Zawiłości człowieczeństwa Prof. Marcin Pliński - Podstawowe pytanie nurtujące ludzkość od zarania jej istnienia to pytanie o istotę człowieczeństwa. - Pytanie to w.
Download ReportTranscript Zawiłości człowieczeństwa Prof. Marcin Pliński - Podstawowe pytanie nurtujące ludzkość od zarania jej istnienia to pytanie o istotę człowieczeństwa. - Pytanie to w.
Zawiłości człowieczeństwa Prof. Marcin Pliński - Podstawowe pytanie nurtujące ludzkość od zarania jej istnienia to pytanie o istotę człowieczeństwa. - Pytanie to w mniejszym lub większym stopniu jest obecne w tekstach wszystkich filozofów, zaczynając od starożytności poprzez wszystkie etapy rozwoju myśli aż do współczesności. - Odpowiedzi na to pytanie, które zawarte są w dziełach myślicieli odzwierciedlają stopień zaawansowania naszej wiedzy biologicznej. - Starożytność i wczesne średniowiecze postrzegało człowieka jako świadomość zamkniętą w materii, czyli w ciele, którego biologii wówczas przecież nie znano. - Przełomem w myśleniu o istocie człowieka była pierwsza sekcja zwłok ludzkich, co z pewnością nasiliło pierwiastki materialistyczne w patrzeniu na człowieka, zaś z drugiej strony przyczyniło się do pogłębienia wiedzy medycznej. - Okazało się wówczas, że człowiek anatomicznie nie różni się niczym od wielu znanych wówczas zwierząt, w tym szczególnie zwierząt udomowionych. - Kolejnym przełomem w myśleniu o człowieku była ogłoszona w połowie dziewiętnastego wieku teoria ewolucji, a przede wszystkim dzieło Karola Darwina „O pochodzeniu człowieka”. - Z filozoficznego punktu widzenia nie jest to istotne, czy człowiek pochodzi od małpy, ważne jest to, że teoria ewolucji umieszcza człowieka wśród innych gatunków na szczycie drabiny rozwojowej. - Zrównuje więc ona człowieka z całym światem ożywionym. - Dopełnieniem tej idei jest rozwinięta w dwudziestym wieku teoria dziedziczenia, ze szczegółowym określeniem roli i znaczenia DNA w przenoszeniu informacji genetycznej. - Tezy ewolucji, zresztą szeroko dyskutowane przez wielu autorów są z jednej strony narzędziem metodologicznym, z drugiej zaś teorią filozoficzną dla wyjaśnienia w jaki sposób powstało życie i jak następowało różnicowanie się jego form - Różne teorie wyjaśniające rozwój życia na Ziemi nie rozwiały odwiecznych pytań o roli przypadku w ewolucji. Odnosi się to również do człowieka. - Czy to, że jesteśmy na Ziemi jest „wypadkiem” w przekazywaniu materiału genetycznego, czy też jest koniecznym skutkiem następujących po sobie zjawisk? Tak postawione pytanie zawiera w sobie dylemat wyboru między determinizmem a indeterminizmem. Jest to wybór filozoficzny. - Przyjęcie jednej czy drugiej linii myślenia w odniesieniu do problemu pojawienia się człowieka na Ziemi byłoby daleko idącym uproszczeniem. - Z pewnością jesteśmy tylko jednym z wielu set tysięcy gatunków zamieszkujących Ziemię, zresztą przecież biologicznie podobnych do siebie. Tak więc człowiek jako gatunek biologiczny jest drobną cząstką świata organicznego. - Z drugiej zaś strony jest obdarzony cechami, które go wyróżniają tak istotnie, że nie da się go porównać z żadnym innym gatunkiem. Ten właśnie specyficzny zbiór cech określany jest nazwą człowieczeństwa. - Istotę człowieczeństwa usiłowano opisywać na różne sposoby. - Rozważania filozoficzne o człowieku uwzględniają jego relacje wobec przyrody, społeczeństwa, historii, kultury, świata rzeczy, Boga i w stosunku do samego siebie. - W rozwoju nauki stawiano wiele pytań: o naturę i istotę człowieczeństwa, o cel istnienia człowieka na Ziemi i o jego przeznaczenie, o rolę jaką pełni w procesie poznawania i przekształcania świata, - o jego zdolność tworzenia. - Tę swoistość człowieczeństwa usiłowano syntetycznie uchwycić poprzez stosowanie różnych określeń. - I tak, posługując się łaciną, człowieka określano jako: - animal rationale (stworzenie rozumne), - animal metaphysicum (stworzenie zdolne do doznań pozazmysłowych), - homo religiosus (człowiek religijny), - homo faber (człowiek zręczny), - homo ludens (człowiek bawiący się), - animal symbolicum (stworzenie posługujące się symbolami), - zaś z greki zoon politikon (istota społeczna). - O specjalnej roli człowieka na Ziemi niech świadczy fakt, iż żaden z liczących się filozofów w całych dziejach myśli ludzkiej nie mógł przejść i nie przeszedł obojętnie wobec istoty człowieczeństwa - Starożytni postrzegali człowieka jako jedność materii (działania fizyczne) i formy (działania psychiczne). - Materializm osiemnastowieczny usiłował człowieczeństwo ograniczyć jedynie do reakcji cielesnych. - Dwudziesty wiek wydobył aspekty poznawcze, społeczne, historyczne i kulturowe w działalności człowieka, co z pewnością ubogaciło obraz człowieka. - Ideologie totalitarne usiłowały zniszczyć w człowieku człowieczeństwo, sprowadzając go do drobnego trybu w biegu dziejów historii. - W innym świetle widzi człowieka antropologia biblijna, a szczególnie personalizm chrześcijański ujmując człowieka jako twórcę historii. - Biologicznie człowiek jest jednak elementem składowym świata organicznego i podlega tym samym prawom przyrodniczym co każdy organizm żywy. - Cechą wspólną dla wszystkich istot żywych notowanych na Ziemi jest podstawowy element składowy ich ciała, a mianowicie komórka. - Komórkę stanowi swoista struktura, otoczona błoną zaś wewnątrz wypełniona jest stężonym wodnym roztworem związków chemicznych. - Atrybutem życia komórki jest jej wzrost i niezwykła zdolność tworzenia własnych kopii poprzez podział na dwie jednostki potomne. - Oczywiście najprostszą formą życia jest pojedyncza komórka, ta która stanowi samodzielny organizm zdolny do wykonywania wszystkich zadań życiowych. Również zespoły komórek powstałe z podziału pojedynczej komórki wyjściowej tworzą bardziej skomplikowaną strukturę życiową jaką są organizmy wyższe. - Poniżej poziomu komórkowego trudno mówić o prawdziwym życiu. - W żywych organizmach nie ma niczego, co nie podlegałoby prawom chemii i fizyki. - Chemia istot żywych charakteryzuje się wieloma cechami swoistymi: - 1. opiera się ona prawie wyłącznie na związkach węgla, - 2. zależy ona od reakcji przebiegających jedynie w roztworach wodnych i w stosunkowo wąskim zakresie temperatur notowanych na naszej planecie. - 3. jest ona niezmiernie złożona i zróżnicowana (nawet najprostsza komórka jest znacznie bardziej skomplikowanym układem pod względem chemicznym, niż jakikolwiek inny znany system chemiczny). - Wnętrze komórki jest wypełnione przez ogromne cząsteczki polimerowe; ich unikatowe właściwości umożliwiają komórkom i tym samym organizmom wzrost, reprodukcję oraz wszystko to co charakterystyczne i typowe jest dla przejawów życia. - O jedności świata organicznego świadczy również fizyka w swoim szerokim dziale fizyki jądrowej. - Podstawowym atrybutem jedności świata organicznego jest podobieństwo strukturalne każdej żywej komórki. - Funkcjonalnie żywą materię od martwej różni stopień uporządkowania. Żywa materia tworzy i zachowuje uporządkowanie, podczas gdy wszystko poza nią dąży do wielkiego nieuporządkowania. - Tak więc drugim atrybutem życia jest utrzymanie uporządkowania. Aby to uzyskać potrzebne są odpowiednie zasoby energii dla podtrzymania niekończącego się ciągu reakcji chemicznych służących utrzymaniu uporządkowania. (Właśnie dla przeprowadzenia wielu reakcji chemicznych w celu podtrzymania życia, żywy organizm potrzebuje z jednej strony atomów w postaci pokarmu, z drugiej zaś źródła energii.) - Te dwa elementy pochodzące ze środowiska nieożywionego, czyli z nieuporządkowania podlegają w komórce procesom uporządkowania. Ten proces porządkowania zasadza się o specyfikę reakcji zachodzących w komórce. - Reakcje chemiczne, które zachodzą w komórce mogłyby być normalnie przeprowadzone tylko w temperaturach znacznie wyższych niż te, które występują wewnątrz komórki. Dlatego też każda reakcja wymaga specyficznego uaktywnienia chemicznego, co umożliwia wewnątrzkomórkowa kontrola przebiegu reakcji. - Kontrolę tą wykonują wyspecjalizowane białka tzw. enzymy. - Reakcje kontrolowane przez enzymy są specyficzne ze względu na fakt iż każdy z nich przyspiesza, czyli katalizuje tylko jeden z wielu możliwych rodzajów reakcji, którym dane cząsteczki mogą podlegać. Reakcje te na ogół następują po sobie i są połączone w ciągi w ten sposób, że produkt jednej reakcji jest materiałem wyjściowym, czyli substratem dla następnej. - W ten sposób tworzą się łańcuchy reakcji wzajemnie ze sobą powiązanych, dzięki którym w efekcie komórka żyje, rośnie i rozmnaża się. - W każdej komórce zachodzą dwa przeciwstawne sobie szlaki reakcji chemicznych. - Jeden z nich to szlak kataboliczny. Polega on na rozkładzie substancji odżywczych do prostych związków, które następnie są w komórce wykorzystywane jako elementy budulcowe własnego ciała. Jednocześnie uwalniana jest energia użyteczna dla komórki. - Drugi łańcuch reakcji to szlak anaboliczny (biosyntetyczny). Polega on na wykorzystaniu energii uzyskanej w reakcjach katabolicznych do syntezy szeregu cząsteczek, które budują komórkę. Oba te łańcuchy reakcji stanowią metabolizm komórki. - Metabolizm ten jest możliwy dzięki stałemu dopływowi energii; jest to oczywiście energia promienista, której źródłem pierwotnym jest słońce. Bez energii słonecznej niemożliwe byłoby życie na Ziemi. Tak więc nie bez przyczyny w wielu mitologiach Słońce czczone było jako bóstwo dające - Każda komórka ma zdolność do przechowywania, odczytywania i tłumaczenia instrukcji genetycznych koniecznych do powstania i życia nowej komórki – nowego organizmu. - Dzięki tej zdolności życie jako proces trwa, czyli podtrzymywane w ten sposób jest zjawisko uporządkowania. Znany jest dokładnie przebieg przekazywania informacji genetycznej z komórki macierzystej na komórki potomne i z jednej generacji organizmów na następne. Nośnikiem informacji genetycznej jest kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA). Ilość informacji zmagazynowanej w komórkowym DNA jest przeogromna. Każda komórka zawiera nie tylko skomplikowany aparat dokładnie kopiujący ten magazyn informacji genetycznej, lecz także wyspecjalizowane enzymy dokonujące naprawy DNA w przypadku, gdy ulegnie on uszkodzeniu. - Struktura ta, czyli DNA oraz mechanizm jej powielania musiał istnieć w momencie pojawienia się pierwszej komórki na Ziemi. Gdyby tak nie było nie mogłaby z niej powstać komórka potomna, a z tej, kolejne następne. Na tym właśnie polega jedność i stałość życia na poziomie molekularnym. - DNA jest powielany z precyzyjną dokładnością, zaś przypadkowe defekty, które mogłyby prowadzić do trwałych zmian w jego sekwencji, są pieczołowicie eliminowane przez mechanizmy naprawcze. Tak więc zmiany w strukturze DNA, inaczej mówiąc mutacje są zjawiskiem bardzo rzadkim i nie mogą naruszyć istoty życia, czyli mieć charakteru nieuporządkowania. Jeżeli powstanie tzw. DNA z błędami, które powodują efekty szkodliwe dla organizmu, jest on z populacji eliminowany poprzez śmierć lub niepłodność osobników z takim właśnie DNA. - Mechanizmy replikacji i naprawy DNA są tak dokładne, że informacja genetyczna jest bardzo starannie przechowywana przez dziesiątki milionów lat bez jakichkolwiek zmian. Człowiek i szympans po około pięciu milionach separacji ewolucyjnej wciąż jeszcze mają 98% identycznych sekwencji DNA. - Wszystkie organizmy otrzymały przekaz informacji genetycznej w bardzo odległej przeszłości. Zaś wierność replikacji i dokładność mechanizmów naprawczych gwarantują stałość przekazywania życia. - Cechą wspólną wszystkich komórek jak i organizmów wielokomórkowych jest proces starzenia się i naturalna śmierć. - Starzenie się to naturalny proces zmniejszania się aktywności biologicznej organizmu postępujący wraz z upływem czasu. Istotą starzenia się jest zmniejszenie zdolności samoodnawiania się tkanek i ograniczanie zdolności adaptacyjnych organizmu. Istotną rolę w procesie starzenia się odgrywa czynnik genetyczny warunkujący długość życia. - Oczywiście wyznacznikiem długości życia jest ograniczony czas aktywności i przeżywania komórek, które nie mają zdolności dzielenia się, np. komórek nerwowych. Również liczba cykli podziałów innych komórek jest ograniczona jak wykazano to powyżej. Proces starzenia się związany jest ze zmianami w funkcjonowaniu układów regulacyjnych, szczególnie nerwowego i hormonalnego. Zmniejszanie się aktywności tych układów prowadzi w końcu do naturalnej śmierci. - Śmierć biologiczna polega na nieodwracalnym ustaniu procesów biologicznych we wszystkich komórkach organizmu. Jest więc to raptowna zmiana struktury uporządkowanej w stan nieuporządkowany. - Można zaryzykować stwierdzenie, że każdy organizm ma genetycznie zakodowany „instynkt” życia. - Dla zachowania życia musi się kontaktować z otoczeniem w celu uzupełniania i wymiany pierwiastków będących składnikami materii żywej. Tak więc nieodzowne dla życia jest pożywienie. - Drugą podstawową aktywnością życiową jest rozmnażanie, czyli podtrzymywanie życia. - Odżywianie jest konieczne dla utrzymania przy życiu jednostki, zaś rozmnażanie jest niezbędne dla utrzymania życia jako zjawiska. W nurt życia jako zjawiska człowiek jest wmontowany jako jeden z wielu elementów, czyli inaczej mówiąc jako jeden z wielu gatunków - Można powiedzieć, że istotą życia jest uporządkowanie materii, niewiele zresztą z samą materią mające wspólnego, gdyż materia może z powodzeniem istnieć poza życiem. - Na dowód tego można przytoczyć tezę, iż pula atomów składająca się na organizm człowieka wymienia się bodajże w całości co 7 lat. Tak więc każdy z nas materialnie zmienia się kilkakrotnie w ciągu życia. Dotyczy to również każdego innego gatunku, tylko czas wymiany jest różny. Człowiek a reszta świata ożywionego - Człowiek jako istota biologiczna z pewnością musiał powstać w ciągu specjalizowania się form życia na Ziemi. - Przyjmując, że stopień specjalizacji i zróżnicowania ma swoje odbicie w upływie czasu to człowiek jako najbardziej wyspecjalizowana struktura żywa musiał wyodrębnić się w cyklu ewolucyjnym najpóźniej. Wykopaliska oczywiście tę tezę potwierdzają. Aczkolwiek ilość tych wykopalisk jest stosunkowo niewielka i bardzo niekompletna. - Analizując przebieg ewolucji można powiedzieć, że człowiek ze swoją wyraźną odrębnością pojawił się zadziwiająco nagle. - Powstaje zatem pytanie, czy rzeczywiście ewolucja człowieka postępowała szczególnie szybko? Dotychczasowe znaleziska kości czaszki dają na to pytanie odpowiedź pozytywną. - - Przyjmuje się, że motorem zmian ewolucyjnych są zmiany środowiska i konieczność przystosowania się do nich. - Wydaje się, że jest to teza bardzo uproszczona. - Dotychczasowe znaleziska szczątków człowieka pochodzą z różnych rejonów kuli ziemskiej. - Uważa się więc, że ludzki tryb życia zrodził się w oparciu o tak zwane preadaptacje. Termin ten sugeruje, że określona cecha rozwinęła się jakby w przewidywaniu jej użyteczności dla warunków, które zaistnieją w przyszłości. - Teza ta wydaje się być bardzo ryzykowną, chyba że dotyczy to sytuacji, gdy zaistnienie jednej cechy powoduje rozwój niektórych innych. - Ostatnio coraz częściej ewolucjoniści przychylają się do uznania prawdziwości tej tezy. - W literaturze podaje się kilka przyczyn zaistnienia ludzkiego trybu życia. Wśród nich wymienia się przede wszystkim: - zejście z drzew na ziemię. ponadto - zmianę diety z typowo roślinnej na mieszaną, stąd konieczność posługiwania się narzędziami łownymi oraz zespołowego działania na łowach, także - zapewnienie sobie bezpieczeństwa przed innymi agresorami. - Dokładnie analizując te przyczyny nasuwa się przypuszczenie, czy nie są to właśnie efekty działań wynikające z istoty ludzkiego trybu życia. - Powstaje więc pytanie: czy to małpa zeszła z drzewa, żeby dopiero pod wpływem presji środowiska stać się człowiekiem, czy to już ukształtowany mentalnie na drzewie człowiek zszedłszy na ziemię zaczął się przystosowywać do nowych warunków? - Jesteśmy tak inni od całej reszty organizmów, iż można zaryzykować, że stanowimy w ewolucji świata organicznego nową formę uporządkowania. - Skok ilościowy, i co za tym idzie, również zmiana jakościowa w tym uporządkowaniu odnosi się przede wszystkim do budowy mózgu. - Analizując zmiany ewolucyjne mózgu należy zwrócić uwagę na dwa elementy. - W przypadku chociażby kręgowców, tendencje rozwojowe dotyczą wzrostu ogólnej masy mózgu oraz rozrostu niektórych jego części. - W stosunku do ogólnej wagi ciała, mózg człowieka jest dwukrotnie cięższy od mózgu najbliższych człowiekowi małp człekokształtnych, u których stanowi on 1/85 wagi ciała. Średnia waga mózgu człowieka wynosi 1400 g. - Specyficzna specjalizacja struktury mózgu u człowieka nie ma odpowiednika u żadnego gatunku znanego na Ziemi. - Specyfika ta związana jest z niespotykaną rozbudową przodomózgowia. - Mózg właściwy składa się z dwóch półkul, które u człowieka tworzą aż 90 % masy całego mózgowia, zaś stopień sfałdowania kory mózgowej jest niesamowity i wynosi ponad 2 m2. - Równie specyficzny jest rozwój mózgu w życiu osobniczym człowieka. - Układ nerwowy formuje się już w 3 tygodniu rozwoju zarodka. - Większość neuronów wykształca się między 10 a 18 tygodniem rozwoju płodowego. - W momencie urodzenia układ nerwowy jest u człowieka stosunkowo najsilniej rozwiniętą strukturą. - Mózg noworodka waży około 350 g, co stanowi prawie 25% wielkości typowej dla osoby dorosłej. W wieku 6 miesięcy jest to już 50%, w 2 roku życia – 75%, w 5 – 90%, zaś w 10 roku – 95% wielkości mózgu człowieka dorosłego. Przekładając to na wartości bezwzględne w wieku 2 lat mózg waży 1200 g, zaś w wieku 10 lat już 1370 g (przeciętnie u dorosłego mężczyzny osiąga 1400 g). - Obie półkule mózgowe mają już w okresie noworodkowym wszystkie bruzdy, jednakże są one zdecydowanie słabiej zarysowane. Różnicowanie i dojrzewanie komórek mózgowych trwa do 10 – 14 roku życia. - Układ nerwowy dziecka małego działa inaczej niż człowieka dorosłego – jest to efekt różnic w stopniu jego wykształcenia. - Wiele cech właściwych tylko zachowaniom człowieka wiązanych jest z jego mózgiem. Odnosi się to przede wszystkim do funkcji płatów czołowych: - utrzymują one u człowieka właściwą równowagę pomiędzy działaniem a powstrzymywaniem się od działania; - pozwalają one wykonywać działania nagradzane z opóźnieniem; - odpowiadają za utrzymanie uwagi i za inicjatywę; - odpowiadają za zdolność uczenia się i zapamiętywania; (Fenomenalną cechą człowieka jest zdolność do przypominania sobie pojedynczych informacji utrwalonych niekiedy bardzo dawno oraz do podejmowania działań zgodnych z tymi informacjami). - odpowiadają za zdolność do uogólniania, czyli określania właściwości wspólnych dla wielu obiektów (Przejawem tego jest zdolność do tworzenia wyrazów i nadawania nazw). - Również z częścią czołową mózgu wiąże się zdolność mowy. - Możliwość przekazywania informacji i doświadczeń z pokolenia na pokolenie przy pomocy języka, a potem pisma stanowi całkiem nową formę dziedziczenia – dziedziczenia społecznego. - Człowiek nie mógłby być tym kim jest gdyby nie żył w grupie. - Całe korzyści wynikające z specyfiki budowy mózgu nie byłyby spożytkowane w przypadku samotnego trybu życia. Wiele jest też gatunków zwierząt, które prowadzą stadne życie, jednak nigdy nie osiągnęły one takiego stopnia organizacji społecznej co człowiek. - Specyfika życia społecznego człowieka odnosi się do pojęcia, które określamy nazwą kultura. - Pojęcie kultury rozumiane jest jako zestaw wszystkich umiejętności i sposobów postępowania, które przekazywane są poprzez kontakty międzyludzkie i przez tradycję, nie zaś genetycznie. - Kultura stanowi pewną całość różnych aspektów życia ludzi. Zwykło się uważać, że zdolność wytwarzania narzędzi jest początkiem kultury ludzkiej, czyli oznaką osiągnięcia człowieczeństwa. - Historia rozwoju człowieka najnowszych czasów związana jest z postępem w technice i technologii. - Po odkryciu wytopu rud i wytwarzania brązu opracowano metalurgię żelaza. Od tego czasu mamy do czynienia z ciągłym procesem wynalazczości różnego typu urządzeń ułatwiających życie. - W miarę jak następowało doskonalenie narzędzi rozwijały się też techniki porozumiewania się między ludźmi. Pojawiły się nowe formy symboliki, takie jak matematyka czy logika. - Wprowadzano coraz subtelniejsze pojęcia filozoficzne i religijne. - Grupy, które umiały wykorzystywać te wynalazki wygrywały w konfrontacji z innymi. Umiejętność wynalezienia i używania nowych narzędzi stanowiła o poziomie kultury danej grupy ludzi. - Umiejętności te są związane z odpowiednią możliwością wykorzystania mózgu u konkretnych ludzi - wynalazców. Świadomość człowieka o swojej świadomości - Człowiek jest jedyną istotą wśród istot żywych, dziwiącą się swemu istnieniu. - Według definicji encyklopedycznej świadomość to stan przytomności i suma przeżywanych w tym stanie treści. - Człowiek dzięki swojej świadomości zdaje sobie sprawę z tego, iż nie jest sam wśród nieświadomych istot i że potrzebuje dla swojej egzystencji w otoczeniu obecności istot posiadających świadomość. W ten sposób tworzy się świadoma więź grupowa. - Świadomość grupowa jest cechą motywującą aktywność człowieka, określającą cel i sens tej jego aktywności, czyli inaczej określającą sens życia człowieka. Natomiast świadomość śmierci wprowadza niepewność celu i zasadności sensu istnienia. Jest to wielkie obciążenie, z którym człowiek musi żyć. Jedynie człowiek spośród wszystkich istot jest świadomy własnej śmierci, czyli ograniczenia swego istnienia w czasie. - Ze świadomością śmierci związane jest odwieczne ludzkie pytanie o sens i cel życia. Człowiek uduchowiony - Człowiek borykał się od zarania swojej świadomości z trudnościami, gdy chciał zrozumieć na czym polega jego inność. - Może właśnie z tym dylematem należy wiązać powstanie pierwszych praktyk religijnych. - Aczkolwiek niektórzy autorzy praktyki te wiążą z pochówkiem zmarłych, to jednak właśnie te praktyki są przykładem na świadomość prehistorycznego człowieka o swojej inności. Oprócz pochówków brak innych przekonywających śladów aktywności religijnej. Dopiero około 10 tysięcy lat temu pojawiają się na Bliskim Wschodzie miejsca kultowe. Tam właśnie zaczęto budować świątynie i tworzyć obrazy i symbole religijne. Świątynie te powstawały zwykle na wzniesieniach, pagórkach, które zapewne wcześniej traktowano jako miejsca święte, w których czczono to co ludzi tamtych czasów zatrważało i od czego czuli się uzależnieni. Tak więc świadomość o uzależnieniu swojego istnienia od sił wyższych towarzyszyła człowiekowi od dawna, jednak dopiero, gdy pojawiły się religie monoteistyczne przyjęto prymat Boga-Stwórcy jako ducha najdoskonalszego o najwyższym stopniu uporządkowania, od którego wszystko wzięło swój początek. Człowiek jako istota ułomna - Człowiek dzięki swoim umiejętnościom stał się panem świata. - Jest to złudzenie w konfrontacji z rzeczywistością. - Wielkie kataklizmy w dalszym ciągu przypominają nam o ułomności człowieka. Ułomność ta wynika z faktu, że doskonały mózg został „zdeponowany” w zwykłym ciele podlegającym takim samym prawidłowościom biologicznym jak u innych zwierząt, szczególnie tych ewolucyjnie bliskich człowiekowi. - Bardzo obszerna i rozpoznana jest grupa genetycznych defektów objawiających się rozmaitymi chorobami. - Anomalie mózgu nie tylko stanowią problem medyczny, ale również w wielu społecznościach wpływają na to jak traktowany jest przez innych ktoś z takimi anomaliami. - Zadziwiającym zjawiskiem ostatniego przełomu wieków jest wzrastająca liczba osób zapadających na choroby psychiczne. Wiązać by to można było ze zmianami środowiska intelektualnego, szczególnie w zakresie zwiększających się w zawrotnym tempie zasobów wiedzy i informacji. - Powstaje więc pytanie, czy przeciętny mózg ludzki jeszcze nadąża za wzrostem informacji?