlardır. Bu sıfatlar; nesnelerin
yerlerini, sayılarını belirten veya nesneleri soru ve belirsiz olarak
belirten sıfatlardır. Buna göre belirtme sıfatları dört çeşittir:
6.2.2.1. İşaret Sıfatları
Nesnelerin yerlerini işaret yoluyla belirten sıfatlardır. İşaret sıfatları,
aslında zamirdirler. Bir ismin önüne gelip onu belirtiklerinde sıfat
olurlar.
Sayfa elementleri
İşaret sıfatları
Bu:: Yakında olan bir nesneyi işaret eder: Bu adam, bu insan, bu iş, bu
durum vb.
Şu: : Biraz uzakta olan nesneyi işaret eder: Şu vazo, şu sorun, şu saat,
şu kapı vb.
O :: Uzakta olan bir nesneyi işaret eder: O tepe, o adam, o kitap, o söz,
o ev vb.
İşaret sıfatlarının çokluk şekilleri yoktur. Bu sıfatların çokluk şekilleri
daima zamir olarak kullanılır.
Bunların dışında; ol, şol, işbu, deminki, öteki, beriki sıfatları da işaret
sıfatı olarak kullanılır.
6.2.2.2. Sayı Sıfatları
Nesnelerin sayılarını belirten sıfatlardır. Sayı sıfatları, tek başlarına
sayı isimleridirler. Bir ismin önüne gelip onu belirttiklerinde sayı sıfatı
olurlar ve beşe ayrılırlar:
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
Sayfa elementleri
1. Asıl Sayı Sıfatları
Nesnelerin sayılarını (adet olarak) belirten sıfatlardır: Bir kalem, üç
insan, on tavuk, beş yüz ev, seksen dolar, yüz yıl vb.
Asıl sayı sıfatları üç şekilde yapılır:
a. Tek kelimeyle: bir ev, iki elma, on kuruş, yüz lira, bin altın, seksen
sene vb.
b. Sıfat tamlamasıyla : iki yüz sene, beş milyon lira, dört milyar insan
vb.
c. Sayı grubu ile: elli iki tahta, on altı masa, yirmi üç ton elma vb.
2. Sıra Sayı Sıfatları
Nesnelerin derecelerini, sıralarını belirten sıfatlardır: Birinci atlet, ikinci
mısra, dördüncü kitap, yirminci asır, yüzüncü kez, bininci yarışma vb.
Bunların dışında; sonuncu ve ortancı>ortanca sıfatları da sıra sayı
sıfatı olarak kullanılır.
3. Üleştirme Sayı Sıfatları
Nesnelerin sayılarını bölük bölük belirten sıfatlardır: birer hisse, ikişer
elma, beşer yıl, yüzer lira vb. Bunların dışında; yarımşar sıfatı da
üleştirme sayı sıfatı olarak kullanılır.
4. Kesir Sayı Sıfatları
Nesnelerin parçalarını belirten sıfatlardır: Dörtte bir hisse, üçte bir
ekmek, yüzde elli pay, yüzde seksen zarar vb. Bunların dışında; yarım
ve yarı sıfatları da kesir sayı sıfatı olarak kullanılır.
5. Topluluk Sayı Sıfatları
Nesne topluluğunu belirten sıfatlardır. Belirttikleri nesneler arasında
benzerlik vardır: İkiz bebe, üçüz doğum, dördüz çocuk vb. Bu sıfatların
sıfat olarak kullanımları daha azdır. En çok isim olarak kullanılırlar:
ikizler, üçüzler, beşizler vb.
c. Soru Sıfatları
Nesneleri soru yoluyla belirten sıfatlardır: Kaç kişi, kaç tane, kaç lira,
hangi iş, hangi el, ne zaman, ne tür, nasıl sorun, nasıl iş, neredeki
cadde vb.
6.2.2.3. Belirsizlik Sıfatları
Nesneleri belirsiz olarak belirten sıfatlardır: Bir gün, bir zaman, bir
şehir, bütün Asya, başka görüşler, bazı geceler, her zaman, herhangi
bir mekan, kimi yazılar, çoğu yer, çok kere, hiçbir insan, falan adam,
falanca dergi, filanca çocuk, az mesai, fazla problem vb.
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
Sayfa elementleri
6.2.3. SIFAT TAMLAMASI
Bir sıfatın bir ismi tamlamasıyla oluşan tamlamalara sıfat tamlaması
denir.
“Yeşil göz, mavi kazak, yalansız söz, düşüncesiz adam, akıllı çocuk”
Sıfat tamlamasında önce sıfat sonra isim gelir. Yerlerin değişmesi
durumunda sıfat tamlaması bozulur. Buna göre “çalışkan öğrenci” bir
sıfat tamlaması iken “öğrenci çalışkan” bir sıfat tamlaması olamaz.
Sıfat tamlamasında sıfat yardımcı öğe (tamlayan), isim ise esas öğedir
(tamlanan).
Beyaz
masa
Sıfat
isim
(tamlayan)
(tamlanan)
Sıfat tamlaması eksiz bir birleşmedir. Sıfat tamlamasında sıfat hiçbir
isim çekim eki almaz. Sıfatların isim çekim eki almaları durumda sıfat
tamlaması ortadan kalkar. Bununla birlikte, bazı isim çekim eklerinin
sıfat yaptığı durumlar da söz konusudur: canım Anadolu, gözde insan
vb.
Sıfat tamlamasında isim, birden çok sıfat alabilir:
“ Uzun, ince, narin, yakışıklı bir genç”,“Ağır, hantal, bir işe yaramaz
mahluklar”
Bunun tersine sıfatlar da birden çok ismin özelliğini belirleyebilirler:
“Geniş caddeler, sokaklar ve yollar”, “Temiz evler, odalar ve
pencereler”
Sıfat tamlamasında sıfat veya isim öğesi değişik kelime grupları
olabilirler:
“İzmit ile Karamürsel arasındaki yol”, “özgürlüğe koşan çocuklar,
kadınlar ve erkekler”, “Trabzon’dan yola çıkmış küçük balıkçı teknesi”,
“Göz göre göre hırsızlık yapan arsız insanlar”
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
Sayfa elementleri
6.3. ZAMİRLER
Bir nesnenin adı olmadıkları halde, nesnelerin adlarını geçici olarak
karşılayan kelimelere zamir denir.
Zamirlerin tek başlarına bir anlamları yoktur. Zamirin karşıladığı nesne
biliniyorsa, bir anlam ifade eder. Örneğin; “ Şu, senin olmalı.”
cümlesinde şu zamirinin karşıladığı nesne bilinmiyorsa zamirin
(okuyan veya dinleyen için) bir anlamı yoktur.
Zamirler, adlardan daha kapsamlı kelimelerdir. Kitap adı, yalnızca kitap
nesnesini karşılarken, şu zamiri kitap dahil, evrendeki bütün nesneleri
karşılayabilir.
Zamirler beş çeşittir:
6.3.1. Kişi Zamirleri
Nesneleri kişi olarak karşılayan zamirlerdir.
Kişi zamirleri:
1. Teklik Kişi : Ben (Konuşan)
2. Teklik Kişi : Sen (Dinleyen)
3. Teklik Kişi : O (Adı geçen)
1. Çokluk Kişi : Biz (Konuşanlar)
2. Çokluk Kişi : Siz (Dinleyenler)
3. Çokluk Kişi : Onlar (Adı geçenler)
“Ben yarın size geleceğim.”, “O ödevlerini bize asla göstermez.”,
Kişi zamirleri edatlara bağlanırken, 3. Çokluk kişi dışında ilgi eki alırlar:
benim gibi, bizim ile, senin için, sizin kadar, onlar ile, onlar kadar.
6.3.2. Dönüşlülük Zamirleri
Asıl kişi zamirlerinden anlam yönüyle daha kuvvetli ve katmerli olan
kişi zamirleridir. Bugün kullandığımız dönüşlülük zamiri KENDİ’dir.
Ancak bazı ağızlarımızda kendi yerine ÖZ de kullanılmaktadır.
Dönüşlülük zamiri KENDİ, bütün teklik ve çokluk kişi zamirlerinin
asıllarını temsil eder: Kendisini hırsla dışarı attı.
Dönüşlülük zamiri KENDİ’nin çekimi iyelik ekleriyle yapılır:
1. Teklik Kişi : (Ben) Kendi-m
2. Teklik Kişi : (Sen) Kendi-n
3. Teklik Kişi : (O) Kendi-si, kendi-
1. Çokluk Kişi : (Biz) Kendi-miz
2. Çokluk Kişi : (Siz) kendi-niz
3. Çokluk Kişi : (Onlar) Kendi-leri
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
Sayfa elementleri
6.3.3. İşaret Zamirleri
Nesneleri işaretle karşılayan zamirlerdir. İşaret zamirleri nesneleri
yerlerine göre belirtir.
İşaret Zamirleri:
Bu : Yakında olan bir nesneyi karşılar
: Bu, çok tatlı imiş.
Şu : Biraz uzakta olan bir nesneyi karşılar : Şu, incelemeye değer.
O : Uzakta olan bir nesneyi karşılar
: O, yeni boyandı.
Bunlar: Yakında olan nesneleri karşılar : Yeni transferler bunlar mı?
Şunlar: Biraz uzakta olan nesneleri karşılar : Bana şunları getirin.
Onlar: Uzakta olan nesneleri karşılar: Size onlardan uzak durun,
demiştim.
Dikkat edileceği üzere, kişi zamirlerinin 3. Çokluk kişi zamiri ile (onlar)
ile, işaret zamirlerinin uzakta olan nesneleri karşılayan (onlar) şekli
birbirlerinin aynıdır.
İşaret zamirleri edatlara bağlanırken, çokluk şekiller dışında ilgi eki
alırlar: bunun ile, şunun için, onun kadar, bunlar ile, şunlar gibi, onlar
kadar.
Bununla birlikte; böyle, şöyle, öyle, bura, şura ve ora zamirleri de
işaret zamiri olarak kullanılır.
6.3.4. Soru Zamirleri
Nesneleri soru şeklinde karşılayan zamirlerdir. Soru zamirlerimiz KİM
ve NE’dir.
KİM: Genellikle insanlar için kullanılır. Bu zamirin çekimi aynı adlar
gibidir. Edatlara bağlanması da kişi ve işaret zamirleri ile aynıdır: kimin
ile, kimin için, kimin gibi, kimler ile, kimler kadar, kimler gibi.
NE: İnsanlar dışındaki nesneler için kullanılır. Bu zamirin çekimi de
adlar gibidir. Edatlara bağlanmasında ilgi eki kullanılmaz: ne
ile>>neyle, ne için>niçin, ne kadar vb.
NE zamirinin, ara kelimesiyle birleşmesi ortaya çıkan nere ve bundan
türetilen nerede, nereye, nereden ile hangi ve kaç kelimelerinin iyelikli
şekilleri hangisi, kaçı kelimeleri de soru zamiri olarak kullanılır.
HAFTA
6
İÇERİK
SÖZCÜK TÜRLERİ I:
İSİMLER, SIFATLAR, ZAMİRLER
1. İsimler(Adlar)
a) İsim(Ad) Çekim Ekleri
b) İsim(Ad) Tamlaması
2. Sıfatlar
a) Niteleme Sıfatları
b) Belirtme Sıfatları
c) Sıfat Tamlaması
3. Zamirler
Sayfa elementleri
6.3.5. Belirsizlik Zamirleri
Nesneleri belirsiz olarak karşılayan zamirlerdir. Asıl belirsizlik
zamirlerimiz; kimse, özge, başka, ayruk, kamu vb. kelimelerdir.
Bunlardan başka, özellikle belirsizlik sıfatları, soru zamiri ve soru
zarflarının iyelikli şekilleri belirsizlik zamiri olarak kullanılır: biri, kimi,
başkası, bazısı, kimisi, birisi, hepimiz vb. Kelime grubu olarak; bir
kaçı, bir çoğu, her biri, bir çoğumuz vb.
Aitlik eki (–ki) almış kelimeler de belirsizlik zamiri olarak kullanılır:
benimki, öteki, ondaki, evdeki, seninki, bizimki, deminki, yarınki vb.
Bölüm (Hafta) Özeti
Türkçede kelimeler, anlam ve görev bakımından ikiye ayrılırlar
1 .Anlamlı kelimeler: İsimler ve fiiller.
2. Görevli kelimeler: Sıfatlar, zamirler, zarflar ve edatlar.
Takısız isim tamlaması; hem tamlayanın hem de tamlananın eksiz olduğu isim tamlaması türüdür.
Nesnelerin iç özelliklerini bildiren sıfatlara NİTELEME SIFATLARI, dış özelliklerini bildiren sıfatlara da BELİRTME
SIFATLARI denir.
Zamirlerin tek başlarına bir anlamları yoktur. Zamirin karşıladığı nesne biliniyorsa, bir anlam ifade eder.
Değerlendirme
1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde soru anlamı soru sıfatı ile sağlanmıştır?
A) Biraz önce de sen mi aradın?
B) Paranın hepsini düşürdüğümü nasıl söyleyeceğim babama?
C) Giymeyecektin de ne diye aldın bu gömleği?
D) Törende gençlik adına konuşmayı kim yaptı?
E) Mektup hangi şehirden postaya verilmiş?
2. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde adeylem (isim-fiil) vardır?
A) Bu gezi.unutulmaz bir gezi oldu.
B) Geçmiş günleri andıkça umutlanırım.
C) Geçerken şöyle bir uğrayayım dedim.
D) Bu kitabı mutlaka okumanı isterim.
E) Alarm çaldığında odamızda uyuyorduk.
3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde sıfat-fiil vardır?
A) Bir demet çiçek alıp hastaneye gitti.
C) Köyün eski muhtarıyla görüşmek istiyordu.
E) Konuşan öğrencileri ikinci kez uyardı.
B) Şu büyük eve taşınmak için uğraşıyorum.
D) Arkadaşına böyle davranman doğru değil.
4. Aşağıdaki mısraların hangisinde isim tamlaması yoktur?
A) Birden dağın sırtında atlılar belirecek.
B) Geldi ölümlü yalan, gitti ölümsüz gerçek.
C) Milyonlarca ayağın altında kaldı kellem.
D) Akrebin kıskacında yoğurmuş bizi kader.
E) Üç katlı ahşap evin her katı başka alem.
5. Aşağıdaki dizelerin hangisinde sıfat tamlaması yoktur?
A) Mavi gökler, kül rengi bulutlarla kapanık.
B) Dertsiz aşık, diyar diyar dolanmaz.
C) Bir ulu ağaçtan bir yaprak düştü.
D) Şu yalan dünyaya ben niye geldim.
E) Dökülmeye başladı damlalar ince ince.
Kaynaklar
1. SARI, Mehmet, Türk Dili I-II, Okutman Yayıncılık, Ankara 2011.
2. GÜLSEVİN, Gürer vd., Türk Dili I-II, Afyon Eğitim, Sağlık ve Bilimsel
Araştırmalar Vakfı Yayını, Afyonkarahisar, 2008.
3. Türk Dil Kurumu, İmla Kılavuzu, Ankara,2000.
4. Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Ankara, 2000
5. Türk Dil Kurumu, Yabancı Kelimelere Karşılıklar, Ankara, 1998.