Transcript materiały dla studentów

Kształcenie i wychowanie przez
plastykę
PLASTYKA W SYSTEMIE WYCHOWANIA
I KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO
• Przełom lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego
wieku, można określić mianem małej rewolucji w
zakresie pojmowania roli i miejsca plastyki w systemie
kształcenia ogólnego dzieci i młodzieży. Reforma
systemu oświaty i wychowania 8-letniej szkoły stała się
okazją do zmiany treści kształcenia i wychowania,
zgodnie z teorią nauk pedagogicznych i
psychologicznych, wyprzedzających praktykę o wiele
lat. W owym czasie przyjęto podstawową zasadę
wszechstronnego rozwoju osobowości dzieci i
młodzieży, realizującą się poprzez kształcenie i
wychowanie ogólne (intelektualne), moralnospołeczne, politechniczne, fizyczne i estetyczne.
WYCHOWANIE PLASTYCZNE
• Wprowadzenie nowego przedmiotu nie
ograniczyło się do zmiany nazwy , ale było
związane z innym pojmowaniem celów i treści
kształcenia i wychowania przez sztukę.
Przedmiot ten po raz pierwszy w swojej
historii stał się autonomiczną formą edukacji,
rozumiejącą plastykę jako dziedzinę
świadomości człowieka sięgającą swoimi
korzeniami do epoki paleolitu.
Dla wychowania plastycznego wyznaczono cele
ogólnokształcące i ogólnorozwojowe w zakresie
wszechstronnego rozwoju osobowości,
sprowadzające się do „(…) kształtowania
umiejętności wyrażania różnymi środkami
plastycznymi spostrzeganych lub wyobrażonych
form i zjawisk:
• rozwijania zdolności wrażliwego i wnikliwego
obserwowania form i zjawisk rzeczywistości,
zarówno przyrody, jak i dzieł rąk ludzkich,
kształcenia pamięci wzrokowej, wyobraźni
przestrzennej i pomysłowości konstrukcyjnej;
• rozwijania zdolności do bezinteresownego
twórczego wysiłku;
• przyswajania uczniom podstawowych
wiadomości z dziedziny estetyki i sztuki,
rozwijania zdolności przeżywania i rozumienia
piękna w przyrodzie i sztuce, budzenia żywego
zainteresowania dorobkiem kulturalnym
własnego narodu i ludzkości;
• wdrażania do praktycznego stosowania zasad
estetyki życia codziennego.”
Twórczość plastyczna dzieci nie jest celem
samym w sobie, gdyż nie chodzi nam o
kształcenie plastyczne rozumiane w tym
sensie, jaki zakłada się w odniesieniu do
młodzieży średnich lub wyższych szkół
plastycznych. Plastyka w odniesieniu do dzieci
młodszego wieku szkolnego jest przede
wszystkim instrumentem rozwoju
intelektualnego i emocjonalnego, a głównie
służy kształtowaniu osobowości twórczej
osobowości dziecka.
Należy mieć świadomość ogromnej roli
wyobraźni twórczej w działalności plastycznej
dzieci. Wyobraźnia dziecka, dzięki
spontaniczności i na skutek braku ściśle
określonych granic między światem realnym a
fikcyjnym, nie ustępuje wiele wyobraźni
twórców profesjonalnych, a w pewnych
przypadkach nawet ją przewyższa. Wytwory
plastyczne dzieci są wyrazem nie tylko ich
wiedzy o świecie, ale przede wszystkim
stosunku emocjonalnego do świata.
Podstawowym warunkiem zapewniającym
powodzenie w nauczaniu jest aktywna postawa
nauczyciela, wyrażająca się w ujawnianiu własnej
pasji do twórczości, przejawiająca zainteresowanie
dziełami sztuki i wiedzą o sztuce, poważnie
traktująca wypowiedzi plastyczne dzieci, nawet te,
które nie mieszczą się w systemie wartości
estetycznych nauczyciela. Jego aktywna postawa w
odniesieniu do plastyki dziecięcej powinna
ujawniać się w częstym organizowaniu wystaw na
terenie szkoły i środowiska, a także uczestnictwem
dzieci w konkursach i olimpiadach plastycznych.
Należy także stosować częste ocenianie wytworów,
poprzez omawianie ich wartości wspólnie z
dziećmi, co sprzyja kształtowaniu u uczniów
motywacji do dalszej twórczej pracy .
Twórcza ekspresja podstawą
działalności plastycznej dziecka
Działalność plastyczna jest jedną z głównych i
podstawowych form wyrażania się dziecka. Owo
wyrażanie określane słowem „ekspresja” zrobiło
w ostatnich dziesięcioleciach niebywałą karierę
w świecie, a także i w Polsce. Współcześnie dość
powszechnie uważa się, że cały problem
kształcenia i wychowania artystycznego poprzez
sztukę, w tym także plastycznego, sprowadza się
do dwóch procesów: ekspresji i percepcji.
Ekspresja to „wyrażanie zewnętrzne (mimiką,
pantomimiką, słowami) swych przeżyć, zwłaszcza
uczuć, to duża wyrazistość zewnętrznych
przejawów przeżyć psychicznych” (J. Ekiel „Mały
słownik psychologiczny 1965). „Jest to wyciskanie
piętna na przedmiotach (dziełach sztuki) lub
formie zachowania się, lub jest to potrzeba
(wrodzona) wyrażania przeżyć w wytworach lub
zachowaniu się. Jest to także komunikowanie
innym ludziom swoich myśli, uczuć i przeżyć” (H.
Read „Wychowanie przez sztukę”). Wśród
różnorodnych wypowiedzi i środków wyrazu,
działalność plastyczna obok zabawy jest
najpowszechniejszą formą ekspresji dziecka.
Co to jest proces twórczy?
Nauczyciel prowadzący zajęcia na lekcjach lub w
zespole plastycznym ma możliwość
zaobserwowania niemal wszystkich czynności
zewnętrznych dziecka podejmującego rysowanie,
malowanie bądź komponowanie, od pierwszego
śladu (znaku) na kartce papieru aż do
ostatecznego ukończenia pracy. Obserwowanie
etapów narastania pomysłów, a także wszelkich
czynności motorycznych i wzrokowych dziecka
(mimika, ruch, rozmowa z samym sobą, z innymi
dziećmi) związanych z tym procesem, to
zewnętrzne, możliwe do zaobserwowania
przejawy działania twórczego.
Istota procesu tkwi jednak w świadomości i
podświadomości dziecka. Wynika z jego wiedzy o
otaczającym świecie, z jego emocji (przyjemnych i
przykrych), z jego zainteresowań i uzdolnień
plastycznych, a więc staje się śladem kształtującej
się osobowości. Istotę procesu twórczego można
określić jako szereg czynności psychicznych i
fizycznych, mniej lub bardziej uświadomionych
przez podmiot tworzący,
w wyniku czego następuje ekspresja własnej
osobowości poprzez dokonywanie zabiegów
przekształcania rzeczywistości zewnętrznej i
własnego „ja”.
PROCES TWÓRCZY
Proces twórczy u dziecka rozpoczyna się od
momentu zakiełkowania pomysłu przyszłej pracy i
trwa do zakończenia wykonywanej pracy.
Jest to szereg czynności poprzedzonych pracą
pamięci, wyobraźni i myślenia, ponieważ dziecko
odwołuje się do minionych doświadczeń
poznawczych. Prócz tego dziecko przypomina
sobie swoje stany emocjonalne związane z tym co
poznało, a także w procesie pracy twórczej te
przeżycia odnawia i potęguje, ulegając
wytwarzającemu się nastrojowi pracy twórczej.
Dziecko w okresie końcowej fazy ideoplastyki
działa spontanicznie i bez premedytacji. Pomysły
rodzą się także w trakcie pracy i ulegają
wielokrotnym zmianom. W tym okresie dziecko
posługuje się znacznie częściej intuicją niż
artystyczną wiedzą, daje się ponosić twórczej
fantazji, a nie realnemu obrazowi otaczającego
świata. Okazuje się wówczas, że dziecko na ogół
przedstawia nie tylko to, co bezpośrednio odbiera
wszystkimi zmysłami, ale głównie stosunek
emocjonalny jaki zrodził się do tych treści.
• Potrzeba ekspresji u dziecka czasem staje się
tak silna, że problemy formalne i warsztatowe
nie stanowią przedmiotu analizy, lecz
realizowane są samorzutnie, bez
uświadamiania sobie trudności warsztatowych
i formalnych. Stąd wynika dość częste
zajmowanie się przez dzieci jedną z
najtrudniejszych form plastycznych jaką jest
np. portret.
• Tworzenie jest zawsze komunikowaniem
„czegoś” o świecie lub o sobie samym, a także
manifestowaniem stosunku do tych treści.
• Najwyższa wartość zajęć plastycznych polega
na kształtowaniu nawyków twórczego
myślenia i działania. Ukształtowana postawa
na zasadzie transferu może procentować
refleksyjnym i twórczym podejściem do
różnych zagadnień w wielu innych dziedzinach
życia.
Rola terapeutyczna plastyki
• Regulacyjną rolę w życiu psychicznym jednostki
pełni funkcja terapeutyczna, realizująca się
głównie w swobodnym (spontanicznym) procesie
twórczym. Dziecko i człowiek dorosły podlegają
licznym wpływom zamierzonym i
niezamierzonym, uświadomionym i
nieuświadomionym przez podmioty, które
niezależnie od pożytecznych ról (np. uczenia się)
wywołują napięcia psychiczne, co może w
skrajnych przypadkach prowadzić do zaburzeń
stanu równowagi psychicznej.
• Praktyka, a także prowadzone badania nad
skutecznością różnych technik
terapeutycznych, wykazują, że każda
działalność ekspresyjna „jako proces” daje
radość szczególnie dzieciom, pozwala na
całkowitą koncentrację na przedmiocie zajęć,
odwraca uwagę od zmartwień i dziecięcych
niepowodzeń, pozwala realizować się całemu
zespołowi potrzeb psychicznych, takich jak:
potrzeba działania, twórczości, zabawy,
afirmacji własnego znaczenia i wartości, itp.
Z tego wynika również realizowanie się funkcji
katartycznej. Pozwala ona niejednokrotnie na
pełne oczyszczenie z rodzących się stanów
stresowych, umysłowego wzburzenia,
negatywnych stanów emocjonalnych i
natrętnych myśli. Pozwala to na pełną
ekspresję działania, samorealizację własnego
„ja” (elementy kształtującej się osobowości)
poprzez ujawnianie potrzeb, pragnień,
zainteresowań, postaw, uzdolnień, charakteru
i temperamentu.
ALFABET PLASTYCZNY
• Plastyka jest obok słowa pisanego
• i mówionego jednym z podstawowych sposobów
przekazu informacji oraz emocji, świadomych jak i
nieświadomych.
• Twórczość plastyczna jest specyficznym rodzajem
języka, którego alfabet składa się z takich znaków
jak kreski, kropki, plamy barwne itp.. Owe znaki
nabierają swoistego wyrazu, kiedy dziecko nadaje
im niepowtarzalny i typowy jedynie dla siebie
charakter.
• Nauczyciel powinien umożliwiać dzieciom kontakt
z możliwie różnorodnymi stylowo dziełami
plastycznymi, z różnymi pod względem poziomu,
tematu, nastroju, zawartości intelektualnej, aby
mogły poszerzać się horyzonty umysłowe małych
odbiorców i aby formująca się postawa
estetyczna nie była jednostronna i bierna.
Postawa estetyczna najlepiej kształtuje się
wówczas , kiedy dziecko może porównywać dzieła
i ich zawartość, kiedy ma szansę konfrontowania
swojej wypowiedzi z wypowiedziami koleżanek i
kolegów, kiedy ustawicznie może ulegać
zadziwieniu, zachwytowi i być zmuszane do
myślenia. Wówczas można mieć pewność, że
kształtujemy postawę otwartą i twórczą.
Szkoła powinna dzieciom pomóc w tym
stopniowym wkraczaniu w wartości
artystyczne, w specyfikę języka plastycznego,
w symbole i problemy. Jak to robić? Po prostu
organizować częste spotkania ze sztuką,
zderzać różne reprodukcje i dzieła, rozmawiać
na ich temat, inicjować dyskusję, stawiać
problemy, oczekiwać odmiennych interpretacji
i pomysłowych wypowiedzi, a nie potakiwania
i powtarzania tego, co powiedział nauczyciel.
• Częstym błędem popełnianym w trakcie
edukacji plastycznej w klasach młodszych jest
kontaktowanie dzieci tylko ze sztuką
realistyczną, łatwo czytelną, „ładną” i radosną.
Wydaje się, że właśnie kompozycje
wieloznaczne, metaforyczne, otwarte, a nawet
abstrakcyjne, wywołują w dzieciach więcej
różnorodnych doznań i dostarczają wielu
pytań, a przecież oto najbardziej chodzi w
procesie percepcji i rozwoju twórczej postawy.
• Dlatego nie należy bać się kontaktowania
dzieci z reprodukcjami M. Chagalla, J. Miro, R.
Magritte, a także z niepokojącymi obrazami P.
Picassa, A. Wróblewskiego czy nawet Z.
Beksińskiego. Będzie to wówczas nie tylko
kształtowanie postawy estetycznej, ale
również otwartej i krytycznej postawy w
stosunku do otoczenia, rzeczywistości i życia.
• Szkoła współczesna jest często zbyt werbalna,
przesadnie encyklopedyczna i zaniedbuje
techniczną oraz artystyczną stronę wychowania.
• Aktywność własna, a zwłaszcza swobodna
ekspresja artystyczna, pozwala na zaspokojenie
dążeń i potrzeb, oraz na lepsze zespolenie dziecka
ze światem, który je otacza. Wychowanie
estetyczne staje się syntezą zainteresowań,
wysiłku, myśli oraz działania, obserwacji i
swobodnej ekspresji (zaspokojenie
spontanicznych potrzeb dziecka).
Historia rysunku
jako przedmiotu ogólnokształcącego
liczy sobie około 200 lat.
Pierwsze zajęcia z tego przedmiotu wprowadził
J. H. Pestalozzi (1746 – 1827) w szkole ludowej.
Jego zamiłowanie do geometrii zaowocowało
zajęciami polegającymi na rysowaniu przez dzieci
linii, czworoboków i kół ( „postrzeganie należy
rozwijać przy pomocy rysunku (…) a zakres
postrzegania rozszerzać poprzez wnikanie w
naturę”).
Proces wprowadzania zajęć plastycznych
do kształcenia elementarnego dzielimy na trzy
okresy:
• pierwszy - zaczął się w drugiej połowie XIX w. i
trwał do I wojny światowej;
• drugi - obejmował okres międzywojenny;
• trzeci - od zakończenia II wojny światowej do
dziś.
Pierwszy okres charakteryzował się
wprowadzeniem rysunku geometrycznego.
Najpierw uczono rysunku linii prostych, a
następnie linii krzywych, bez użycia
przyborów.
Następnie stawiano przed dziećmi modele brył
geometrycznych, a one starały się
przedstawiać ich kształty za pomocą
poznanych uprzednio linii i figur.
Tak wprowadzony rysunek posiadał głównie
wartość praktyczną dla przyszłych
rzemieślników.
Analiza wydawanych wówczas podręczników
wskazuje, że wiedza o naturalnych
prawidłowościach rozwojowych aktywności
plastycznej dzieci była zupełnie obca nie tylko
ówczesnym nauczycielom, ale także autorom
tych opracowań.
Rodząca się idea wykorzystania aktywnej
działalności dzieci poprzez plastykę
nie znalazła odbicia ani w treściach, ani w
metodach nauczania (treści i metody
zdominował utylitaryzm i podejście
rzemieślnicze).
Okres drugi (1918 – 1939) charakteryzował się
znaczną rozbieżnością poglądów na działalność
plastyczną dziecka i naukę plastyki w szkole,
choć i tak stanowił postęp w dostrzeganiu, że
rysunek nie powinien być tylko nauką
kreślenia, ale przedmiotem artystycznym:
1. „wyrabianie zdolności do wyrażania swoich
myśli za pomocą kształtu i barwy”;
2. „rozwój obserwacji i pamięci”;
3. „rozwój poczucia piękna i wyobraźni twórczej”.
N. Bobieńska „Pierwsze lata nauczania…” 1923.
Dla badaczy twórczości dzieci interesujące stały się
nie tylko wytwory w postaci prac plastycznych,
ale również sam proces rysowania: „Akt
rysowania jest uzależniony od rodzaju pamięci
wzrokowej, wyobraźni, myślenia, od zdolności
rysunkowych, zainteresowań dziecka i od
wpływu środowiska…”.
W praktyce jednak ćwiczenia rysunkowe
o charakterze rzemieślniczym i często stanowiące
wstęp do robót ręcznych wzięły wyraźnie górę
nad swobodną twórczością plastyczną : „Rysunek
dziecka (…) przestaje być celem, a ma się stać
środkiem w nauce i tego ma się bezwzględnie
przestrzegać”.
W okresie trzecim po 1945 roku wyodrębniły się
dwie zasadnicze tendencje:
• pierwsza – była kontynuacją metod
wcześniejszych (trwała do końca lat 50.);
• druga – zmierzała do wprowadzenia w
miejsce tzw. rysunku przedmiotu plastyki
jako jednej z form świadomości, twórczości
oraz aktywności człowieka (oficjalnie
zaakceptowana przez Ministerstwo Oświaty
dopiero w 1963 r.).
Na okres lat pięćdziesiątych przypadło ustalenie
podziału nauki rysowania, malowania czy
rzeźbienia na:
• tworzenie z pamięci (z wyobraźni);
• tworzenie z pokazu;
• tworzenie z natury.
Współczesna rola nauczyciela
• Rola nauczyciela podczas zajęć plastycznych
polega na:
• zachęcaniu każdego dziecka do wypowiadania się
w swój własny, osobisty sposób
• tworzeniu warunków i klimatu do twórczej pracy
• pośredniego inspirowania uczniów
• okazywaniu żywego zainteresowania wobec
dzieci i ich wytworów plastycznych
• Ocena na zajęciach plastycznych siłą rzeczy
bywa subiektywna, zależna od upodobań,
wiedzy i osobowości nauczyciela. Drogą do
złagodzenia tej subiektywności jest
świadomość, że końcowy wynik pracy w
postaci rysunku, malowidła czy rzeźby nie jest
najważniejszy i nie może stanowić wyłącznie
podstawy oceny. Najistotniejszą rzeczą jest
aktywność ucznia, jego zaangażowanie i
włożony wysiłek.