Transcript Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników.

Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej
Portalu www.szkolnictwo.pl
Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl
mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie
w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie
i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania
w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.
Aby można było mówić o zdaniu, wyrażenie musi posiadać
orzeczenie. Podkreślmy je w zdaniach poniżej:
Wiosną na łące jest pięknie.
Jacek szybko pobiegł do lasu.
Mama Kasi została nauczycielem gdy miała 25 lat.
Otworzył drzwi i ujrzał niezwykły widok.
Pomaganie innym ludziom jest cnotą.
Orzeczenia w powyższych zdaniach są zarówno
orzeczeniami czasownikowymi, jak i imiennymi.
Jaką częścią mowy zostały wyrażone orzeczniki?
jest pięknie – przysłówek
została nauczycielem – rzeczownik
jest cnotą - rzeczownik
Dokonajmy teraz tak zwanego rozbioru gramatycznego
zdania: Uczniowie naszej szkoły złożyli uroczyście przed
pomnikiem
poety
zakupioną
wiązankę
kwiatów.
Co oznacza rozbiór gramatyczny? Należy w nim określić
formę gramatyczną każdego wyrażenia, spójrzmy:
uczniowie – rzeczownik w Mianowniku, liczba mnoga, rodzaj
męskoosobowy
naszej – zaimek przymiotny dzierżawczy w Dopełniaczu,
rodzaj żeński, liczba pojedyncza
szkoły – rzeczownik w Dopełniaczu, liczba pojedyncza, rodzaj
żeński
złożyli – czasownik w 3 osobie liczby mnogiej, czas przeszły,
rodzaj męskoosobowy, tryb orzekający, strona czynna
uroczyście - przysłówek
przed – przyimek
pomnikiem – rzeczownik w Narzędniku,
liczba pojedyncza, rodzaj męski
poety – rzeczownik w Dopełniaczu, liczba
pojedyncza, rodzaj męski
zakupioną – imiesłów przymiotnikowy
czynny w Bierniku, liczba pojedyncza,
rodzaj żeński
wiązankę – rzeczownik w Bierniku, liczba
pojedyncza, rodzaj żeński
kwiatów – rzeczownik w Dopełniaczu,
liczba mnoga, rodzaj niemęskoosobowy
Spójrzmy teraz na to zdanie z innej strony – dokonajmy
jego rozbioru logicznego, a więc określmy które wyrażenie
jest określeniem podmiotu, które orzeczenia (bez
nazywania części zdania w tym przypadku).
Podmiot: uczniowie
Określenia z grupy podmiotu:
- czyi? szkoły
- jakiej? naszej
Nie wszystkie części zdania z grupy podmiotu
określają sam podmiot. Taką rolę ma tylko
dopełnienie: szkoły. Wyrażenie naszej jest
przydawką przymiotną i określa ono dopełnienie,
nie podmiot. Spójrzmy, jak będzie wyglądało to
w grupie orzeczenia.
Orzeczenie: złożyli
Określenia z grupy orzeczenia:
- jak? uroczyście
- co? wiązankę
- jaką wiązankę? zakupioną
- wiązankę czego? kwiatów
- gdzie złożyli? przed pomnikiem
- czyim pomnikiem? poety
Już z pytań wynika, że orzeczenie określają trzy
wyrażenia: uroczyście, wiązankę i przed pomnikiem. Trzy
pozostałe określenia nie dotyczą bezpośrednio orzeczenia.
Gdy znamy dobrze już te zależności, dokonajmy pełnego
(z określeniem części zdania) rozbioru logicznego zdania:
Sympatyczni uczniowie z naszej klasy wczoraj długo
rozmawiali o swoich nowych książkach.
Podmiot: uczniowie
Orzeczenie: rozmawiali
Jacy uczniowie? sympatyczni – przydawka przymiotna
Uczniowie skąd? z klasy – przydawka przyimkowa
Czyjej klasy? naszej – przydawka przymiotna
Kiedy rozmawiali? wczoraj – okolicznik czasu
Jak rozmawiali? długo – okolicznik sposobu
O czym rozmawiali? o książkach – dopełnienie
Czyich książkach? swoich – przydawka przymiotna
Jakich książkach? nowych – przydawka przymiotna
Widzicie różnicę pomiędzy rozbiorem gramatycznym a
logicznym
zdania?
W rozbiorze gramatycznym zwracamy uwagę
i nazywamy części mowy oraz ich formy występujące
w
zdaniu.
Rozbiór logiczny polega na ustanowieniu związków
pomiędzy wyrazami zdania oraz na nazwaniu części
zdania.
Spróbujmy więc raz jeszcze na przykładzie zdania:
Kochana babcia Magdy robi szybko długi szal
z miękkiej wełny.
Podmiot: babcia
Orzeczenie: robi
Przydawka dopełniaczowa: Magdy
Przydawka przymiotna: kochana
Okolicznik sposobu: szybko
Dopełnienie: szal
Przydawka przymiotna: długi
Przydawka przyimkowa: z wełny
Przydawka przymiotna: miękkiej
kochana – imiesłów przymiotnikowy czynny w Mianowniku,
liczba pojedyncza, rodzaj żeński
babcia – rzeczownik w Mianowniku, l. pojedyncza, r. żeński
Magdy – rzeczownik w Dopełniaczu, l. pojedyncza, r. żeński
robi – czasownik niedokonany w 3 osobie liczby
pojedynczej, czas teraźniejszy, strona czynna, tryb
orzekający, rodzaj męski
szybko – przysłówek
długi – przymiotnik w Bierniku, l. pojedyncza, rodzaj męski
szal – rzeczownik w Bierniku, l. pojedyncza, rodzaj męski
z – przyimek; z miękkiej – wyrażenie przyimkowe
miękkiej – przymiotnik w Dopełniaczu, l. pojedyncza,
rodzaj żeński
wełny – rzeczownik w Dopełniaczu, liczba pojedyncza,
rodzaj żeński
Określmy teraz części dwóch kolejnych zdań –
praktyka czyni bowiem mistrza!
Wczoraj Karolina zobaczyła
swoja kuzynkę w parku.
Paulina uszyje jutro kilka
spódniczek z jedwabiu.
wczoraj – ok. czasu
Karolina – podmiot
zobaczyła – orzeczenie
swoją – przydawka
kuzynkę – dopełnienie
w parku – ok. miejsca
Paulina – podmiot
uszyje – orzeczenie
jutro – ok. czasu
kilka – przydawka liczebna
spódniczek – dopełnienie
z jedwabiu – przydawka
przyimkowa
Teraz w zdaniu: Och! Jak niestarannie opieliłeś trzy grządki
warzywne w ogródku babci.
nazwij części mowy oraz określ wszystkie formy czasownika.
Uwaga, w zdaniu mamy nazwać części mowy! Nie będziemy
więc wskazywać przydawek, dopełnień czy okoliczników!
Zróbcie to w domu jako zadanie domowe.
Och! - wykrzyknik
jak – zaimek przysłowny
niestarannie – przysłówek
opieliłeś – czasownik
trzy – liczebnik
grządki – rzeczownik
kwiatowe – przymiotnik
w – przyimek
ogródku – rzeczownik
babci – rzeczownik
Czasownik opieliłeś – 2 os. l.poj., czas przeszły, tryb
orzekający, strona czynna, czasownik dokonany
Przydawki, dopełnienia, okoliczniki, orzeczenia,
podmioty – podstawowe części zdania, które mogą
sprawiać jeszcze trudności. Należy pamiętać, że jeden
wyraz może pełnić w zdaniu wiele funkcji,
odpowiednio zadawać pytania a wątpliwości znikną.
Weźmy pod uwagę na przykład rzeczownik kwiat,
w zdaniu może on występować w funkcji:
1) podmiotu, np.: Różowy kwiat Ali odznacza się
bardzo ciekawymi pędami.
2) orzeczenia, np.: Róża jest kwiatem.
3) przydawki, np.: Założyłam bluzkę w kwiaty.
4) dopełnieniem, np.: Jacek znalazł kwiaty.
Aby nie mieć większych problemów, określmy
funkcje składniowe podkreślonych wyrazów:
dach ze słomy – przydawka przyimkowa
układał zeszyty – dopełnienie
moja mama – przydawka przymiotna
mówił szybko – okolicznik sposobu
oglądał sweter – dopełnienie
pomógł mamie – orzeczenie
pan Jacek – przydawka rzeczowna
dzieci rozmawiają – podmiot
rzeka Odra – przydawka rzeczowna
rozmawiali o mamie – dopełnienie
wrócił późno – okolicznik czasu
pobiegł do lasu - orzeczenie
Nie dziwne więc, że podmiot może być wyrażony za
pomocą różnych części mowy. Dodatkowo wyróżniamy
podmiot:
1) tzw. domyślny
2) zbiorowy
3) gramatyczny
4) wyrażony w Mianowniku lub Dopełniaczu
Czasownik w zdaniu, oprócz podstawowej funkcji
orzeczenia, może pełnić również funkcję:
1) podmiotu, np. Czytać jest przyjemnie.
2) orzecznika, np. Łatwo jest listy pisać.
3) łącznika, np. Czytać jest przyjemnie.
4) okolicznika, np. Kołysząc się, czołgał się ku
otomanie.
5) przydawki, np. Pies, zbliżający się do domu, zaczął
szczekać głośno
6) dopełnienia, np. Lubię oglądać filmy przygodowe.
Czasownik może posiadać stronę czynną i bierną, np.
Agnieszka ładnie napisała charakterystykę Jacka Soplicy.
Charakterystyka Jacka Soplicy została ładnie napisana
przez Agnieszkę.
W zdaniu pierwszym występuje orzeczenie czasownikowe
i strona czynna czasownika, w drugim natomiast mamy
orzeczenie imienne i stronę bierną czasownika.
Jeszcze przykład na zamianę stron czasownika:
Rodzice sprawiedliwie podzielili pracę. - Praca została
sprawiedliwie podzielona przez rodziców.
Kamila posprzątał mieszkanie. - Mieszkanie zostało
posprzątane przez Kamilę.
Sweter zostanie zrobiony przez ciocię. - Ciocia zrobi sweter.
Zdanie możemy również przekształcić na
równoważnik zdania:
Proszę zapiąć pasy. >>> Zapiąć pasy.
Czy Krysia jest w domu? >>> Krysia w domu?
Pali się! >>> Pożar!
Zdanie jest więc bardzo interesującym
wypowiedzeniem, na temat którego można długo
się wypowiadać.