Transcript SPÓ*DZIELNIE SOCJALNE

Rewitalizacja społeczna jako
narzędzie usuwania barier rozwoju
społeczności lokalnych
Jerzy Leszkowicz-Baczyński
Pracownia Rewitalizacji Społecznej
Struktura prezentacji
1.
2.
3.
4.
Rewitalizacja miast
Oddziaływania i wskaźniki
Degradacja obszarów
Aspekty rewitalizacji
Rewitalizacja miast
to skoordynowany proces, prowadzony wspólnie przez
władzę samorządową, społeczność lokalną i innych
uczestników, będący elementem polityki rozwoju i
mający na celu przeciwdziałania degradacji przestrzeni
zurbanizowanej, zjawiskom kryzysowym, pobudzanie
rozwoju i zmian jakościowych, poprzez wzrost
aktywności społecznej i gospodarczej, poprawę
środowiska zamieszkania oraz ochronę dziedzictwa
narodowego, przy zachowaniu zasad zrównoważonego
rozwoju (Ziobrowski, 2009:10)
Specyfika obszarów miejskich
1. Koncentracja (zespolenie) na ograniczonym do granic
miasta obszarze różnych, jakościowo odmiennych
elementów, co stwarza szanse pojawienia się nowych,
nieplanowanych efektów ich współistnienia i
współdziałania.
2. Intensywność, bogactwo i zróżnicowanie różnych form
życia społecznego w ograniczonej zabudową miejską
granicach.
3. Przemieszanie wszystkich rodzajów działalności ludzkiej
stanowiące efekt współistnienia w przestrzeni miejskiej
zbiorowości o różnych cechach, realizujących różne
funkcje społeczne
Cztery typy oddziaływań rewitalizacyjnych
1. Rewitalizacja zdegradowanych śródmieść i wielofunkcyjnych
przedwojennych obszarów zabudowy miejskiej,
2. Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych, pokolejowych i
powojskowych,
3. Rewitalizacja blokowisk, zwłaszcza w technologii wielkopłytowej,
4. Rewitalizacja krajobrazu miast ze szczególnym uwzględnieniem
sylwety miasta i systemu przestrzeni publicznych, w tym zieleni
miejskiej.
Wskaźniki uzasadniające rewitalizację
•
•
•
•
•
•
•
Bezrobocie
Ubóstwo, trudne warunki mieszkaniowe
Przestępczość
Wykształcenie mieszkańców
Przedsiębiorczość mieszkańców
Degradacja techniczna infrastruktury i budynków
Zanieczyszczenie środowiska naturalnego
Źródła degradacji obszarów miejskich
(1945-1989)
1. Państwo: właściciel gruntów, nieruchomości i mieszkań.
2. Brak wystarczających planów i inwestycji remontowych dotyczących
starej zabudowy
3. Brak uporządkowania sytuacji prawnej wielu gruntów i obiektów
4. Ideologiczna wizja społeczeństwa i jej skutki: mieszanie składu
społecznego.
5. Nieracjonalna polityka przestrzenna – pogarszanie się warunków
życia.
6. Brak nastawienia na rozwój autentycznej podmiotowości
zbiorowości lokalnych – poprzez stowarzyszenia i fundacje
reprezentujące interesy i opinie mieszkańców
Źródła degradacji terenów miejskich: okres
transformacji
1. Geneza terenów poprzemysłowych: Zaniechanie rozpoczętych inwestycji z czasów
PRLu
2. Likwidacja dawnych funkcji produkcyjnych: destrukcja techniczna infrastruktury
jako źródło patologii społecznej i rabunkowej gospodarki.
3. Dalsze losy blokowisk: dwa scenariusze
a. Pesymistyczny: np. B. Jałowiecki (1995)–zagrożenie przekształceniem się
blokowisk w slumsy.
b. Neutralny: szanse modernizacji dawnych osiedli. Tendencja do migracji
lokatorów o najwyższym statusie ekonomicznym nie spowodowała procesów
gettoizacji osiedli.
4. Pierwszy okres transformacji (1990-95) żywiołowe wprowadzanie reguł
kapitalizmu: jako czas rozwoju nieformalnych porozumień między władzą lokalną a
inwestorami, z pominięciem głosu mieszkańców
Skumulowany efekt procesów degradacji osiedli
mieszkaniowych z drugiej połowy XX w:
1. Obszary podlegające degradacji ze względu na błędną politykę
planistyczną
2. Dewastacja starej zabudowy – głównie starówki miast, redukcja
dawnej funkcji reprezentacyjnej centrów
3. Brak wystarczającej kontroli nad rozwojem obszarów patologii
miejskiej
4. Mechanizm stygmatyzacji: „złe adresy”, gentryfikacja jako strategia
pozyskiwania atrakcyjnych lokalizacji
5. Niewielki (niewystarczający) poziom zaangażowania mieszkańców w
politykę miejską
Błędne założenie prognoz rozwojowych
Znaczna część analiz skupia uwagę na dysfunkcjach
obszarów miejskich, w konsekwencji prognozując
pesymistyczne scenariusze ich rozwoju.
Schemat: zaburzenie funkcji – dalsza degradacja
przestrzenna i społeczna. Tymczasem zgodnie z
założeniami polityki rewitalizacyjnej i programów
tego nurtu warto zastanowić się nad szansami
rozwoju obszaru w oparciu o istniejące zasoby,
kapitał społeczny i szanse mobilizacji poprzez
partycypację społeczną.
Obszary zdegradowane wymagające rewitalizacji
w miastach polskich (Jarczewski 2009)
• Typ obszaru zdegradowanego
Typ obszaru
zdegradowanego
Powierzchnia
terenów zdegradowanych (ha)
Odsetek terenów
zdegradowanych
Stare dzielnice
śródmiejskie
62 337
51,8
Odsetek terenów
zainwestowanych i
zurbanizowanych w
miastach
11,0
Uwagi
Blokowiska
14 883
12,4
2,6
Bardzo zróżnicowane kryteria wyznaczania
obszarów kryzysowych
Tereny
poprzemysłowe
24 034
20,0
4,2
Wartość minimalna, z innych szacunków nawet
40 000 ha
Tereny powojskowe
4 000
3,3
0,7
Plus około 1500 ha w zasobach AMW
Tereny pokolejowe
15 000
12,5
2,6
Optymistyczne plany PKP, w tym rozwój 100
dworców multimodalnych
Suma
120 255
100,0
21,2
-
Wykazywane przez prawie wszystkie miasta
Wnioski
1.
2.
3.
4.
5.
6.
ok. 21% obszarów miejskich wymaga rewitalizacji. Tym samym działaniami rewitalizacyjnymi
powinno być objętych blisko 2,4 mln mieszkańców miast.
Podejmowane programy społeczne nie zawsze ścisłe wiążą się z działaniami na obszarach objętych
rewitalizacją, obejmując często swym zasięgiem szerszy obszar
W blisko 200 lokalnych programach rewitalizacji występują dwie tendencje: redukcja skali
problemów dotyczących obszarów poprzemysłowych i powojskowych, jednocześnie rozszerzanie tej
skali w odniesieniu do centrów miast i wielkich osiedli
System monitorowania projektów i programów rewitalizacji jest zazwyczaj niewystarczający. Tylko
niekiedy opracowuje się docelowe wskaźniki produktu, rezultatu i oddziaływania
Priorytetem programów rewitalizacyjnych jest z reguły centrum miasta
Rewitalizacja wielkich osiedli często ogranicza się do ulepszania infrastruktury, z pominięciem
zaburzonych relacji w układach społecznych.
Wnioski c.d.
1. Tereny poprzemysłowe zalicza się coraz częściej do obszarów kryzysowych.
Rewitalizacja w takim kontekście obejmuje jedynie tereny najcenniejsze rynkowo,
atrakcyjnie zlokalizowane
2. Rewitalizacja na terenach pokolejowych i powojskowych jest najmniej popularna.
Powody: znaczne oddalenie od ośrodków miejskich części obszarów powojskowych
3. Programowanie i realizacja programów rewitalizacji w niewielkim stopniu
wykorzystuje zaangażowanie społeczności lokalnych, jego inicjatorami są często
lokalne władze bądź inwestorzy
4. Brak jest baz danych dotyczących terenów zdegradowanych: inwentaryzacja
dotyczyła jedynie terenów powojskowych (po Wojsku Polskim i wojskach Federacji
Rosyjskiej), obszary pokolejowe oszacowano na podstawie dokumentów PKP
Aspekty rewitalizacji
• Marginalizacja
• Polaryzacja i segregacja społeczno-przestrzenna
• Depopulacja miast a procesy suburbanizacji
• Cudzoziemcy i imigranci
• Degradacja śródmieścia
Marginalizacja
• Marginalizacja w największym stopniu dotyczy dawnych ośrodków
przemysłowych, w których zaburzenie dawnych funkcji produkcyjnych
skutkuje kumulacją bezrobocia, ubóstwa i przestępczości.
• Ubóstwo stanowi źródło marginalizacji społecznej – przejawiając się
alienacją w wielu sferach życia. Marginalizacja ekonomiczna przyczynia się
do wykluczenia w pozostałych sferach: zwłaszcza edukacji.
• Niski poziom dochodów obserwowalny jest często w centrach miast,
zamieszkiwanych w znacznym stopniu przez ludzi starych (wiek
poprodukcyjny), także przez jednostki obiektywnie lub subiektywnie
niezdolne do pracy, wreszcie osoby długotrwale bezrobotne.
• Poza centrami miast (starówkami) przestępczość występuje w największym
nasileniu w dzielnicach o najniższym statusie społeczno-ekonomicznym
mieszkańców.
Polaryzacja i segregacja społeczno-przestrzenna
• Mimo wysiłków władz PRLu w miastach istniał podział na dzielnice
postrzegane jako lepsze i gorsze.
• Wprowadzenie gospodarki kapitalistycznej po zmianie
transformacyjnej zaowocowało pogłębieniem dystansów
społecznych: w wymiarze wskaźników społecznych (wykształcenie,
dochody, zawód) jak i przestrzeni miejskiej uznawanej za „typową”
dla różnych segmentów struktury społecznej.
• Współcześnie można zaobserwować zjawisko segregacji
przestrzennej odzwierciedlającej hierarchię statusową.
• Procesy segregacji i polaryzacji społecznej są wyraźnym efektem
migracji ze wsi do miast, również z miast małych do dużych. Istnieje
zjawisko polaryzacji wykształcenia: mieszkańców wykształconych
pozyskują przede wszystkim duże ośrodki miejskie.
Depopulacja miast a procesy suburbanizacji
• Depopulacja pojawiła się jako efekt zmiany transformacyjnej,
wyznaczającej nowe reguły wyceny gruntów i mieszkań.
• Objęła głównie śródmieścia miast oraz niektóre osiedla mieszkaniowe.
• Depopulacja dzielnic centralnych może odbywać się gwałtownie bądź
stopniowo – jako efekt jednoczesnego pojawienia się procesów
gentryfikacja oraz napływu ludności z zewnątrz, zamieszkującej czasowo
(studenci)
• Depopulacja wiąże się bezpośrednio z suburbanizacją, która ma
strukturalne cechy wspólne z jej wariantem zachodnim. W procesie
suburbanizacji bierze udział zwłaszcza ludność w wieku produkcyjnym,
dobrze wykształcona – czyli o wysokim statusie materialnym i społecznym.
• Suburbanizacja wiąże się z awansem społecznym i stanowi jego wskaźnik.
Cudzoziemcy i imigranci
• Od początku transformacji ustrojowej napływ cudzoziemców do Polski
zaczął wzrastać. Jest prawdopodobne, że umacnianie się Polski w
wymiarze ekonomicznym spowoduje zwiększenie tendencji napływowych.
• W 2013 r. przyjęto 35 tys. wniosków o zezwolenie na zamieszkanie na czas
oznaczony, (głownie z Ukrainy, Chin). Ponadto w 2013 r. przyjęto najwięcej
wniosków o nadanie statusu uchodźcy w RP (wnioski złożyło ponad 15 tys.
osób,
• W przypadku Europy zachodniej imigranci dążą do osiedlania się w
miastach, ten proces jest prawdopodobny także w Polsce. Blisko 4/5
migrantów (79%) zamieszkało w polskich miastach. Największym
zainteresowaniem cieszą się duże ośrodki: Warszawa, Łódź, Poznań, Lublin,
Szczecin, Trójmiasto) (Głąbicka, Sakson 1997)
• Napływ obcokrajowców łączy się ze zjawiskiem segregacji przestrzennej.
Degradacja śródmieścia
•
•
•
•
•
Dzielnice śródmiejskie są obszarem kumulacji niekorzystnych symptomów życia
społecznego.
Degradacja generowana jest przez dwa czynniki: kumulację starej zabudowy
(domów komunalnych) oraz nadreprezentacji osób starych, słabo edukowanych,
nie radzących sobie na rynku pracy.
Cykl degradacji śródmieść rozpatrywać należy na czterech płaszczyznach:
ekonomicznej, urbanistyczno-infrastrukturalnej, prawno-administracyjnej i
społecznej.
Okres transformacyjny wpłynął na dekapitalizację substancji mieszkaniowej i
odpływ części najlepiej wykształconych mieszkańców do apartamentowców i
osiedli suburbialnych. Jednocześnie postępująca reprywatyzacja (gwałtowny
wzrost stawek czynszowych)zwiększyła skale problemów mieszkańców centrów
miejskich.
Przybyszami z kolei stali się imigranci z Europy wschodniej i Azji oraz studenci
(beanizacja). W wymiarze gospodarczym osłabienie siły nabywczej wpłynęło na
upadek handlu i usług
„Zadaniem działań rewitalizacyjnych powinno
być zwiększenie szans rozwojowych miast i
poprawa jakości życia ich mieszkańców poprzez
kompleksowe przekształcenia fragmentów
przestrzeni miejskiej przy zachowaniu
dziedzictwa materialnego i duchowego oraz
zasad zrównoważonego rozwoju.” (Ziobrowski,
2009: 10)