Transcript Jak napisać esej interpretacyjny?

oprac. Iwona Możejko
Przeczytaj wiersz
Czytając utwór – najlepiej kilkakrotnie – podkreśl wersy czy
wyrażenia, na które zwróciłeś uwagę. Pozwoli ci to znaleźć własną
ścieżkę interpretacyjną.
Możesz również postawić znak [√] obok każdego obrazu
poetyckiego (wersu lub strofy), który rozumiesz, lub znak [?] obok
obrazu poetyckiego, który wydaje ci się niejasny. Daje to możliwość
obrania bardziej krytycznej postawy podczas czytania wiersza.
Zw r ó ć u w a gę n a t y t u ł
Tytuł identyfikuje utwór, często wskazuje drogę
interpretacji. Zastanów się, jaki charakter ma tytuł.
 Czy jest pytaniem, zaproszeniem czytelnika do rozmowy? (np. C. Miłosz, Ars poetica?)
 Czy wskazuje bezpośrednio na gatunek wiersza i realizowane w nim zasady
poetyckie? (np. A. Mickiewicz, Oda do młodości)
 Czy powraca w wierszu jako refren – co wskazuje na wiersz-piosenkę, wiersz
rytmiczny, melodyjny? (np. A. Mickiewicz, Nad wodą wielką i czystą…)
 Czy jest stwierdzeniem, oznajmieniem? (np. C. K. Norwid, Mój ostatni sonet)
 Czy jest zwrotem do adresata? (np. J. Kasprowicz, Witajcie, kochane góry…)
 Czy jest grą językową? (np. M. Białoszewski, Mironczarnia)
 Czy zawiera jakiś motyw? (np. J. Wittlin, Stabat Mater)
 Czy tytuł jest metaforyczny? (np. M. Białoszewski, Szare eminencje zachwytu)
 Czy ma charakter prowokacyjny lub jest przewrotny? (np. J. Ficowski, Modlitwa do świętej
wszy)
Zw r ó ć u w a gę n a a u t o r a w i e r s z a
Warto wiedzieć, kim jest autor utworu: w jakiej epoce żył, do jakiego
pokolenia lub grupy poetyckiej przynależał, czy był tradycjonalistą, czy
poetą awangardowym. Dzięki temu łatwiej ci będzie dostrzec
k o n t e k s t b i o g r a f i c z n y , pomocny w interpretacji tekstu.
Określ temat wiersza
Zastanów się, o czym jest wiersz, jaki jest jego główny
problem. Może utwór jest:
 poetyckim manifestem (np. A. Asnyk, Do młodych)
 dramatycznym apelem skierowanym do odbiorców (np. T. Różewicz, Lament)
 hołdem poety złożonym innemu poecie, Bogu, artyście itp. (np. C. K. Norwid, Fortepian
Szopena)
 miłosnym wyznaniem (np. A. Mickiewicz, Do Laury)
 rozrachunkiem poety, np. z samym sobą (np. T. Różewicz, bez)
 poetyckim testamentem (np. J. Słowacki, Testament mój)
 wyrazem uczuć: rozpaczy, zwątpienia, zachwytu itp. (np. K. Przerwa-Tetmajer, Konaj, me
serce)
 filozoficzną refleksją (np. J. Kochanowski, Pieśń XX [Miło szaleć…])
szokującym konceptem poetyckim, oryginalnym pomysłem (np. J. A. Morsztyn, Do trupa)
 wyznaniem człowieka końca wieku (np. K. Przerwa-Tetmajer, Koniec wieku XIX)
 opisem pięknego krajobrazu (np. L. Staff, Wysokie drzewa)
Określ t y p l i r y k i ze względu na rodzaj
wyrażanych w wierszu przeżyć. Zastanów się,
czy utwór należy do liryki:
 m i ł o s n e j (np. B. Leśmian, W malinowym chruśniaku)
 r e f l e k s y j n e j (np. W. Szymborska, Sto pociech)
 f i l o z o f i c z n e j (np. J. Kochanowski, Pieśń IX [Nie porzucaj nadzieje…])
 r e l i g i j n e j (np. J. Baka, Uwaga wieczorna)
 p a t r i o t y c z n e j (np. A. Mickiewicz, Reduta Ordona)
 p o l i t y c z n e j (np. J. Kochanowski, Pieśń XIV [Wy, którzy pospolitą
rzeczą władacie…])
 a u t o t e m a t y c z n e j (np. L. Staff, Ars poetica)
 f u n e r a l n e j (np. W. Szymborska, Nagrobek)
 p e j z a ż o w e j (np. K. Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych)
Określ dominantę kompozycyjną
i stylistyczną
Żeby określić d o m i n a n t ę k o m p o z y c y j n ą , sprawdza się, czy struktura
wiersza jest zorganizowana według jakiegoś formalnego chwytu. Typ dominanty
kompozycyjnej zależy od rodzaju liryki, gatunku lub organizującego tekst zabiegu
składniowego.
W liryce bezpośredniej dominantę kompozycyjną stanowi najczęściej podmiot
liryczny, w pośredniej – typ obrazowania (realistyczny, fantastyczny, deformujący).
D o m i n a n t a s t y l i s t y c z n a to centralny element stylu danego utworu,
któremu podporządkowane zostały inne składniki językowej budowy wiersza.
Dominantą może stać się dowolny składnik językowy, np.:
 nagromadzenie metafor
 nagromadzenie neologizmów
 instrumentacja głoskowa
 rozpoczynanie kolejnych wersów od tych samych słów (anafora)
Scharakteryzuj konstrukcję
podmiotu lir ycznego i adresata
Zastanów się nad następującymi zagadnieniami:
 Kim jest osoba mówiąca w wierszu („ j a ” l i r y c z n e ): filozofem, mędrcem,
poetą, wędrowcem, kochankiem itp.? Co na to wskazuje?
 Czy możemy go utożsamić z autorem utworu? (p o d m i o t a u t o r s k i )
 Czy mówi wprost (liryka bezpośrednia), czy ukrywa się za elementami świata
przedstawionego (liryka pośrednia)?
 Jaką p o s t a w ę przyjmuje podmiot liryczny wobec tego, co mówi (np. humor,
ironia, dystans, zaangażowanie)?
 Do kogo mówi podmiot liryczny? Czy to wiersz skierowany do konkretnego
adresata?
 Jakie są r e l a c j e między podmiotem a adresatem: dystans (ja – ty, ja – wy) czy
identyfikacja (my, ja – my)?
Określ sytuację lir yczną
To, jak wypowiada się podmiot liryczny i w jakich okolicznościach, determinuje
sytuację liryczną.
Ty p y s y t u a c j i l i r y c z n e j :
 w y z n a n i e – wypowiedź o stanie duszy podmiotu lirycznego; podmiot mówi
o tym, co jest dla niego aktualnym doznaniem, przeżyciem, czasem ulotnym
wrażeniem, spostrzeżeniem
 z w r o t d o a d r e s a t a – w wypowiedzi występuje „ty” liryczne, które
konkretyzuje wyznanie, uściśla je, uwydatnia stopień zaangażowania podmiotu
 o p i s – jest podporządkowany podmiotowi, prezentuje jego stosunek do danego
zjawiska, przedmiotu, krajobrazu; zazwyczaj opis wyraża subiektywne stany ducha
podmiotu, oddaje jego własną, niepowtarzalną wizję otaczającej rzeczywistości
 n a r r a c j a – podmiot liryczny opowiada o czymś, co znajduje się poza nim
 s y t u a c j a – podmiot liryczny umyka w cień, prezentuje scenkę, obrazek
dramatyczny, dopuszcza do głosu bohaterów
Wyodrębnij pozostałe elementy
świata poetyckiego
Odpowiedz sobie na pytania:
Z jakim r o d z a j e m l i r y k i masz do czynienia (bezpośrednią – osobistą, roli,
maski; pośrednią – opisową, sytuacyjną; inwokacyjną)?
 Co dzieje się w wierszu: czy masz do czynienia ze s t a t y c z n y m o p i s e m ,
czy wydarzeniem, d y n a m i c z n ą a k c j ą ?
 Z jakim s p o s o b e m o b r a z o w a n i a masz do czynienia:
 r e a l i s t y c z n y m – opisywana rzeczywistość ma odzwierciedlenie w realnym
świecie
 f a n t a s t y c z n y m – wprowadzenie elementów niemających swoich
odpowiedników w realnym świecie
 p r z e k s z t a ł c a j ą c y m – w kreowanym świecie pozostaje wiele elementów
realnych, ale są one celowo wprowadzone w nowe, niezwykłe związki,
przekształcone i zdeformowane
Przeanalizuj kolejne obrazy
poetyckie, moty w y
To etap, kiedy powinieneś przyjrzeć się każdemu wersowi wiersza i pozwolić
na skojarzenia, wyjaśnienia, interpretacje. Z drobnych elementów – obrazów
możesz zbudować całość i krok po kroku odsłonić wizję świata, tłumaczyć sens
całości.
Sposoby analizowania:
 odczytywanie sensów kolejnych strof – każda strofa ukazuje jeden obraz
albo motyw i budzi konkretne skojarzenia
 postawienie hipotezy interpretacyjnej, a następnie wyszukiwanie w wierszu
argumentów, które ją udowodnią i potwierdzą
 rozważanie każdego motywu w kontekście filozoficznych rozważań
i odwołań do tradycji
Po s zuk aj o dwo ł ań do tradyc j i
kultury
Odwołania są ważnym elementem eseju, bowiem nie tylko świadczą o oczytaniu
i umiejętności kojarzenia faktów, ale też umieszczają wiersz w kręgu literackiej
tradycji. Nie można interpretować dzieła samego w sobie, w oderwaniu
od bogactwa kulturowego kraju, szerszych odwołań.
W poezji często znajdujemy odwołania do dwóch najważniejszych filarów
kultury: s t a r o ż y t n o ś c i i B i b l i i .
Interpretując poszczególne motywy, staraj się wskazać ich związki z tradycją,
określonymi kręgami kulturowymi.
Pamiętaj o tym, że nawiązania do tradycji są nie tylko źródłem i n s p i r a c j i , lecz
mogą mieć również charakter p o l e m i c z n y czy p r z e ś m i e w c z y.
Zbadaj ukształtowanie stylistyczne
wiersza
Poeci celowo nadają swoim utworom taki, a nie inny kształt, dlatego musisz
dysponować wiedzą z zakresu poetyki. Analizując obrazy w wierszu, powinieneś
jednocześnie eksponować najciekawsze zabiegi poetyckie.
Analiza środków stylistycznych powinna uwzględniać następujące warstwy języka:
 f o n e t y c z n ą (np. aliteracja, onomatopeja, instrumentacja głoskowa)
 s ł o w o t w ó r c z ą (np. neologizm, zdrobnienie, zgrubienie)
 s e m a n t y c z n ą (np. epitet, porównanie, metafora, oksymoron, peryfraza,
hiperbola, animizacja, personifikacja, symbol, alegoria)
 s k ł a d n i o w ą (np. inwersja, elipsa, powtórzenie, anafora, epifora, paralelizm
składniowy, wyliczenie, apostrofa, pytanie retoryczne, wykrzyknienie, antyteza,
przerzutnia)
 l e k s y k a l n ą (np. dialektyzm, archaizm, kolokwializm, wulgaryzm)
Pamiętaj, że każdy środek stylistyczny pełni w wierszu o k r e ś l o n ą f u n k c j ę –
w eseju musisz te funkcje przywoływać.
Analizując środki stylistyczne, nie możesz
zapomnieć o c z ę ś c i a c h m o w y .
Ich wyeksponowanie w wierszu pełni określoną funkcję.
Na przykład:
 nagromadzone czasowniki dynamizują obraz poetycki
 nagromadzone rzeczowniki i określające je przymiotniki tworzą obraz
statyczny
 użycie zaimków „coś”, „ktoś”, „gdzieś”, „jakiś” może potęgować wrażenie
nieokreśloności
 użycie czasowników w formie bezosobowej (np. „zrobiło się”, „upadło”) może
podkreślać stan bezosobowości lub świadczyć o dystansie podmiotu lirycznego
do tego, o czym opowiada
Zwróć również uwagę na to, przy pomocy jakich w r a ż e ń z m y s ł o w y c h
poeta tworzy obrazy (np. wzrokowych, słuchowych). A może autor stosuje
synestezję?
Analizując warstwę językową wiersza, zastanów się,
jakim stylem operuje poeta:
 w y s o k i m (p o d n i o s ł y m ) – zarezerwowany
dla tematów szczególnie doniosłych; charakteryzuje się
rozmaitością środków stylistycznych, ozdobnością,
wyszukaną frazeologią
 n i s k i m (p r o s t y m ) – przeznaczony do przedstawiania tematów
powszednich; charakteryzuje się prostotą, brakiem tropów stylistycznych,
wyrażeniami niewyszukanymi
Ukształtowanie wypowiedzi poetyckiej determinuje również:
 s t y l e p o k i – np. barokowy, romantyczny, młodopolski
 s t y l p r ą d u l i t e r a c k i e g o – np. klasycystyczny, rokokowy, sentymentalny
 s t y l a r t y s t y c z n y – np. realistyczny, naturalistyczny, impresjonistyczny,
ekspresjonistyczny
 s t y l g r u p y p o e t y c k i e j – np. futurystów, skamandrytów, awangardy
 s t y l a u t o r a – indywidualny dla danego twórcy, który niejako identyfikuje
poetę, np. styl T. Różewicza charakteryzujący się oszczędną stylistyką, redukcją
metafory, konfrontowaniem słów i ich znaczeń
 s t y l g a t u n k u l i t e r a c k i e g o – np. sielanki, ody, pieśni, sonetu, fraszki
Zbadaj warstwę wersyf ikacyjną
wiersza
Każdemu spostrzeżeniu powinno towarzyszyć określenie funkcji zastosowanych
zabiegów w zakresie:
 b u d o w y w i e r s z a (czy wiersz jest stychiczny, czyli ciągły, czy stroficzny)
 s y s t e m u w e r s y f i k a c y j n e g o (czy masz do czynienia z wierszem
zdaniowym, sylabicznym, sylabotonicznym, tonicznym, wolnym)
 s t ó p a k c e n t o w y c h (np. jamby, trocheje, amfibrachy)
r y m ó w (czy rymy są dokładne, czy nie, żeńskie czy męskie, parzyste,
krzyżowe czy okalające)
Przy wołaj konteksty
interpretacyjne
Interpretację wiersza wzbogacą konteksty:
 biograficzny
 filozoficzny / religijny
 historyczny
 społeczno-polityczny
 obyczajowo-psychologiczny
 kulturowy / historycznoliteracki
 osobisty (związany z własnymi doświadczeniami)
Każde odwołanie się do kontekstów musi być f u n k c j o n a l n e , celowe, istotne
dla analizy i interpretacji wiersza.
Dokonaj podsumowania i oceny
wiersza
W zakończeniu eseju powinieneś:
 wyjaśnić, na czym polega wartość utworu
ocenić kunszt artystyczny poety
 potwierdzić bądź obalić hipotezę interpretacyjną wysuniętą na początku
pracy
 ewentualnie przywołać emocje, jakie budzi wiersz
Wa r t o ś ć w i e r s z a m o ż e p o l e g a ć n p. n a :
 oryginalności
 zdolności wywoływania wzruszeń, doznań
 przekazywaniu ważnego przesłania
 skłanianiu do głębokich refleksji
Napisz esej
Esej interpretacyjny nie będzie udany, jeśli podejdziesz do niego czysto
technicznie i opiszesz po kolei każdy z zaprezentowanych kroków. Liczy się
dobry pomysł na wstęp i logiczna kompozycja.
Aby napisać dobry esej, wystrzegaj się:
 streszczania kolejnych obrazów poetyckich
 wyliczania środków stylistycznych, braku określania ich funkcji
 oddzielania analizy od interpretacji
 sprowadzenia pracy do przytaczania kolejnych cytatów i ich
powierzchownego komentowania
 przywoływania
kontekstów
kulturowych
niemających
związku
z omawianym wierszem
 niewłaściwego używania pojęć: autor – narrator – podmiot liryczny –
bohater liryczny
 Bożena Chrząstowska, Lektura i poetyka, WSiP, Warszawa 1987.
Kompetencje szkolnego polonisty, pod red. Bożeny Chrząstowskiej,
WSiP, Warszawa 1995.
Agnieszka Nożyńska-Demianiuk, Jak analizować poezję na maturze?,
wyd. Eremis, Warszawa 2000.