Transcript Çocuklarımız ve Biz

Çocuklarımız ve Biz
YRD. Doç. Dr. Şaziye Senem BAŞGÜL
Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi
Çocuk yetiştirmek
anne karnında başlar
...
Bebekken şekillenir ....
Çocuğun Gelişimini Bilmenin Yararları
Çocuklar değişik yaş gruplarında farklı tutum ve
davranışlar gösterirler.
Çocukları daha iyi anlayabilmek ve uygun davranabilmek
için çocukların gelişim dönemlerini ve bu dönemlerin
özelliklerini bilmek önemlidir.
•
•
•
•
Gelişme önceden kestirilebilir.
Uygun eğitim planlanabilir.
Normal, anormal davranış ayırt edilebilir.
Davranış üzerine bireysel özellik ve çevrenin etkisi
ayırt edilebilir.
Bebeklik Dönemi
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
0-12 aylar
Dışarıdan verilecek bakıma tümden bağımlı
Yaşaması için fiziksel bakım ve sevgi gerekli
Doğumdan sonraki ilk 3 ay intrauterin hayata
benzer
Dürtü kontrolü yok
Temel güven duygusu (temel güvensizlik)
Bağlanma
Anneyi tanıma 3. ayda
İlk iletişim aracı ağlama, ikincisi gülümseme
6. ayda ayrılık anksiyetesi
Özerklik Dönemi
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
12-36 aylar arası
Tuvalet eğitimi dönemi
Çocuğun annenden ayrı bir birey olabilmesi
Çocuk yürür, konuşur
Hem bağımlı hem özerk
Çevresindeki dünyayı keşfetmeye çalışır
Tehlikeyi, yanlışı anlamaz
Çocuğu sınırlamaya ve yasaklar koymaya başlarız
Bencil, tutturucu ve inatçıdır
İstekleri anında olsun ister
Duyguları ani iniş çıkış gösterir
Yaşıtlarıyla oyun oynamayı bilmez
Oyuncak, kitap, kalem vb. anlamlı biçimde kullanamaz
Özerklik döneminde;
•
•
•
•
Geçiş nesnesi- tüylü oyuncak, bahtaniye, yorgan vb.
Çatışma alanları; tuvalet eğitimi, yemek, uyumak vb.
Saldırganlık dürtüsü için tüylü oyuncak
Kirletme, bulaştırma eğilimi için su, kil, plastik
hamur
Özerklik döneminde çocuğu olan anne
babalar;
• Bu döneme özgü saldırganlık, tutturuculuk,
inatçılık, hareketlilik gibi özellikler 3.
yaştan itibaren azalmaya başlar
• Tutarlı, tatlı-sert davranılmalı
• Tehlikeli, değerli eşyalar ortadan
kaldırılmalı
• Çocuk istenmeyen bir şey yapıyorsa dikkati
başka tarafa çekilmeli
Oyun Çağı
• 3-6. yaşlar
• Konuşma, yürüme, el becerileri
daha iyi
• Öğrenme istekleri, merakları
çok
• İnatçılık, tutturuculuk azalır
• Daha az denetlenmeleri gerekir
• Bağımsızlıkları artar
• Hayal gücü zengin
• Canlı cansız ayrımı yapamazlar
• Gerçekle gerçek olmayanı ayırt
edemezler
• Somut düşünce hakim
• Zaman, sayı kavramı iyi
gelişmemiş
• Azalsa da bencil
• Azalsa da duyguları ani iniş çıkış
gösterir
• Masal, çizgi film, şarkı
severler
• Canlı ve hareketlidirler
• Oyun oynamayı çok severler
• Cinsel konulara merak
fazladır
• Ben merkezcil düşünce
hakimdir
• Düşünce ile sözü, söz ile
eylemi birbirine karıştırırlar
(büyüsel düşünce)
• Özdeşim:anne babaya
benzeme
• Üst benlik şekillenir
• Anaokulu dönemidir, çocuğun
zihinsel, ruhsal, sosyal
gelişimi hızlanır
Oyun döneminde çocuğu olan anne
babalar;
• Çocuklarına oyun arkadaşı ortamı
sağlamalı
• Çocuklarıyla oyun oynamalı
• Çocuğun sorduğu sorulara onun
anlayacağı bir dille cevap verilmeli
• Kendi işini yapmasına ve kendi kararlarını
almasına izin verilmeli
• Çocuğu korkutmaktan, utandırmaktan,
suçlamaktan kaçınılmalı
Oyunun Çocuk İçin Önemi
• Çocuk için oyun ciddi bir iş ile eş
anlamlıdır
• En doğal öğrenme ortamıdır
• Duyguların dışa vurumunu sağlar
• Çocuğun korkutucu, karmaşık
olaylarla baş etme becerisini artırır
• Dil gelişimini hızlandırır
• Kendi özgür dünyasıdır
• Gerçeği hayalden ayırt etmesini
kolaylaştırır
• Empati kavramını geliştirir
• Lider olma özelliğini güçlendirir
• Çocukların ortak dili ve ilişki kurma
yoludur
• Çocuğun sosyalleşmesini sağlar
• Çocuğun olumlu kişilik özelliklerini
pekiştirir
• Kendi hakkını korurken başkalarının
hakkına da saygı göstermeyi,
işbirliği yapmayı, paylaşmayı
kazandırır
Okul Çağı
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
7-11. yaşlar
Çocuğun dış dünyaya karıştığı dönem
Bağımsızlık artar
Canlı, hareketlidir
Motor becerileri iyidir
Spordan hoşlanır
Grup oyunları sever
Birbirinin kusuruyla alay eder
Saldırganlık içeren film, çizgi filim, fıkralardan hoşlanır
Koleksiyon merakı başlar
Cinsel kimlik yerleşmiştir
Cinsler kendi aralarında oynar, karşı cinsi beğenmezler
Cinsel merakları azalır
Doğruyu yanlışı, iyiyi kötüyü bilir (üst benlik)
Okul Çağı
Öğrenme isteği yüksektir, kolay öğrenir
Dikkat süresi artmıştır
Konuşma yeteneği, sözcük dağarcığı artmıştır
Oyun çağı çocuğuna göre daha mantıklı daha sistemli düşünür
Zaman, sayı, ağırlık, hacim gibi kavramları anlar
Somut düşünceden soyut düşünceye geçiş başlar
Ölüm, onur, ulus, özgürlük gibi soyut kavramları, atasözlerini
kısmen kavrar
• Hayalle gerçeği ayırabilir
• Duygusal iniş çıkışlar azalır, duygusal olarak daha dengelidir
• Aile, okul ve arkadaşlar çok önemlidir
•
•
•
•
•
•
•
Okul çağı çocuğu olan anne babalar;
• Çocuklarının arkadaş ilişkisini
desteklemeli
• Spor, koleksiyon gibi döneme özgü
özelliklere izin verilmeli, desteklenmeli
• Çocuğun kapasitesine göre ders başarısı
beklenmeli
• Kendi ile ilgili konularda karar almasına
izin verilmeli
Sağlıklı gelişen çocuk;
Bağımlılık
Bencillik
Bağımsızlık
İsteklerini erteleyebilme
Bekleyebilme
Davranış ve duygulardaki iniş çıkışlarda
Sağlıklı gelişen çocuk
Somut düşünce
Soyut düşünce
Büyüsel düşünce
Mantıklı düşünce
Çevrenin değer yargılarını, doğru-yanlış kavramını öğrenir
(üst benlik)
Mizaç
Çocuğun doğumdan itibaren sahip olduğu, genetik
özelliklere bağlı duygudurum ve davranışlardaki
bireysel özellikleri onun huyudur, mizacıdır !
Bebeğin mizacı
Çevre
Kişilik
Bebekteki mizaç özellikleri:
• Aktivite düzeyi
• Biyolojik işlevlerin ritmi
• Yeni durumlara gösterilen ilk tepki
(yanaşma-kaçınma)
• Uyum
• Duygusal tepkilerin eşiği
• Duygusal tepkilerin yoğunluğu
• Duygu durumunun niteliği
• Dikkat süresi ve tutarlılığı
Mizaçlarına göre bebek tipleri
1.
Kolay Bebek %40
Biyolojik olarak düzenli, yeni uyaranlara kolay alışan, kolay uyum
sağlayan, (+) duygudurum gösteren, duygusal tepkileri hafif-orta
şiddette olan
2.
Zor Bebek %10
Biyolojik olarak düzensiz, yeni uyaranlardan kaçınan, zor uyum
sağlayan, şiddetli (-) duygudurum gösteren
3.
Yavaş Isınan Bebek %15
Yeni uyarandan kaçınan, yavaş uyum sağlayan, az şiddetli (–)
duygudurumu oldukça sık gösteren
4.
Ortalama Bebek
%35
Sonuç:
Bebeğin mizacı
Anne babaların ideallerindeki bebekten
bekledikleri özellikler
Çocuk sağlıklı gelişir
Sınırsız Çocuk
İşaretleri ve levhaları olmayan bir
yolda yürümeye çabalar
Sınırsız çocuğun;
Kafası çok karışıktır
Araştırmalarının cevaplarını bulamaz
Neyin doğru neyin yanlış olduğunu
anlayamaz
Yetkin olanı ayırt edemez
Ne kadar ileri gidebileceğini, ileri çok
giderse neler olabileceğini kestirmez
Huzursuzdur
Huzursuz eder
Ruhsal olarak büyüyemez
Çocuklar;
Deneyerek ve keşfederek öğrenirler
Gözler ve taklit ederler
Neden-sonuç ilişkilerini gözlerler
Topladıkları bilgilerler belli inançlar
oluştururlar
• Sözden çok davranışlardan etkilenirler
• En önemli araştırmaları evde
gerçekleştirirler
•
•
•
•
Sınırlar;
• Büyütür
• Anne babalara çocuklarının neye hazır
olduklarını gösterir
• Güvenlik sağlar
• Dinamik bir süreçtir
Örnek-1;
3 yaş erkek çocuk
Oyuncakları oturma odasının her yerine dağılmış
Oyunu bitti ve annesi toplamasını söyledi.
“sen topla”
“senin toplaman gerekiyor”
“bana ne”
“hadi ama, yoksa yemekten sonra dondurma yok”
“hayır”
Annesi ısrara devam etti, çocuk ağladı.
Annesi tehdidi tekrarladı, aradan 10 dak geçti, değişiklik yok.
Annesi söylenerek odayı topladı.
3 yaş çocuk,
Kendi başına bardağa su koyup içemez,
2 tekerlekli bisiklete binemez
Öğleden sonra uyumadan geçiremez
AMA;
Anne babasına ne yapması gerektiğini söylediğinde
onlar yapıyorlar
İstemediği bir şey olunca yaygara çıkarıp yapmıyor
ve anne babası da teslim oluyor
Bu çocuk kendini nasıl hisseder?
Anne babasından daha fazla güç sahibi
olduğunu ve kontrolün kendisinde
olduğunu hisseder, ancak bu;
çok rahatsız edicidir ve kendisini
güvende hissetmez.
Bu çocuğun kararlı, güvenebileceği
annebabaya, devamlılık duygusuna
ihtiyacı vardır.
“Ben senin annebabanım, güçlü ve kapasite
sahibiyim, seni doğru yola yönelteceğim
konusunda bana güvenebilirsin”
Annesinin kural ve otoritesine karşı
direnen bu 3 yaşındaki çocuğun aradığı
sinyaller budur.
Çocuklar;
• Sınırları defalarca test ederler
• Yanlış davranış diye tanımladığımız
hareketleri aslında sınırları
sorgulamalarıdır
• Yapmalarını istemediğimiz şeyi defalarca
yapar ve ne olacağını görmek isterler. Bu
sınırların test edilmesidir
• Her defasında sınırı daha ileri götürmeyi
deneyebilirler
• Çocuklar somut şeyleri öğrenirler
Çocuklar;
• Minyatür yetişkinler gibi öğrenmezler
• Çocuk gibi öğrenirler yani somut olarak
• Duyduklarını ve yaşadıklarını test
ederek etkin bir araştırma uygularlar
• Duyduklarından çok yaşadıklarını
algılarlar
Sözcükler ve davranışlarla
öğretmeye çalışırız ama,
somut olan davranışlarımızdır
Sözlerimizle davranışlarımız arasında
tutarlılık olursa çocuklar sözlerimize
güvenirler ve onların ardındaki kuralları
öğrenirler.
Sözlerimizle davranışlarımız tutmadığında
sözlerimizi göz ardı edip deneyimlerine
göre öğrenirler:
Teorideki kurallarımız ve uygulamadaki
kurallarımız.
Örnek-2:
5 yaşında kız çocuk
Annesi izin vermeden kolalı içecekler içemeyeceğini biliyor
Annesi telefonla konuşurken fırsattan istifade mutfağa gidi kolalı içecek alır ve
içer
Annesi kolalı içecek içmemen gerektiğini biliyorsun diye uyarır, çocuk özür
diler ve içmeye devam eder
Annesi çok kolalı içecek içersen dişlerin çürür, önce bana sorsaydın der
Çocuk başını sallayarak onaylar ve içmeye devam eder
Annesi “tamam canım” bir daha bana sor olur mu” der
Çocuk da onaylar
Çocuğun bu olayda aldığı mesaj eğer annemin derslerine dayanabilirsem, izin
almadan kola içebilirim”
Örnek -3:
9 yaşında kız çocuk, akşam eve 45 dakika geç gelir
Annesi nerede olduğunu sorar ve evde kaçta olması gerektiğini
sinirli bir şekilde ifade eder, yemeğin soğuduğunu, herkesin
onu beklediğini vs. söylenir ve hemen sofraya gelmesini söyler
Eve geç gelmenin hoşgörülemez bir davranış olduğuna dair net
bir mesaj yok
Bu kız çocuk, sıkıcı bir nasihata katlanmak dışında eve geç
gelmenin yanlış bir davranış olmadığını öğrendi
Bu annenin mesajı sarı ışık gibidir
Sorunları nasıl yanlış çözüyoruz?
•
•
•
•
•
•
•
•
Nasihat
Tutarsız davranışlar
Bağırmak
Dayak
İknaya çalışmak
Rüşvet teklif etmek
Görmezden gelmek
Hakaret etmek
Yanlış çözümler için örnekler;
• Çocukların büyük bir dağınıklığa
arkalarını dönüp gitmelerine izin vermek
• Dağınıklığı onun yerine toplamak
• Kendileri giyinebilecekken çocukları
giydirmek
• Yanlış bir davranışı görmezden gelmek
• Keyfimiz yerinde iken kabul edilemez bir
davranışı görmezden gelmek
• Vuran bir çocuğa nasıl bir davranış
olduğunu göstermek için vurmak
Kesin Sınırlar Belirlemenin Yolları:
• Amacımız davranışı gösteren çocuğa
değil davranışa tepki göstermek olmalı
• Duyguların ve çocuğun değerleri
üzerinden yaklaşılmamalı
• Doğrudan ve net ifadeler kullanılmalı
• Normal ses tonu ile yaklaşılmalı, kontrol
kaybedilmemeli
• Davranışa devam ederse ne sonuçla
karşılaşacağı da belirtilmeli
• Sözler davranışlarla desteklenmeli
Özetle;
Net mesajlar verin
Duygunuzu ifade edin
Hakaret etmeyin
Duygu sömürüsü yapmayın
Yüreklendirici yaklaşın
Tehdit etmeyin
Dır dır etmeyin
Eyleme geçin
Öfkeli iken problem çözmeye kalkışmayın
Örnekler:
• Kardeşini rahatsız eden 6 yaşına bir kız çocuğu,
“kardeşini rahatsız etme”
“baş belası olma”, “davranışlarını kimse beğenmiyor”, “sen ne
biçim ablasın”
• Telefonla konuşurken sizi rahatsız eden 8 yaşındaki çocuğu,
“lütfen beni rahatsız etmeyi bırak”, “telefonum bitene kadar
beni beklemek zorundasın”
“meşgül olduğumu görmüyor musun?”, “çok düşüncesizsin”,
“baş belası olmak zorunda mısın?”
Kesin sınırlı, etkili sözel mesajlar;
•
•
•
•
•
•
•
•
Derhal vurmayı bırak
Oturma odasında cips yeme
Ayaklarını divanın üstüne koyma, lütfen
Dışarıya çıkmadan önce oyuncaklarını topla ve kutusuna
doldur
Saat 5.30’a kadar evde ol
Ya kurallara uyarsın yada oynamak için başka bir oyun
bulmalısın, hangisni yapmak istersin
Televizyonu kapat lütfen, yoksa ben kapatacağım
O oyuncakla doğru düzgün oyna, yoksa elinden almak zorunda
kalacağım
Etkili davranışsal mesaj örnekleri;
• Vuran çocuğa mola yöntemi uygulamak
• Oturma odasında cips yemeğe devam eden
çocuğun elinden cipsi almak
• Oyuncaklarını toplamayan çocuğa bir
süreliğine o oyuncakla oynamayı yasaklamak
• Zamanında eve gelmeyen çocuğun eve geliş
gidiş saatlerini bir süreliğine gözden geçirmek
• Kirli sepetine atılmayan giyecekleri yıkamamak
Çocuklar;
“Neden ?” diye sorduklarında;
“Gerçekten yapmak zorunda mıyım”
derler.
Çocuklarımızı dinlemeliyiz!
• Edilgin dinleme;
“Duygularını duymak istiyorum”
“Duygularını kabul ediyorum”
“Benimle paylaşmak istediğin konuda vereceğin karara
güveniyorum
“Bu senin sorunun-sorumlu sensin”
Onay tepkileri
Kapı aralayıcılar
“Düşüncelerin ilgimi çekiyor”
“O konuda konuşmak ister misini”
“Duyguların ilgimi çekiyor”
• Etkin dinleme;
Kendi iletinizi içermeyen, çocuğun bir önceki iletisine ayna
tutup geri ileten bir tür sözlü tepkidir.
Örneğin;
Ç: “Çok aptalım, matematiği hiç öğrenemeyeceğim”
A: “Yeteri kadar akıllı olmadığını düşünüyorsun, bunun için
öğrenemeyeceğini sanıyorsun”
Ç: “Hayaletlerle dolu o odada yatmak istemiyorum”
A: “Odanda hayaletler olduğunu düşünüyorsun, bu da seni korkutuyor”
Ç: “İnsanlar ölünce onları ne yaparlar?”
A: “İnsanların ölünce nereye gittiklerini merak ediyorsun”
Ç:”Yarın arkadaşımın doğum günü partisine gitmek
istemiyorum”
A: “Aranızda bir sorun var galiba”
Ç: “Ondan hoşlanmıyorum, hep mızıklıyor”
A: “Mızıkçılık yaptığı için ondan hoşlanmıyorsun”
Etkin dinlemede yapılan, çocuğun iletisini geri
yansıtmaktır