Transcript Migracje ludności wiejskiej w kontekście rozdrobnienia
Migracje ludności wiejskiej w kontekście rozdrobnienia agrarnego Polski południowo - wschodniej
Dr inż. Piotr Cymanow Zakład Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
„ Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszar ó w Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie.
” Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Projekt wsp ó łfinansowany ze środk ó w Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszar ó w Wiejskich na lata 2007-2013 Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszar ó w Wiejskich na lata 2007-2013 Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi
1. Wprowadzenie do zagadnienia migracji 2. Skala współczesnych migracji z Polski 3. Determinanty zjawiska w teorii pull - push 4. Struktura agrarna Małopolski i Podkarpacia w kontekście zjawiska dezagraryzacji 5. Czynnik ziemi jako element determinujący migrację – w świetle badań własnych 6. Wnioski
1. Wprowadzenie do zagadnienia migracji
Migracje
– zjawisko towarzyszące ludzkości od zarania dziejów. Wiek XX – szczególne nasilenie omawianych procesów: - konsekwencja dwóch wojen światowych, - rozpad państw wielonarodowych, - brutalne konflikty etniczne, - migracja polityczna i zarobkowa do krajów Europy Zachodniej i Ameryki Północnej.
Rodzaje migracji:
Migracje dzielimy ze względu na:
ZASIĘG – migracje wewnętrzne
(w granicach danej jednostki administracyjnej lub politycznej)
– migracje zewnętrzne
(pomiędzy jednostkami)
CZAS TRWANIA – czasowe
(w tym sezonowe i wahadłowe)
– trwałe CEL – turystyczny – medyczny – religijny – zarobkowy FORMĘ – emigracja, imigracja, reemigracja, uchodźctwo, ewakuacja, repatriacja, przesiedlenie, deportacja.
Cechą wspólną tego terminu jest
mobilność
zmianę warunków bytowania. powodująca
Migracja
zatem „
jest to proces przemieszczeń przestrzennych ludzi, zmiany miejsca zamieszkania (pobytu) osób, które przenoszą się z miejsca pochodzenia (miejsca wyjazdu) do miejsca przeznaczenia (miejsca przyjazdu)
” [Manstead A.S.R, M.Hewstone M. 2001].
Potraktowanie tego procesu w spos ó b całościowy – np. w ramach analizy wejść i wyjść migracji w odniesieniu do danego terenu bądź grupy społecznej definiuje ją jako – bilansujących zjawisko
„całokształt przesunięć
przestrzennych ludności, prowadzących do zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu
” [Zamojski J.E. 2007].
„ Każde przekroczenie granicy państwa w celach turystycznych, rodzinnych, zawodowych, religijnych, podjęcia pracy, osiedlenia się z przyczyn politycznych czy ekonomicznych stanowi element migracji
międzynarodowych
”
[Michałowska red. 1996].
Migracja
(prawnego bądź statystycznego) punktu widzenia, jako „ może też być definiowana ze sformalizowanego
zmiana miejsca zamieszkania (pobytu stałego lub czasowego) w obrębie kraju, polegające na przekroczeniu granicy administracyjnej gminy, w tym - w przypadku gmin miejsko-wiejskich - zmiany miejsca zamieszkania w obrębie gminy , z terenów wiejskich na miejskie lub odwrotnie.
” [Rocznik Demograficzny GUS 2007].
Migrację zarobkową
definiuje się z kolei jako
„przestrzenne przemieszczenie ludności zawodowo czynnej podejmowane w celu poprawy sytuacji życiowej własnej i członków rodziny”
[Nakonieczna 2007].
Migracja zarobkowa
– czasowe lub stałe przemieszczenie się poza obszar macierzystej gminy, wpływające w sposób znaczący na zmianę struktury dochodów rodziny przy jednoczesnym przeobrażeniu dotychczasowego kształtu gospodarstwa domowego/i rolnego [Cymanow 2013].
[PC, 2012]
Ze względu na wspomnianą wcześniej dynamikę zjawisk sama skala migracji zarobkowej jest trudna do dokładnego określenia, masowość tego zjawiska oraz przeszkody formalne (związane choćby z liberalizacją przepływu ludności w strefie Schengen) pozwalają jedynie na szacowanie rzeczywistych rozmiarów migracji.
2 . Skala współczesnych migracji z Polski Tab. 1. Emigracja z Polski na pobyt czasowy w latach 2004-2010
Kraj przebywania Liczba emigrantów w tys.
Ogółem
2002
786
2004
1 000
2005
1 450
2006
1 950
2007
2 270
2008
2210
2009
1 870 461 770 1 200 1 610 1 925 1887 1 635 Europa
w tym: Unia Europejska (27 krajów) w tym: Austria Belgia Cypr Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Irlandia Niderlandy
451
11 14
. .
0,3 21 10 14 2 10
750
15 13
. .
0,4 30 13 26 15 23
1 170
25 21
. .
0,7 44 17 37 76 43
1 550
34 28
. .
3 49 20 44 120 55
1 860
39 31 4 17 4 55 20 80 200 98
1820
40 33 4 19 4 56 20 83 180 108
1 570
38 34 3 20 3 47 16 84 140 84 Niemcy Portugalia 294 0,3 Republika Czeska
.
385 0,5
.
430 0,6
.
450 1
.
490 1 8 490 1 10 415 1 9 Szwecja Wielka Brytania Włochy Kraje spoza UE 6 24 39
10
11 150 59
20
w tym: Norwegia
. Źródło: GUS, www.stat.gov.pl.
.
17 340 70
30 .
25 580 85
60 .
27 690 87
65
36 29 650 88
67
38 31 555 85
65
45 2010
1990 1690 1615
32 45 3 19 3 55 16 50 125 108 455 1 7 37 560 92
75
46
Rys. 1. Skala migracji czasowej Polaków w 2010 r. (w %).
pozaeuropejskie 15% Wlk. Brytania 28% Inne Europa 12% Hiszpania 3% Francja 3% Włochy 5% Niderlandy 5% Irlandia 6% Niemcy 23%
Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS.
Jedną z istotnych koncepcji wyjaśniających zjawisko migracji jest tzw.
pull-push theory
, sformowana przez Everette’a Lee. Zdaniem Lee podjęcie decyzji o migracji następuje w wyniku „porównania cech miejsca pochodzenia i lokalizacji docelowej.” Odbiór tych czynników uzależniony jest od indywidualnych cech osobowych danego człowieka – stąd migracja staje się w dużej mierze rezultatem percepcji takich czynników.
Jeżeli czynniki wypychające i przyciągające pojawiają się jednocześnie w dwóch krajach, dochodzi do powstania tzw.
potencjału migracyjnego.
Tab.2. Czynniki „ push” i „pull ” w zależności od determinantów migracji
Motywy migracji
Ekonomiczne i demograficzne
czynniki wypychające („
push
”) Czynniki przyciągające („
pull
”)
• ubóstwo • bezrobocie • niskie płace • wysoki przyrost naturalny • brak podstawowej opieki medycznej • braki w systemie edukacji • perspektywa wyższych zarobków • perspektywy poprawy standardu życia • rozwój osobisty lub zawodowy Polityczne • konflikty • niebezpieczeństwo • przemoc • korupcja • łamanie praw człowieka • poczucie bezpieczeństwa • wolność polityczna Społeczne i kulturowe • dyskryminacja wynikająca ze względów etnicznych, religijnych • łączenie rodzin • migracja do kraju przodków • brak zjawiska dyskryminacji Źr ó dło: Dębowska O., (2007):
Migracje - wyniki aktualnych badań i analiz.
Małopolskie Obserwatorium Rynku Pracy i Edukacji, Krak ó w.
Struktura agrarna Polski południowo – wschodniej w kontekście dezagraryzacji
Tab. 3. Struktura użytkowania gruntów w gospodarstwach rolnych według grup obszarowej użytków rolnych i krajów UE w latach 2003 i 2010 Wyszczególnienie Pow.
UR na gospodarstwo ( ha) Udział gospodarstw wg grup obszarowych (%) 2003 2010 do 5 ha 2003 2010 5-20 ha 2003 2010 20-50 ha 2003 2010 > 50 ha 2003 2010 UE - 27 11,5 13,8 8,7 UE - 15 20,2 23,0 4,8 Niemcy 41,2 55,8 1,4 Francja 45,3 53,9 1,2 Hiszpania 22,1 24,0 5,0 Wielka Brytania 54,7 70,8 0,9
Polska 6,6 9,6 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS.
16,0
7,6 4,0 0,3 0,9 4,4 0,4
13,9
6,2 11,5 9,3 4,8 12,0 3,9
41,9
5,9 10,4 7,8 3,8 10,8 4,1
37,3
23,4 17,4 18,3 14,8 13,9 9,3
17,8
22,1 16,0 15,2 10,8 14,2 9,5
19,2
61,7 66,3 71,0 79,2 69,1 85,9
24,3
64,4 69,6 76,7 84,5 70,6 86,0
29,6
Tab. 4. Średnia wielkość gospodarstwa z podziałem na województwa Jednostka podziału administracyjnego kraju Średnia wielkość powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie w 2010 roku (w ha) rolnym województwo dolnośląskie województwo kujawsko-pomorskie województwo lubelskie województwo lubuskie województwo łódzkie
województwo małopolskie
województwo mazowieckie województwo opolskie
województwo podkarpackie
województwo podlaskie województwo pomorskie województwo śląskie województwo świętokrzyskie województwo warmińsko-mazurskie województwo wielkopolskie województwo zachodniopomorskie
Źródło: ARiMR, 2013, za: Farmer.pl/PAP, na podstawie Spisu Rolnego 2010.
16,05 15,04 7,45 20,78 7,52
3,88
8,50 17,99
4,56
12,20 18,94 7,14 5,49 22,88 13,41 30,67
Odchodzenie od prowadzenia działalności rolniczej na obszarach Małopolski czy Podkarpacia powoduje nasilanie się procesów
dezagraryzacji
. Następuje stopniowa zmiana nie tyle struktury, co sposobu użytkowania ziemi (spadek udziału gruntów o dobrej kulturze rolnej na rzecz obszarów wykorzystywanych ekstensywnie lub też ulegających odłogowaniu i zalesianiu).
Następstwa dezagraryzacji w wymiarze ekonomicznym [Szymańska 2008]:
zmniejszenie udziału rolnictwa w tworzeniu PKB, zmniejszenie pozycji ekonomicznej rolnictwa w agrobiznesie,
zmniejszenie udziału dochodów z rolnictwa w budżetach rodzin rolniczych i wiejskich
,
dysparytet dochodowy ludności rolniczej
, zmniejszenie nakładów na produkcję rolną, zmniejszenie nakładów inwestycyjnych,
zmniejszenie absolutnego i względnego zatrudnienia w rolnictwie
, silne uzależnienie sytuacji ekonomicznej gospodarstw od dotacji, zmniejszenie udziału rolnictwa w krajowym finansowaniu budżetowym.
Dezagraryzacja
– czynnik wypychający – wymusza zmiany w strukturze dochodów i źródeł utrzymania ludności i gospodarstw domowych w obszarze rolnictwa, (oznacza recesywny charakter działalności produkcyjnej prowadzący do całkowitego zaniku przepływów gotówkowych z tego tytułu) [Musiał 2007]. Alternatywne źródła dochodów: świadczenia socjalne, praca najemna lub na własny rachunek, migracje sezonowe i trwałe
Czynnik ziemi jako element determinujący migrację – w świetle badań własnych
Tab. 5. Skala migracji w poszczególnych kategoriach środowiskowych (w %)
Liczba osób
1-2 3-4 5 & < 1-2 3-4 5 & < 1-2 3-4 5 & <
Źródło: badania własne.
Deklarujący wyjazd w danej kategorii
Grupa I – najbliższa rodzina 64,1 17,0 18,9 Grupa II – dalsza rodzina 39,3 35,7 25,0 Grupa III – znajomi, sąsiedzi 22,7 29,6 47,7
Ogół badanych
30,9 8,2 9,1 20,0 18,2 12,7 18,2 23,6 38,2
Z przeprowadzonych badań wynika, iż 48% respondentów zetknęło się z migracja osób z najbliższej rodziny (grupa I), ponad połowa (50,9%) doświadczyła tego w odniesieniu do dalszych krewnych (grupa II), zaś 80% ogółu badanych zna taki przypadek wśród przyjaciół, znajomych czy sąsiadów (grupa III).
Rys. 2. Ocena wpływu niekorzystnej struktury rolniczej przestrzeni produkcyjnej na decyzje migracyjne w opinii respondentów 10,0% 3,6% 4,5% 19,1% 62,8% jest głównym bodźcem wyjazdu ma bardzo istotne znaczenie jest jednym z wielu czynników ma marginalne oddziaływanie nie ma żadnego wpływu
Źródło: badania własne.
Czynniki poprawiające wykorzystanie ziemi rolniczej Polski płd. – warianty
W1. Wzrost opłacalności produkcji rolnej (wzrost cen żywności), W2. Przeprowadzenie skutecznych procesów scaleniowych zmieniających konfigurację działek, W3. Przeznaczenie znaczących kwot na utworzenie wysoko wydajnych gospodarstw specjalistycznych (np. sadowniczych), W4. Spadek cen ziemi w obrocie rynkowym ułatwiający powiększanie istniejących gospodarstw, W5. Pojawienie się procedur prawnych umożliwiających długoletnią dzierżawę, W6. Zanik barier mentalnych związanych z niechęcia do pozbywania się ziemi gospodarstw będących w stanie likwidacji.
Rys. 3. Czynniki poprawiające wykorzystanie ziemi rolniczej Polski płd. (% wskazań) W6 W5 W4 W3 W2 W1 0 10
Źródło: badania własne.
41,8 21,8 20 30 40 40,9 50 51,8 50,9 60 60,9 70
Wnioski:
Przeludnienie agrarne Małopolski i Podkarpacia oraz słabe uprzemysłowienie większości obszarów peryferyjnych wywołuje szereg niekorzystnych zjawisk, takich jak: niski poziom życia, niesatysfakcjonujące zarobki, bezrobocie, a w konsekwencji staje się mieszkańców tych terenów.
czynnikiem wypychającym
– zwłaszcza w odniesieniu do młodszych i lepiej wykształconych Polska na tle innych państw europejskich dotknięta jest zjawiskiem znaczącego
rozdrobnienia agrarnego
, które w największej mierze dotyka
regionów południowo wschodnich
. W konsekwencji prowadzi to do malejącego udziału znaczenia tej dziedziny gospodarki w strukturze dochodowej mieszkańców tych terenów.
Z przeprowadzonych badań wynika, iż
migracja
w ciągu ostatnich 10 lat
stała się
w badanym obszarze
zjawiskiem masowym.
Co drugie gospodarstwo doświadczyło wyjazdu min. 1 osoby blisko spokrewnionej, w przypadku dalszych krewnych czy sąsiadów sytuację taką sygnalizowały niemal wszystkie badane podmioty. Spośród badanych osób 85% wskazało na
znaczenie czynnika niekorzystnej struktury agrarnej w podjęciu decyzji o migracji
, przy czym dla ¼ badanych element ten był bardzo istotny. Jako antidotum na zaistniałą sytuacją wskazywano tworzenie wysoko dochodowych gospodarstw specjalistycznych, przeprowadzenie procesów scaleniowych, a także wzrost opłacalności produkcji rolniczej, głównie za sprawą wzrostu cen żywności.