Transcript Sækja PowerPoint glærur

4. hluti – Samastaður í heiminum
4.1 Hvað er að vera
Íslendingur
Hvað er að vera Íslendingur?
(bls. 142)
• Hver eru helstu einkenni lands og þjóðar?
• Náttúra landsins hefur haft sitt að segja við
mótun þjóðarsálarinnar.
 Golfstraumurinn gerir landið byggilegt – hægt að
stunda hér landbúnað.
Hvað er að vera Íslendingur?
(bls. 143)
• Veðurfar hefur mikið að segja fyrir búsetu
manna og lífsstíl, það mótar sjálfsmynd og
þjóðareinkenni.
 Í norrænni goðafræði var Valhöll (himnaríki) lýst
sem hlýjum og notalegum stað þar sem eldar
brunnu stöðugt, en Hel (helvíti) var ískalt. Í heitari
löndum var þessu öfugt farið.
Hvað er að vera Íslendingur?
(bls. 144)
• Ísland er í braut lægða á mörkum vestanvindabeltis og kaldara lofts frá heimskautaslóðum. Loftslag er því afar breytilegt og
hefur mikil áhrif á allt samfélagið og líf fólks.
 Á suðrænum slóðum eru veturnir oft hlýrri og þar
getur fólk eytt frítíma sínum mestmegnis utandyra
ólíkt því sem gerist hér á landi.
Skýrsla nefndar um ímynd
Íslands (bls. 144)
• Könnunin gerð árið 2007.
• Ímynd Íslands er almennt jákvæð meðal
þeirra sem hafa heyrt um landið og byggist
fyrst og fremst á upplifun á náttúru en ekki
þjóð, menningu og atvinnustarfsemi.
Skýrsla nefndar um ímynd
Íslands (bls. 144)
• Skoðun Íslendinga:
 Fólk af báðum kynjum, á öllum aldri og úr ólíkum
starfsstéttum var almennt sammála um að kraftur
og frelsi einkenndu jafnt fólk, atvinnulíf, menningu
sem og náttúru landsins.
 Friður og öryggi eru einnig verðmæt einkenni á
íslensku samfélagi.
Náttúra landsins (bls. 145)
• Veðrátta hefur áhrif á atvinnuvegi hér.
 Erfiðara að stunda landbúnað hér en á Ítalíu, samt
hefur landbúnaður verið helsta atvinnugreinin mestalla
sögu landsins.
 Landið er eitt það strjálbýlasta í heimi og stórir hlutar
þess óbyggilegir. Hér eru um 3 íbúar á hvern
ferkílómetra en í Mónakó búa um 17.000 íbúar að
meðaltali á hverjum ferkílómetra.
Skýrsla nefndar um ímynd
Íslands (bls. 145)
• Náttúruöflin eru annað sérkenni landsins.
 Eldfjöll og jöklar einkenna Ísland.
 Straumharðar jökulár voru mikill farartálmi á
öldum áður, um 1870 voru enn allar ár óbrúaðar,
hér voru engir bílvegir og engar strandsiglingar.
Lífsskilyrði (bls. 145)
• Íslendingar telja sig mikla bókaþjóð – samt
var fátt um íslenskar þjóðhetjur í skáldskap
og stjórnmálum fyrr en á 19. öld ef undanskildar eru fornbókmenntirnar á 12. öld.
• Myndlist og tónlist voru varla til hér á landi
í evrópskum skilningi fyrr en á 19. öld.
Lífsskilyrði (bls. 145)
• Fram undir tuttugustu öldina var Ísland eitt
vanþróaðasta, fátækasta og afskekktasta
landið í Evrópu.
• Í lok 19. aldar flutti fjöldi manns til Vesturheims í leit að betri lífskjörum, fyrst og
fremst til Kanada.
Lífsskilyrði (bls. 146)
• Um aldamótin 1900 voru Vesturfararnir um
25.000 talsins en heima á Íslandi voru íbúarnir um
85.000. Þeir sem fluttu voru aðallega ungt fólk
undir fertugu.
• Landþrengsli og erfið lífsskilyrði áttu mikinn þátt í
fólksflutningunum.
• Mest var flutt frá erfiðustu búskaparsvæðum
landsins, svo sem Þingeyjar- og Múlasýslum.
Lífsskilyrði (bls. 146)
• Á tuttugustu öldinni breyttust aðstæður – nú á dögum
er Ísland meðal ríkustu landa heims og lífsskilyrði
almennt góð.
• Lífsskilyrði eru meðal annars mæld með því að skoða
meðalævilengd, atvinnuþátttöku, lestrarkunnáttu og
landsframleiðslu.
• Þrátt fyrir almennt góð lífsskilyrði flytja enn margir til
útlanda í atvinnuleit eða til að stunda nám.
Lífsskilyrði (bls. 146-147)
• Í gegnum tíðina hafa erlendir ríkisborgarar verið
fáir hér á landi vegna þess að landið hefur öldum
saman verið mjög einangrað.
• Breyting hefur orðið á – sífellt fleiri hafa heyrt um
land og þjóð og vilja búa hér.
• Erfitt fyrir aðra en þá sem búa á Evrópska
efnahagssvæðinu að fá landvistarleyfi hér.
Lífsskilyrði (bls. 146-147)
• Talið er að um 60.000 Íslendingar séu búsettir
erlendis, líklegast eru þeir þó töluvert fleiri.
• Af Norðurlandabúum eru Danir fjölmennastir hér
á landi.
• Af Evrópska efnahagssvæðinu (utan Norður-
landanna) eru Pólverjar og Litháar fjölmennastir
hér.
Hvað er flóttamaður? (bls. 147)
• Af þeim sem flytjast hingað hefur orðið mikil
fjölgun af hælisleitendum og flóttafólki.
• Flóttamaður: Sá sem hefur yfirgefið heimaland sitt
og á ekki afturkvæmt af ótta við ofsóknir vegna
kynþáttar, trúarbragða, þjóðernis,
stjórnmálaskoðana eða annars.
Hvað er flóttamaður? (bls. 147)
• Þrjár lausnir á vanda og aðstæðum flóttafólks:
1. Flóttafólki er snúið til baka til heimalandsins þegar
aðstæður þar hafa batnað.
2. Flóttafólkið nái að aðlagast í dvalar-/hælislandi.
3. Flóttafólkið flyst til svokallaðs þriðja lands þegar hvorki
eru möguleikar á að flytja til upprunalandsins né
möguleikar á að setjast að í dvalarlandi að mati
Flóttamannastofnunar Sameinuðu þjóðanna.
Hvað er flóttamaður? (bls. 147)
• Flestir flóttamenn sem hingað koma falla
undir lið þrjú (glæran hér á undan).
• Flóttamannastofnun Sameinuðu þjóðanna
hefur leitað til Íslands og beðið um að hér sé
tekið á móti flóttafólki í þessum aðstæðum
(lið þrjú).
Hvað er flóttamaður? (bls. 147)
• Þegar flóttamaður sækir um hæli í einhverju landi er
hann skilgreindur sem hælisleitandi á meðan stjórnvöld
athuga hvort hann telst flóttamaður.
• Ef hælisleitandi telst ekki flóttamaður geta yfirvöld
annaðhvort sent hann úr landi eða veitt honum
dvalarleyfi af mannúðarástæðum eða öðrum ástæðum.
• Flóttafólk hefur ýmis réttindi umfram þá sem fá
dvalarleyfi af mannúðarástæðum hér á landi.
Flóttafólk á Íslandi (bls. 148)
• Stjórnvöld hér hafa veitt flóttafólki móttöku í
samvinnu við Flóttamannastofnun Sameinuðu
þjóðanna, sveitarfélög í landinu og Rauða krossinn
frá árinu 1956.
• Rauði krossinn heldur utan um og undirbýr
stuðningsfjölskyldur. Hann aðstoðar stjórnvöld við
val á flóttafólkinu og veitir því margs konar
stuðning, þar á meðal sálrænan.
Hælisleitendur (bls. 149)
• Hælisumsókn einstaklinga er oftast lögð fram hjá
lögregluembætti. Umsækjandi þarf að gera grein
fyrir ferðalagi sínu til landsins og ástæðu þess að
hann leitar hælis.
• Stjórnvöldum hér er bannað að hafa samband við
yfirvöld í heimalandi hælisleitanda til að ganga úr
skugga um að vitnisburður hans eigi við rök að
styðjast því það getur stefnt fjölskyldu hans í voða.
Hælisleitendur (bls. 149)
• Dyflinar-reglugerðin (2003)
 Á að koma í veg fyrir að flóttafólk sæki um hæli í
mörgum löndum. Fyrsta umsókn um hæli gildir.
 Ef hælisleitandi hefur ekki sótt um hæli í öðru
aðildarríki Dyflinar-reglugerðarinnar og
Útlendingastofnun telur umsóknina vel rökstudda
er hún tekin til meðferðar.
Hælisleitendur (bls. 150)
• Dyflinar-reglugerðin (2003)
 Reglugerðin gefur stjórnvöldum hér kost á að senda
hælisleitendur aftur til landa þar sem þeir höfðu áður
lagt fram umsókn án þess að taka mál þeirra hér á landi
til meðferðar.
 Reglugerðin dregur talsvert úr straumi flóttamanna
hingað. Um 30-40% hælisleitenda eru því sendir burt á
grundvelli reglugerðarinnar.
Ung eða gömul þjóð? (bls. 150)
• Íslendingar eru ung þjóð með mikið þjóðarstolt – baráttan fyrir sjálfstæði landsins var löng
og ströng og þjóðin lifði af mörg harðæri og
náttúruhamfarir.
• Íslendingar eru gömul þjóð – saga hennar er
yfir 1100 ára gömul og þjóðin sem stofnaði
íslenska lýðveldið árið 1944 er sú sama og hóf
landnám hér um 930.
Eru allir Íslendingar eins?
(bls. 151)
• Er eitthvað til sem er dæmigert fyrir Íslendinga og íslenskt samfélag?
 Fólk hefur margar sameiginlegar hugmyndir um
land og þjóð og sömu skoðanir eru almennt
útbreiddar meðal landsmanna.
 Skoðaðu aftur upptalninguna á bls. 142 og 143.
Ertu sammála því sem þar kemur fram?
Eru allir Íslendingar eins?
(bls. 151)
• Hvaðan koma hugmyndirnar um hvernig
Íslendingar eru?
 Stjórnvöld eiga sinn þátt í að dreifa mörgum
þeirra hugmynda sem þjóðin hefur um sjálfa sig,
ekki hvað minnst í skólakerfinu. Hugmyndirnar,
hvort sem þær eru sannar eða ekki, ýta undir
samkennd meðal landsmanna.
Eru allir Íslendingar eins?
(bls. 151)
• Eru Íslendingar einsleit þjóð?
 Einsleit þýðir að íbúarnir eru allir meira eða
minna eins.
 Við erum ef til vill ekki eins einsleit og við höldum,
meðal annars vegna þess að innflytjendur setja svip
sinn á mannlífið.
Eru allir Íslendingar eins?
(bls. 152)
• Rök fyrir að Íslendingar séu einsleit þjóð:
 Flestir Íslendingar hafa sameiginlega trú og
svipaðar trúarskoðanir.
 Íslendingar tala sama tungumálið og hér eru ekki
mállýskur sem torvelda skilning.
 Íslendingar hafa allir ákveðin réttindi og skyldur
gagnvart ríkinu.
Eru allir Íslendingar eins?
(bls. 152)
• Rök fyrir að Íslendingar séu einsleit þjóð:
 Í skólanum lærum við nánast það sama, óháð
búsetu, svo sem um sjálfstæðisbaráttuna.
 Íslendingar hafa sameiginlegt stjórnarfar og
fjölmiðlar eru líka sameiginlegir.
Eru allir Íslendingar eins?
(bls. 152)
• Rök gegn því að við séum einsleit þjóð:
 Í mörgum hitamálum hafa Íslendingar verið mjög
ósammála og skipst í tvær fylkingar, svo sem út af
virkjunarmálum.
 Eftir að einokun Ríkisútvarpsins var rofin árið
1986 hafa verið starfræktar fjölmargar útvarps- og
sjónvarpsstöðvar hér á landi.
Eru allir Íslendingar eins?
(bls. 152)
• Rök gegn því að við séum einsleit þjóð:
 Lífshættir fara eftir því hvar fólk býr – í stórum
þéttbýliskjörnum hafa íbúarnir svipaðan lífsstíl og
þekkist í öðrum evrópskum þéttbýliskjörnum.
 Mikill munur er á afbrotatíðni, eiturlyfjanotkun og
öðrum félagslegum vandamálum í þéttbýli og
dreifbýli.
Heimurinn minnkar (bls. 153)
• Um leið og við byrjum að alhæfa um hvernig
Íslendingar eru þá erum við að búa til
staðalmyndir af þeim.
• Staðalmyndir: einhæfar og oft
fordómafullar lýsingar á hópum eða þjóðum.
Heimurinn minnkar (bls. 153)
• Þrjár ástæður fyrir því að allir Íslendingar
eru ekki eins:
1. Nær útilokað að afmarka íslenska menningu og
lífshætti. Við höfum svipaðan lífsstíl og aðrir
Evrópubúar.
2. Töluverður munur er á lífsstíl fólks eftir aldri, kyni
og búsetu svo dæmi séu nefnd.
Heimurinn minnkar (bls. 153)
• Þrjár ástæður fyrir því að allir Íslendingar
eru ekki eins:
3. Menning er síbreytileg. Það sem þér fannst flott í
fyrra er hallærislegt nú.
 Breytingar sem hafa átt sér stað í íslenskri
menningu síðustu áratugina tengjast ekki síst
aukinni alþjóðavæðingu.
Heimurinn minnkar (bls. 153)
• Alþjóðavæðingin gerir heiminn minni og
hann minnkar stöðugt.
 Philias Fogg ferðaðist umhverfis jörðina á 80
dögum sem þótti mikið afrek.
 Þú getur komist til fjarlægustu heimsálfa á innan
við sólarhring.
Heimurinn minnkar (bls. 154)
• Alþjóðleg fyrirtæki hafa sett upp útibú á
Íslandi – í framtíðinni veistu ekki hvort
vinnustaðurinn þinn verður innanlands eða í
útlöndum.
• Alþjóðleg samskipti hafa leitt til þess að það
er sama hvert þú ferð, alls staðar getur þú
keypt þér kók og hamborgara.
Kostir og gallar… (bls. 154)
• Aukin alþjóðavæðing getur ógnað menningu
landsins og sérkennum Íslendinga. Við
komumst ekki hjá því að verða fyrir áhrifum, t.d.
vegna aukinna ferðalaga, kvikmynda og
auglýsinga.
• Alþjóðavæðing er af hinu góða því hún auðgar
íslenska menningu og gerir okkur mögulegt að
velja um mun fjölbreyttari lífsstíl.
Kostir og gallar… (bls. 154)
• Alls staðar hafa menn þessar sömu
áhyggjur, það er hvort sérkenni menningar
verði fyrir skaðlegum áhrifum utan frá.
• Hvað er íslenskt og hvað ekki? Er íslenskara
að hlusta á rímur en rokk, djass eða teknó?
Kostir og gallar… (bls. 155)
• Ef áhrif að utan virka hamlandi þá eru þau
óheppileg.
• Ef áhrif að utan virka örvandi á landsmenn,
þannig að þeir hafi úr meiru að velja, þá eru
þau til góðs.
Eru Íslendingar… (bls. 155)
• Eru Íslendingar sjálfum sér nógir?
 Lítið til af hagnýtum jarðefnum (málmum).
 Notkun jarðvarma og rafmagnsframleiðsla er með
því mesta sem þekkist.
 Ein auðugustu fiskimið í heimi umhverfis landið.
Evrópusambandið (bls. 155)
• Evrópusambandið er samvinnustofnun
Evrópuþjóða stofnað árið 1957.
 Markmið sambandsins er að bæta lífskjör og
skapa náin tengsl milli aðildarríkjanna með því að
mynda sameiginlegan markað og samræma stefnu í
efnahagsmálum.
Evrópusambandið – rök með
(bls. 155)
• Með því að ganga ekki í Evrópusambandið hefur
Ísland valið að einangra sig frá Evrópusamstarfi.
• Við getum ekki tekið fullan þátt í lausn á
sameiginlegum vandamálum með öðrum
Evrópuþjóðum öðruvísi en að ganga í sambandið.
• Flestar þjóðir í Evrópu meðlimir í sambandinu.
Evrópusambandið – rök með
(bls. 155)
• Við getum haft áhrif á það sem sem við
viljum innan sambandsins vegna þess að við
erum meðlimir í Evrópska efnahagssvæðinu.
• Til Evrópska efnahagssvæðisins teljast öll
lönd Evrópusambandsins ásamt Íslandi,
Noregi og Lichtenstein.
Í fréttum var þetta helst
(bls. 157)
• Efnahagskreppa skall á Íslandi í október
2008 vegna hruns á alþjóðlegum
fjármálamörkuðum.
 Kom eins og þruma úr heiðskíru lofti – en átti sér
þó langan aðdraganda.
 Margir telja að kreppan hafi verið óumflýjanleg
hvort sem heimskreppa hefði skollið á eða ekki.
Í fréttum var þetta helst
(bls. 157)
• Í byrjun 20. aldar var landið meðal fátækustu
þjóða í Evrópu.
• Við upphaf 21. aldar var landið meðal ríkustu
þjóða heims.
• Flestir eru á því að Ísland sé enn og muni verða
áfram í hópi ríkustu þjóða heims – hvað sem
kreppunni líður.
Í fréttum var þetta helst
(bls. 157)
• Margir hafa notað hugtakið hamfarir til að
lýsa efnahagshruninu hér árið 2008.
• Fjölmiðlar töluðu um þjóðargjaldþrot –
en með því var átt við að ríkið gæti ekki staðið
við skuldbindingar sínar.
Í fréttum var þetta helst
(bls. 157)
• Þeir fjármunir sem íslenska ríkið verður að greiða
vegna bankahrunsins lenda á skattborgurum þessa
lands. Þessar greiðslur koma til með að rýra lífsgæði
á Íslandi um einhvern tíma.
• Margir setja spurningarmerki við hvort þjóðin eigi
að greiða skuldir sem stofnað var til af íslenskum
einkafyrirtækjum erlendis.
Í fréttum var þetta helst
(bls. 157-158)
• Til eru ríki sem hafa neitað að borga skuldir
sem stofnað var til. Dæmi:
 Rússland eftir byltinguna árið 1917.
 Rússland 1998.
 Argentína 2001.
 Ekvador 2008.
Vanskil og virðing (bls. 158)
• Ríkissjóður getur ekki orðið gjaldþrota á
sama hátt og einstaklingar og fyrirtæki, þar
eð hann heldur áfram að fá tekjur hvernig
sem allt veltur.
• Hvorki landslög eða alþjóðalög leyfa
ríkissjóði að lýsa sig gjaldþrota.
Vanskil og virðing (bls. 158)
• Vanskilalönd missa lánstraust og virðingu
umheimsins og þurfa langan tíma til að
endurheimta orðstír sinn.
 Ísland beið langvinnan álitshnekki eftir að
Íslandsbanki féll árið 1929, og kreppuárin urðu
erfiðari fyrir vikið.
Hvað er efnahagskreppa?
(bls. 158)
• Efnahagskreppa þýðir að eitthvert ríki eigi í
miklum fjárhagslegum erfiðleikum.
• Kreppan kemur einna helst fram í miklum
skuldum ríkis og sveitarfélaga, miklum skorti
á erlendum gjaldeyri, gengisfalli gjaldmiðils,
mikilli verðbólgu og miklu atvinnuleysi.
Hvað er efnahagskreppa?
(bls. 158)
• Í upphafi kreppunnar haustið 2008 reyndi
Seðlabanki Íslands að fá lán hjá erlendum
seðlabönkum. Leitað var til fjölmargra ríkja
án árangurs. Fáir vildu lána Seðlabankanum
nema Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn (ASG) væri
með í ráðum.
Hvað er efnahagskreppa?
(bls. 158)
• Eitt af hlutverkum ASG er að koma ríkjum
sem eiga í miklum efnahagserfiðleikum til
aðstoðar. Sjóðurinn sendir sérfræðinga til
viðkomandi ríkis og gerð er aðgerðaráætlun
sem á að bæta stöðuna.
• Sjóðurinn veitir einnig lán til að bregðast
við brýnum skammtímavanda.
Hvað er efnahagskreppa?
(bls. 158-159)
• Gengisfelling: Ef krónan veikist þá þarf
fleiri krónur til að kaupa aðra gjaldmiðla en
áður. Máttur gjaldmiðilsins (krónunnar)
hefur minnkað.
• Verðbólga: Ástand í þjóðfélaginu sem
einkennist af síhækkandi verðlagi á vörum og
þjónustu yfir langt tímabil.
Hvað er efnahagskreppa?
(bls. 158-159)
• Margir líta jákvætt á kreppu og telja hana
marka nýtt upphaf og ný tækifæri.
• Miklu fleiri upplifa kreppu neikvætt vegna
þess að hún rýrir lífsgæði og skapar ómælda
erfiðleika í lífi fólks.
Kreppa í þróunarlöndum
(bls. 159)
• Hversu þungt kreppa leggst á fólk fer eftir
ástandinu í landinu áður en hún skellur á.
 Ef ríki skuldar lítið, mennta- og heilbrigðiskerfið er
sterkt og lítið atvinnuleysi er í landinu má búast við að
kreppan verði ekki eins djúp og annars gæti orðið.
 Innviðir íslenska ríkisins voru sterkir þegar kreppan
reið yfir hér á landi.
Kreppa í þróunarlöndum
(bls. 159)
• Heimskreppan leggst þungt á fátæk lönd og
eykur mjög á fátækt þar.
 Alþjóðabankinn telur að allt að 400.000 börn muni
láta lífið árlega sem beinlínis megi rekja til heimskreppu
og aukinnar fátæktar.
 Meginhlutverk Alþjóðabankans er að styðja við þróun
og útrýma fátækt í heiminum.
Kreppa í þróunarlöndum
(bls. 159)
• Margir munu bætast við hóp þeirra sem lifa
við sára fátækt.
• Sár fátækt: Þegar einstaklingur þarf að
draga fram lífið á minna en því sem
samsvarar verðgildi tveggja Bandaríkjadala á
dag.
Góðæri og ójöfn tekjuskipting
(bls. 159)
• Á árinu 2007 ríkti hér góðæri líkt árin á
undan.
 Almenningur fylgdist agndofa með snilligáfu fjárfesta í verslun og viðskiptum, sem stóðu í forsvari
fyrir íslensku útrásinni. Þessir einstaklingar voru
kallaðir útrásarvíkingar.
Íslenska útrásin (bls. 159)
• Ákveðið tímabil í íslenskri fjármálasögu.
Íslenska útrásin hófst um aldamótin 2000 en
verulega dró úr henni við upphaf kreppu í lok
árs 2008.
 Upphaf útrásarinnar má rekja til eftirtalinna
þátta:
Íslenska útrásin (bls. 159)
• Upphaf útrásarinnar:
 Einkavæðing banka.
 Lagasetning sem var hagstæð fyrir fjárfesta.
 Mikið framboð af ódýru lánsfjármagni erlendis frá.
 Ákvæði í samningum um Evrópska efnahagssvæðið sem
kveður á um frjálst flæði fjármagns.
 Efnahagsþensla vegna stóriðjuuppbyggingar, ekki síst á
Kárahnjúkum.
Íslenska útrásin (bls. 160)
• Upphaf útrásarinnar:
 Á þessu tímaskeiði (2000-2008) keyptu íslenskir fjárfestar
mörg fyrirtæki erlendis, þeir efnuðust hratt og lifðu margir
hverjir mjög hátt.
 Efasemdir voru um stöðugleika íslenska hagkerfisins, bæði
frá innlendum og erlendum aðilum. Ástæðan var sú að
hagkerfið þótti allt of smátt í samanburði við umsvif
íslenskra banka.
Íslenska útrásin (bls. 160)
• Seðlabanki Íslands.
 Seðlabanki er sjálfstæð stofnun, sem er eign
íslenska ríkisins en lýtur sérstakri stjórn.
 Seðlabankinn fer með stjórnun peningamála hér á
landi svo hægt sé að skapa stöðugleika í
verðlagsmálum.
Íslenska útrásin (bls. 160)
• Seðlabanki Íslands.
 Seðlabankinn á að stuðla að framgangi
efnahagsstefnu ríkisstjórnarinnar.
 Hann á að varðveita gjaldeyrisvarasjóð og stuðla
að virku og öruggu fjármálakerfi í landinu.
Íslenska útrásin (bls. 160)
• Ójöfn tekjudreifing á Íslandi.
 Margir gagnrýndu tekjudreifinguna hér á landi og töldu
hana töluvert ójafnari hér en á öðrum Norðurlöndum.
 Með ójafnri tekjudreifingu er átt við hvernig tekjur skiptast
á milli fólks.
 Tekjudreifing er mæld með svokölluðum Gini-stuðli en
hann er notaður til að mæla ójöfnuð í tekjum eftir löndum.
Íslenska útrásin (bls. 160161)
• Ójöfn tekjudreifing á Íslandi.
 Gera má ráð fyrir að ofurlaun þröngs hóps, sem starfaði til
dæmis í bönkum og lyfjafyrirtækjum, hafi haft mikil áhrif á
hversu ójöfn tekjudreifingin var orðin hér á landi.
 Gini-stuðull: Einn algengasti mælikvarði tölfræðinnar á
tekjudreifingu. Gini-stuðull er tala sem er á milli 0 og 1.
Þegar stuðullinn er 0 eru allir með jöfn laun. Þegar
stuðullinn er 1 er einn einstaklingur með allar tekjurnar.
Af hverju? (bls. 161)
• Af hverju varð Ísland fyrsta ríkið í heiminum til að
verða kreppunni að bráð?
• Hvað gerir Ísland ólíkt öðrum ríkjum? Ýmsar
skýringar hafa verið settar fram um af hverju Ísland
varð kreppu að bráð. Fyrir utan heimskreppu hafa
þessi atriði verið nefnd:
Af hverju? (bls. 161)
 Aðild Íslands að Evrópska efnahagssvæðinu.
 Kvótakerfið.
 Sala ríkisbanka 1998-2003.
 Eignatengsl bankanna í atvinnufyrirtækjum.
 Slakt fjármálaeftirlit.
 Stóriðjuframkvæmdir 2003.
 Erlent lánsfé.
 Jöklabréf/krónubréf.
 Breyttur lífsstíll.
Heimskreppa og undirmálslán (bls. 161)
• Heimskreppan 2008 er kennd við lausafjárkreppu vegna þess að bankar í Evrópu og
Bandaríkjunum lentu í erfiðleikum með að
útvega sér lausafé. Meginástæðuna má rekja
til undirmálslána í Bandaríkjunum.
Heimskreppa og undirmálslán (bls. 161)
• Undirmálslán þýðir að bankarnir lánuðu
fólki peninga til húsnæðiskaupa án þess að
kanna hvort það gæti greitt af lánunum.
• Þegar fólk hættir að borga af lánum leiðir
það til lausafjárkreppu, tapreksturs,
greiðslustöðvunar og gjaldþrota hjá stórum
bönkum.
Heimskreppa og undirmálslán (bls. 161)
• Gjaldþrot þýðir að banki, fyrirtæki eða
einstaklingur sér ekki fram á að geta borgað
skuldir sínar. Lánardrottnar geta þá farið
fram á að dómari taki yfir fyrirtækið og að
eigur þess verði seldar upp í skuldir.
Kvótakerfið 1984 (bls. 161)
• Kvótakerfið var upphaflega sett til að
vernda fiskistofnana umhverfis landið. En á
kvótakerfið sök á kreppunni hér á landi?
 Mörgum finnst kvótakerfið óréttlátt. Þeir telja að
þegar farið var að líta á kvótaúthlutun sem eign, sem
hægt var að selja eða leigja, hafi myndast hér stétt
auðmanna sem hafi fengið afhentan gjafakvóta til
frjálsrar ráðstöfunar og hafi hann að öllu óbreyttu
ennþá.
Kvótakerfið 1984 (bls. 162)
• Kvótakerfi: Fiskveiðikerfi. Því er ætlað að
stýra því hve mikið magn er veitt með því að
tiltaka hve mikið magn er veitt.
 Margir telja að án kvótakerfisins hefði verið búið
að eyðileggja auðlindina.
 Kvótaþak á að koma í veg fyrir að örfáir
einstaklingar eignist allar fiskveiðiheimildirnar.
Innganga Íslands í EES
(bls. 162)
• Ísland gekk í Evrópska efnahagssvæðið
árið 1995 en við inngönguna fékk landið
aðgang að innri markaði Evrópusambandsins
og tók upp evrópskar reglugerðir.
Innganga Íslands í EES
(bls. 162)
• Við inngönguna fylgdi svokallað fjórfrelsi:
 Frjálst framboð af vöru.
 Frjálst framboð af þjónustu.
 Frjálst framboð af peningum.
 Frjálst framboð vinnuafls.
• Efnahagskreppan tengist einkum lið 3, sem er
frjálst framboð peninga innan EES.
Innganga Íslands í EES
(bls. 162)
• Samkvæmt EES mega Íslendingar kaupa og
selja eignir erlendis og það sama gildir um
útlendinga, þeir mega kaupa og selja eignir
hér á landi.
 Tvær undantekningar eru á reglunni, útlendingar
mega ekki eiga íslensk sjávarútvegsfyrirtæki og bygging
orkuvera og nýting orkuauðlinda á að vera í höndum
íslenska ríkisins.
Sala ríkisbankanna (bls. 162)
• Allt til loka 20. aldar samanstóð
bankakerfið af frekar stórum bönkum í eigu
ríkisins, ásamt nokkrum smærri
einkareknum bönkum.
• Hagkerfið býður skipbrot – skýrsla um
aðstæður hér á landi árið 2008 eftir
prófessorana Jón Daníelsson og Gylfa Zoëga.
Sala ríkisbankanna (bls. 163)
• Hagkerfið býður skipbrot:
 Bankakerfið einkenndist af miklum afskiptum
stjórnmálaaflanna. Ákvarðanir um lán voru því oft
teknar út frá pólitískum tengslum og samböndum.
 Stóru ríkisbankarnir tilheyrðu hver fyrir sig
sérstökum stjórnmálaflokki.
Sala ríkisbankanna (bls. 163)
• Hagkerfið býður skipbrot:
 Undir lok 20. aldar hófst einkavæðing ríkisbankanna.
 Með einkavæðingu er átt við að bankar, sem
voru í eigu ríkisins, voru seldir í hendur einkaaðila.
Skiptar skoðanir voru um ágæti
einkavæðingarinnar.
Sala ríkisbankanna (bls. 163)
• Rök gegn einkavæðingu bankanna voru að þeir
hafi lent í höndum of fárra einstaklinga. Ef sett
hefðu verið lög um dreifða eignaraðild hefði getað
farið betur.
• Dreift eignarhald: Ríkiseign seld með þeim
skilyrðum að eignarhaldi sé dreift á marga aðila.
Þannig er komið í veg fyrir að einn eða örfáir aðilar
eigi meirihluta í fyrirtækinu.
Sala ríkisbankanna (bls. 163)
• Hagkerfið býður skipbrot:
 Voru bankarnir seldir einstaklingum sem höfðu of
litla reynslu til að stjórna nútíma bankastarfsemi?
 Bankarnir tóku há erlend lán á lágum vöxtum,
sem þeir ætluðu svo að endurlána með háum
vöxtum hér heima. Markmiðið var að græða sem
mest.
Sala ríkisbankanna (bls. 163)
• Hagkerfið býður skipbrot:
 Afleiðingar bankahrunsins leiddu til milliríkjadeilna Íslands við Bretland og Holland um hvernig
ætti að gera upp innistæður sem einstaklingar, félög
og stofnanir áttu á þarlendum bankareikningum.
Sala ríkisbankanna (bls. 163)
• Hagkerfið býður skipbrot:
 Breska ríkisstjórnin gekk svo langt að beita lögum
um hryðjuverkavarnir gegn Landsbankanum,
Seðlabanka Íslands og ríkisstjórn Íslands.
 Vegna ofangreindra aðgerða var til að mynda
Landsbankinn settur á lista yfir ofríkisstjórnir sem
sæta efnahagslegum þvingunum.
Við erum ekki hryðjuverkamenn (bls. 163)
• Beiting hryðjuverkalaganna, sem Bretar
beittu okkur Íslendinga, átti stóran þátt í að
íslenska efnahagskerfið hrundi.
• Indefence eru samtök stofnuð til að
mótmæla beitingu hryðjuverkalaga á Íslandi.
Icesave-reikningar (bls. 164)
• Um 400.000 einstaklingar, fyrirtæki og stofnanir áttu
innistæður á svokölluðum Icesave-reikningum hjá
Landsbankanum í Bretlandi og Hollandi. Við hrun
Landsbankans lokuðust þessir reikningar.
• Ríkisstjórn Íslands hefur samþykkt að ábyrgjast
greiðslur á hluta af Icesave-reikningunum en
Hollendingar og Bretar lána fyrir skuldunum. Óvíst er
hversu há upphæð kemur til með að falla á ríkissjóð.
Icesave-reikningar (bls. 165)
• Margir eru þeirrar skoðunar að Íslendingar ættu
ekki að ábyrgjast greiðslur vegna Icesave.
• Aðrir telja að ef ekki verði samið við Breta og
Hollendinga um Icesave muni Ísland að öllum
líkindum einangrast frá alþjóðasamfélaginu.
• Slík einangrun þýðir að fáir, ef nokkrir, vilja eiga
viðskipti við Íslendinga.
Stóriðjuframkvæmdir
(bls. 165)
• Kárahnjúkavirkjun, sem er vatnsaflsvirkjun
norðan Vatnajökuls, hefur verið nefnd stærsta
framkvæmd Íslandssögunnar. Virkjunin var og er
umdeild.
• Margir töldu að virkjunin gæti aldrei orðið
þjóðhagslega hagkvæm.
• Virkjunin og bygging álvers á Reyðarfirði hafði
jákvæðar breytingar í för með sér á Austfjörðum.
Stóriðjuframkvæmdir
(bls. 165)
• Framkvæmdir við Kárahnjúkavirkjun hófust af
fullum krafti 2003 og sköpuðu mikla þenslu í
hagkerfinu.
• Þensla þýðir að hagkerfi bólgni út og að mikil
eftirspurn sé eftir vinnukrafti, vörum og þjónustu.
Ef eftirspurn verður meiri en framboð leiðir það til
verðhækkunar á öllum þessum þáttum. Og það var
einmitt það sem gerðist hér á landi.
Erlent lánsfé… (bls. 165)
• Íslensku bankarnir tóku mikið fé að láni erlendis,
til dæmis í tengslum við jöklabréf sem þeir
endurlánuðu hér, annaðhvort í íslenskri eða
erlendri mynt.
• Með auknu aðgengi að fjármagni skuldsettu
fyrirtæki og einstaklingar sig hröðum skrefum.
• Segja má að íslenska þjóðin hafi farið á fjárfestingarfyllerí og að kreppan sé timburmennirnir.
Erlent lánsfé… (bls. 166)
• Að vísu tóku ekki allir þátt í þessu lífsgæðakapphlaupi. Margir telja að kreppan bitni mun harðar á
höfuðborgarsvæðinu, að góðærið hafi síður náð út á
landsbyggðina.
• Afleiðing aukinnar einkaneyslu var að allt hækkaði
í verði, þar með talið húsnæðisverð. Nú er svo
komið að tekjur margra duga vart fyrir útgjöldum
og skuldirnar bara hækka.
Jöklabréf (bls. 166)
• Jöklabréf/krónubréf eru flókið fyrirbæri, en
nafnið er notað yfir skuldabréf sem erlendir aðilar
hafa gefið út í íslenskum krónum.
• Skuldabréf táknar viðurkenningu á að peningaupphæð hafi verið tekin að láni. Lántakinn lofar að
borga skuldina aftur á tilteknum degi og jafnframt
vexti af henni.
Jöklabréf (bls. 166)
• Vextir af jöklabréfum eru mjög háir. Þegar
krónan tók að falla fóru endurgreiðslur af
jöklabréfum að skapa vandamál hér á landi.
• Við gengisfellinguna urðu afborganir af
bréfunum mun hærri en fyrir fall krónunnar.
Búsáhaldabylting
(bls. 166-167)
• Við upphaf kreppunnar árið 2008 fóru þúsundir
manna að mótmæla efnahagshruninu til að knýja þá
sem áttu þátt í því til að axla ábyrgð.
• Opnir borgarafundir haldnir, meðal annars í
Háskólabíói.
• Raddir fólksins – fundir á Austurvelli á hverjum
laugardegi og stundum oftar.
Búsáhaldabylting (bls. 167)
• Í janúar 2009 tóku þúsundir manna að
mæta á fundi á Austurvelli og láta í sér heyra
meðal annars með að berja potta og pönnur.
• Búsáhaldabyltingin var hafin en
mótmælin leiddu til þess að ríkisstjórn
Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar féll þennan
afdrifaríka janúarmánuð.
Rof milli þings og þjóðar
(bls. 168)
• Helgi Gunnlaugsson félagsfræðingur segir
mótmælin mikil tíðindi enda nánast engin hefð fyrir
mótmælum af þessu tagi hér á landi.
• Mótmæli og átök vegna inngöngu Íslands í Nató
árið 1949 voru öðruvísi því þau stóðu aðeins yfir í
einn dag.
• Fyrsti vísirinn að fjöldamótmælum í marga daga
var líklega mótmælin gegn Kárahnjúkavirkjun.
Rof milli þings og þjóðar
(bls. 168)
• Stór hluti þjóðarinnar sættir sig ekki við að enginn
axli pólitíska ábyrgð vegna bankahrunsins.
• Hið pólitíska uppgjör hefur ekki enn farið fram og
margir geta hvorki beðið eftir eins konar hvítbók né
eru tilbúnir til að hlusta á þau rök að ekki megi
persónugera vandann og að ástandið sé einfaldlega
afleiðing heimskreppu.
Berast með straumnum
(bls. 168)
• Hvítbók; skýrsla ríkisstjórnarinnar þar sem hún
útskýrir afstöðu sína til einhvers tiltekins máls.
• Í langvinnum mótmælum magnast smám saman
upp spenna. Ofbeldið sem fylgdi mótmælunum er
talið vera afleiðing þess að mönnum finnst að ekki
sé verið að hlusta á þá. Til lengri tíma sé hætta á að
ástandið leiði til minni virðingar fyrir stofnunum
samfélagsins, lögum og rétti.
Búsáhaldabyltingin (bls. 168)
• Skiptar skoðanir eru um út á hvað
búsáhaldabyltingin gekk í raun og veru.
• Mögulegar skýringar:
 Að koma stjórnvöldum frá.
 Ósk um nýja stjórnarskrá þar sem skorið yrði á
milli framkvæmdavalds og löggjafarvalds.
Búsáhaldabyltingin (bls. 168)
• Mögulegar skýringar:
 Að þeir sem tóku þátt í búsáhaldabyltingunni hafi
verið reiðir einstaklingar sem vildu mótmæla
efnahagsþrengingum og skerðingu lífsgæða sem
fylgja kreppum.
Kafla 4.1 er lokið
• Hér lýkur glósum úr kafla 4.1
• Nú áttu bara eftir að svara spurningunum á
bls. 170.