Transcript Ważna wiedza o wierszu

1. JEDEN Z RODZAJÓW LITERACKICH; OBOK EPIKI I DRAMATU.
2. POSŁUGUJE SIĘ GŁÓWNIE MONOLOGIEM – SUBIEKTYWNĄ
WYPOWIEDZIĄ PODMIOTU LIRYCZNEGO (OSOBY MÓWIĄCEJ),
ODDAJĄCĄ PRZEŻYCIA, DOZNANIA, STANY PSYCHICZNE,
UCZUCIA.
3. WYRÓŻNIKEIM ZEWNĘTRZNYM LIRYKI JEST
ROZCZŁONKOWANIE TEKSTU NA WERSY.
4.
•
•
•
•
•
ZE WZGLĘDU NA TEMATYKĘ WYRÓŻNIAMY:
LIRYKĘ MIŁOSNĄ (EROTYCZNĄ),
LIRYKĘ RELIGIJNĄ,
LIRYKĘ PATRIOTYCZNĄ,
LIRYKĘ REFLEKSYJNO – FILOZOFICZNĄ,
LIRYKĘ AGITACYJNĄ.
5. ZE WZGLĘDU NA UDZIAŁ PODMIOTU LIRYCZNEGO
WYRÓŻNIAMY:
•
LIRYKĘ BEZPOŚREDNIĄ – PODMIOT LIRYCZNY JEST W PEŁNI
UJAWNIONY, WYPOWIADA WPROST SWOJE MYŚLI I WYSTĘPUJE
W 1. OSOBIE.
•
LIRYKĘ POŚREDNIĄ – PODMIOT LIRYCZNY NIE UJAWNIA SIĘ,
POZOSTAJE UKRYTY ZA PRZEDSTAWIONYM ŚWIATEM,
REFLEKSJAMI, OPISAMI, DOZNANIAMI, PRZEŻYCIAMI,
a) LIRYKĘ OPISOWĄ – SUBIEKTYWNY OPIS SŁUŻY WYRAŻENIU
STOSUNKU PODMIOTU LIRYCZNEGO DO ŚWIATA,
b) LIRYKĘ SYTUACYJNĄ – UTWÓR POETYCKI PRZEDSTAWIA
PEWNĄ SYTUACJĘ, MOŻE WYSTĄPIĆ DIALOG.
6. ZE WZGLĘDU NA TO, CZYJE DOZNANIA I REFLEKSJE WYRAŻA
PODMIOT LIRYCZNY, MOŻNA WYODRĘBNIĆ:
•
LIRYKĘ OSOBISTĄ – PODMIOT LIRYCZNY JEST INDYWIDUALNY,
AUTOR PREZENTUJE WŁASNE, JEDNOSTKOWE PRZEŻYCIA
I STANY PSYCHICZNE USTAMI PODMIOTU LIRYCZNEGO,
•
LIRYKĘ ROLI (MASKI) – PODMIOT LIRYCZNY TAKŻE JEST
INDYWIDUALNY, ALE AUTOR UKRYWA SIĘ, WŁASNE UCZUCIA
I PRZEŻYCIA PREZENTUJE USTAMI STWORZONEJ POSTACI,
•
LIRYKĘ INWOKACYJNĄ (ZWROTU DO ADRESATA) – AUTOR
ZWRACA SIĘ DO OKREŚLONEGO ADRESATA – „TY” LIRYCZNEGO,
•
LIRYKA APELU – RODZAJ ODEZWY SKIEROWANEJ DO ODBIORCY,
WZYWAJĄCEJ DO PODJĘCIA OKREŚLONEGO DZIAŁANIA
LUB ZAJĘCIA OKREŚLONEJ POSTAWY,
•
LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO – AUTOR WYRAŻA
DOŚWIADCZENIA, WRAŻENIA, REFLEKSJE OGÓLNE, PRZYNALEŻNE
DO PEWNEJ ZBIOROWOŚCI; PODMIOT LIRYCZNY WYSTĘPUJE
JAKO „MY”.
TYTUŁ
AUTOR I KONTEKST HISTORYCZNY
GATUNEK
KONTEKST KULTURY
ELEMENTY ANALIZY WIERSZA
PODMIOT LIRYCZNY
ŚRODKI STYLISTYCZNE
BUDOWA
GŁÓWNY TEMAT
PODMIOT LIRYCZNY
1. PODMIOT INDYWIDUALNY LUB ZBIOROWY
2. PODMIOT = POETA
3. PODMIOT W 1. OSOBIE (LIRYKA BEZPOŚREDNIA)
4. PODMIOT W 3. OSOBIE (LIRYKA POŚREDNIA)
5. PODMIOT = POSTAĆ FIKCYJNA (LIRYKA ROLI)
6. PODMIOT ZWRACA SIĘ DO ODBIORCY – „TY” LIRYCZNEGO
(LIRYKA INWOKACYJNA)
ZNACZENIE UTWORU
SYMBOLICZNE
POETA NADAJE
DANEMU
MOTYWOWI ALBO
OSOBIE INNE,
UKRYTE
ZNACZENIE;
SYMBOL MA
ZNACZENIE
DOSŁOWNE I
UKRYTE, ZWANE
SYMBOLICZNYM
IRONICZNE
ZNACZENIE
ODWROTNE –
PRZECIWNE
DO DOSŁOWNEGO,
IRONIA TO UKRYTA
KPINA
ALEGORYCZNE
ZNACZENIE
ALEGORYCZNE
JEST USTALONE,
NIEZMIENNE,
TRZEBA JE
OKREŚLIĆ
ZGODNIE
Z KONWENCJĄ
TYPY WYPOWIEDZI POETYCKIEJ
1. W Y Z N A N I E
PODMIOT LIRYCZNY WYZNAJE WYRAŹNIE SWOJE UCZUCIE,
Np. „Smutno mi, Boże” (J. Słowacki)
2. O P I S
PODMIOT LIRYCZNY OPISUJE KRAJOBRAZ, PRZEDMIOT ITP.
Np. „ (…) Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,
Stał dwór niewielki, z drzewa, lecz podmurowany,
Świeciły się z daleka pobielane ściany (…)”
3. A P O S T R O F A
BEZPOŚREDNI ZWROT DO KOGOŚ LUB CZEGOŚ,
NP. DO BOGA, MUZY ITP.
Np. „ Litwo, ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie (…)”
4. D I A L O G
ROZMOWA.
Np. „ Zbliż się do mnie, Urszulo! Poglądasz, jak żywa…
Zrobię dla cię, co zechcesz, byś była szczęśliwa.”
„Zrób tak, Boże – szepnęłam – by w nieb Twoich krasie
Wszystko było tak samo, jak tam – w Czarnolasie!”
ELEMENTY WIERSZA
1. S T R O F A
•
• DWUWERS,
TERCYNA (STROFA TRZYWERSOWA),
• CZTEROWERSOWA.
Wiersz stroficzny
Np. „ Muzeum” WISŁAWA
SZYMBORSKA
Są talerze, ale nie ma apetytu.
Są obrączki, ale nie ma wzajemności
od co najmniej trzystu lat.
Jest wachlarz – gdzie rumieńce?
Są miecze – gdzie gniew?
I lutnia ani brzęknie o szarej
godzinie. (…)
Wiersz stychiczny
Np. „Kiedy mówisz” JAN TWARDOWSKI
Nie płacz w liście
nie pisz że los ciebie kopnął
nie ma sytuacji bez wyjścia
kiedy Bóg drzwi zamyka – to otwiera okno
odetchnij popatrz
spadają z obłoków
małe wielkie nieszczęścia potrzebne do szczęścia
a od zwykłych rzeczy naucz się spokoju
i zapomnij że jesteś gdy mówisz że kochasz
2. R Y M Y
•
•
•
•
•
•
•
•
DOKŁADNOŚĆ
Rymy DOKŁADNE – np. Dzieci – świeci, książka – wstążka.
Rymy NIEDOKŁADNE – np. Dzieci – krzyczy.
Rymy GRAMATYCZNE – np.. Byłem – płaciłem – uczyłem.
SĄSIEDZTWO
Rymy PARZYSTE – rymują się sąsiednie wersy, układ: aabb.
Rymy OKALAJĄCE – rymują się wersy 1 i 4 oraz 2 i 3, układ: abba.
Rymy PRZEPLATANE (KRZYŻOWE) – rymują się wersy 1 i 3 oraz 2 i 4,
układ: abab.
RODZAJ RYMUJĄCYCH SIĘ WYRAZÓW
Rymy ŻEŃSKIE – rymują się wyrazy posiadające więcej niż jedną
sylabę, akcent pada na przedostatnią sylabę,
np. przebiegła – poległa,
Rymy MĘSKIE – rymują się wyrazy jednosylabowe, akcent pada na
ostatnią sylabę,
np. mąż - wąż
3. U K Ł A D
LICZBY
SYLAB
WIERSZ SYLABICZNY
•
•
JEDNAKOWA LICZBA SYLAB W WERSIE,
WYSTĘPUJE ŚREDNIÓWKA, JEŚLI WERS MA WIĘCEJ
NIŻ 8 SYLAB,
• WERSY KOŃCZĄ SIĘ WYRAZEM Z AKCENETEM NA
PRZEDOSTATNIĄ SYLABĘ,
• AKCENT PADA NA PRZEDOSTATNIĄ SYLABĘ PRZED
ŚREDNIÓWKĄ.
Np.
Na palcu masz dyjament, // w sercu twardy kamień,
Pierścień mi, Hanno, dajesz, // już i serce przemień!
Jan Kochanowski „Do Hanny”
WIERSZ WSPÓŁCZESNY
•
•
•
•
CZĘSTO WIERSZ BIAŁY (BEZRYMOWY),
RÓŻNA ILOŚĆ SYLAB W WERSACH,
CZASEM BRAK INTERPUNKCJI,
WAŻNA JEST WARSTWA TREŚCIOWA, STOSOWANE SĄ
NOWATORSKIE METAFORY LUB JĘZYK WIERSZA
BYWA ZUPEŁNIE POZBAWIONY ŚRODKÓW
STYLISTYCZNYCH.
Np.
Cud pospolity:
to, że dzieje się wiele cudów pospolitych.
Cud zwykły:
w ciszy nocnej szczekanie pospolitych psów.
Wisława Szymborska „Jarmark cudów”
GATUNKI POETYCKIE
1. S O N E T
POSIADA DWIE ZWROTKI CZTEROWERSOWE (OPISOWE)
I DWIE ZWROTKI TRZYWERSOWE (TERCYNY)
O CHARAKTERZE REFLEKSYJNYM
Np. „Sonety krymskie” Adama Mickiewicza
2. T R E N
UTWÓR OPŁAKUJĄCY ZMARŁEGO, PIEŚŃ ŻAŁOBNA.
OPISUJE CNOTY I ZALETY ZMARŁEGO
ORAZ ŻAL PO JEGO STRACIE
Np. „Treny” Jana Kochanowskiego
3. F R A S Z K A
FIGLIK, EPIGRAMAT
JEST NAJCZĘŚCIEJ ŻARCIKIEM, ŻARTOBLIWYM DROBIAZGIEM
O RÓŻNORODNEJ, CZĘSTO OBYCZAJOWEJ TEMATYCE,
ZAWIERA POINTĘ – PODSUMOWANIE,
Np. „Na lipę” Jan Kochanowski
4. S A T Y R A
DŁUŻSZY WIERSZ O CHARAKTERZE DYDAKTYCZNYM,
WYRÓŻNIA SIĘ KRYTYCZNĄ POSTAWĄ NARRATORA
WOBEC RZECZYWISTOŚCI, WYSTĘPUJE OŚMIESZENIE,
WYOLBRZYMIENIE WAD, KARYKTURA,
Np. „Żona modna” Ignacy Krasicki
5. P I E Ś Ń
DŁUŻSZY UTWÓR O REGULARNYCH STROFACH
(CZĘSTO CZTEROWERSOWYCH), CZASEM ZAWIERA REFREN,
MA JEDNAKOWĄ LICZBĘ SYLAB W WERSIE
ORAZ REGULARNE RYMY,
Np. „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jan Kochanowski
6. H Y M N
ODMIANA PIEŚNI O PODNIOSŁYM CHARAKTERZE,
UROCZYSTY UTWÓR POŚWIĘCONY CZYJEJŚ CHWALE,
CZĘSTO O TEMATYCE RELIGIJNEJ LUB PATRIOTYCZNEJ,
Np. „Czego chcesz od nas, Panie” Jan Kochanowski
7. P S A L M
ODMIANA PIEŚNI O PODNIOSŁYM, RELIDIJNYM CHARAKTERZE,
UROCZYSTY UTWÓR POŚWIĘCONY BOGU,
Np. „Psałterz Dawidów” Jan Kochanowski
8. W I E R S Z W S P Ó Ł C Z E S N Y
JEDYNYM WYZNACZNIKIEM JEST WERS,
MOŻE NIE POSIADAĆ ZNAKÓW PRZESTANKOWYCH,
Np. „Muzeum” Wisława Szymborska
9. B A J K A
GATUNEK DYDAKTYCZNY, POSIADAJĄCY MORAŁ – POUCZENIE.
• EPIGRAMATYCZNA – KRÓTKA, RYMOWANA SCENKA,
KTÓREJ BOHATERAMI SĄ NAJCZĘŚCIEJ ZWIERZĘTA.
Np. „Mysz i kot” Ignacy Krasicki
• NARRACYJNA – DŁUŻSZA, FABULARNA HISTORYJKA,
KTÓREJ BOHATERAMI SĄ LUDZIE,
( gatunek z pogranicza liryki i epiki)
Np. „Malarze” Ignacy Krasicki
10. B A L L A D A
GATUNEK MIESZANY EPICKO – LIRYCZNY,
ZAWIERA NIESKOMPLIKOWANĄ OPOWIASTKĘ,
MOŻE ZAWIERAĆ DIALOG, CZASEM ELEMENTY FANTASTYCZNE,
Np. „Romantyczność” Adam Mickiewicz
TROPY STYLISTYCZNE
PORÓWNANIE
ELEMENT,
KTÓRY
SIĘ PORÓWNUJE
Oczy
JAK
JAKBY
NIBY
JAKOBY
NA KSZTAŁT
jak
ELEMENT,
DO KTÓREGO
SIĘ PORÓWNUJE
gwiazdy
EPITET
OKREŚLENIE RZECZOWNIKA, NAJCZĘŚCIEJ PRZYMIOTNIK
Srebrny głos
METAFORA
1. PERSONIFIKACJA (UOSOBIENIE)
NADANIE ZWIERZĘCIU LUB PRZEDMIOTOWI CECH OSOBY,
Np. kamień zapłakał
2. ANIMIZACJA (OŻYWIENIE)
NADANIE PRZEDMIOTOWI CECH ISTOTY ŻYWEJ,
Np. kamień się przesunął
3. PERYFRAZA (OMÓWIENIE)
Np. pierwszy wśród polskich narciarzy
4. SYMBOL
DANEMU OBIEKTOWI PRZYPISUJE SIĘ JAKIEŚ ZNACZENIE,
KTÓREGO ODCZYTANIE NIE JEST JEDNOZNACZNE,
MOŻLIWE SĄ RÓŻNE ROZUMIENIA I INTERPRETACJE,
Np. czerwone serce – miłość, znak walentynek, znak WOŚP
5. ALEGORIA
DANEMU OBIEKTOWI PRZYPISUJE SIĘ JAKIEŚ ZNACZENIE,
KTÓREGO ODCZYTANIE JEST JEDNOZNACZNE,
UTRWALONE TRADYCJĄ,
Np. sowa = mądrość
SPOSÓB ODCZYTANIA METAFORY
Metafora: Płomień miłości
Znaczenie słownikowe:
Znaczenie przenośne:
• Płomień – ogień
• Gorące, wielkie
• Miłość - uczucie
uczucie miłości
FONETYCZNE ŚRODKI STYLISTYCZNE
INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA
1. ALITERACJA
TOŻSAMOŚĆ POCZĄTKOWYCH GŁOSEK
W SĄSIADUJĄCYCH WYRAZACH,
Np. zwija się zaułek zawiły
zgubiony we własnych załomach
Józef Czechowicz „Elegia uśpienia”
2. ONOMATOPEJA
NAŚLADOWANIE DŹWIĘKÓW ZA POMOCĄ WYRAZÓW,
Np. Dość tych arii, dość tych liryk!
Ćwir, ćwir, czyrik,
Czyr czyr ćwiryk!
Julian Tuwim „Ptasie radio”
SŁOWOTWÓRCZE ŚRODKI STYLISTYCZNE
1. WYRAZY ZDROBNIAŁE
ZDROBNIENIA,
Np. „Nowe piosnki sobie tworząc, nie zamykając
Ustek nigdy, ale cały dzień prześpiewając,
Jako więc lichy słowiczek w krzaku zielonym
Całą noc prześpiewała gardłkiem swym ucieszonym”
Jan Kochanowski „Tren VI”
2. WYRAZY ZGRUBIAŁE
ZGRUBIENIA,
Np. lizus, dzikus, obdartus, brudas, staruch, chłopisko.
3. POWTÓRZENIE
• ANAFORA
POWTARZANIE SŁÓW LUB ZESPOŁÓW SŁÓW
NA POCZĄTKU KOLEJNYCH WERSÓW,
Np. „To ja, Kasandra.
A to jest moje miasto nad popiołem.
A to jest moja laska i wstążki prorockie,
A to jest moja głowa pełna wątpliwości.”
Wisława Szymborska „Monolog dla Kasandry”
• EPIFORA
POWTARZANIE SŁÓW LUB ZESPOŁÓW SŁÓW
NA KOŃCU KOLEJNYCH WERSÓW,
Np. „I chcesz tu z króla uczynić żebraka?
Już mię z postaci masz prawie żebrakiem.
Jeszcze chcesz serca mego żebraniny?”
Juliusz Słowacki „Lilla Weneda”
4. SYNONIMY
NAGROMADZENIE WYRAZÓW BLISKOZNACZNYCH,
Np. pismo, bazgranina, bazgroły, gryzmoły.
5. NEOLOGIZMY
STWORZONE NA POTRZEBY UTWORU NOWE SŁOWA,
Np. „Wówczas demon zieleni wszechleśnym powiewem
Ogarnął go, gdy w drodze przystanął pod drzewem,
I wabił nieustannych rozkwitów pośpiechem
I nęcił ust zdyszanych tajemnym bezśmiechem,
I czarował zniszczotą wonnych niedowcieleń,
I kusił coraz głębiej – w tę zieleń, w tę zieleń.”
Bolesław Leśmian „Topielec”
6. ARCHAIZMY, DIALEKTYZMY, WULGARYZMY.
SKŁADNIOWE ŚRODKI STYLISTYCZNE
1. ANTYTEZA
ZESTAWIENIE PRZECIWSTAWNYCH POJĘĆ, SĄDÓW,
Np. „Potępi was świętoszek, rozpustnik wyśmieje.”
Adam Mickiewicz
2. PYTANIE RETORYCZNE
TWIERDZENIE W FORMIE PYTANIA,
NIEWYMAGAJĄCE ODPOWIEDZI,
Np. „O rzadki darze przedziwnej wymowy,
Któż ci się oprzeć, któż sprzeciwić zdoła?”
Ignacy Krasicki „Monachomachia”
3. APOSTROFA
BEZPOŚREDNI ZWROT DO PRZEDMIOTU,
POJĘCIA ABSTRAKCYJNEGO, OSOBY LUB BÓSTWA,
Np. „Ty jesteś jak paryska Nike z Samotraki,
o miłości nieuciszona!”
Maria Pawlikowska – Jasnorzewska „Nike”
INWOKACJA
WEZWANIE DO MUZ LUB BOGA Z PROŚBĄ O POMOC
PRZY TWORZENIU DZIEŁA; WYSTĘPUJE NA POCZĄTKU UTWORU,
Np. „Muzo! męża wyśpiewaj, co święty gród Troi
Zburzywszy, długo błądził.”
Homer „Odyseja”
4. WYKRZYKNIENIE
STOSOWANIE ZDAŃ WYKRZYKNIKOWYCH
LUB RÓWNOWAŻNIKÓW ZDAŃ WYRAŻAJĄCYCH UCZUCIA,
Np. „Potęgi! Prawdy! – Życia! –
Promiennych myśli! – Serca bicia!
Natchnienie, co do czynów budzi! –
Natury! – Ludzi!”
L. Sowiński „Do liryków dzisiejszych”
5. PARALELIZM
UKŁADY ZDAŃ O TAKIEJ SAMEJ LUB PODOBNEJ BUDOWIE,
Np. „Wieczór jest taki spóźniony,
Wicher jest taki zmęczony, (…)”
Kazimiera Iłłakowiczówna „Wieczór”