Transcript کارگاه مقاله نویسی - پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
Slide 1
عنوان کارگاه
مقاله نویس ی
مدرس
دکتر یوسف محمدنژاد عالی زمینی(عضو هیأت علمی پژوهشکدۀ ادبیات)
محل برگزاری
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
زمستان 1391
Slide 2
مقدمه
تعریف مقاله
گفتن ،سخن گفتن ،گفتگو ،سخن گویی ،گفتار ،قول
تا پايان قرن سيزدهم هجری(نوزدهم ميالدي) در زبان فارس ي ،عنوانی بود براي تعيين موضوع مجموعه اي از بحثهاي گفتاري يا
نوشتاري و تقسيمات كتاب ،معادل كلمات فصل ،باب ،بخش يا گفتار؛ مانند چهار مقالۀ نظامي عروض ي.
همچنين عنوانی بود براي سخنان و گفتار مشايخ صوفيه؛ مانند مقاالت شمس
افزون بر این ،بعض ی از کتب قدیم که در شرح مذاهب و ملل و نحل اسالمی است به نام مقاالت خوانده شده است؛ مانند مقاالت
زرفان معتزلی و شرح آن از ابوالقاسم کعبی.
نوشته ای که در بارۀ موضوعی نویسند(غالبا نوشته ای که برای درج در روزنامه یا مجله تهیه شود):
روزنامه :این واژه ،نام عمومی نشریاتی است که برای انتشار اخبار ،آرا و نظرها ،اعالنات ،و دیگر اطالعات مورد توجه مردم در فواصلزمانی منظم(اغلب روز) ،در صبح،یا عصر ،یا هر دو نوبت انتشار می یابد.
مجله :نشريه اي با عنوان مشخص كه به صورت شماره ها يا جزوه هاي پياپي ،معموال با فاصله زماني منظم و با مدت نامحدود منتشرمي شود و حاوي مقاالتي است دربارۀ موضوع هاي مختلف نويسندگان مختلف.
صرف نظر از معناهاي قاموس ی و سنتی مقاله در زبان فارس ی ،امروزه این کلمه در این زبان معادل واژه های فرنگی ""article" ،"essay
و بعضا " "research paperبه كار مي رود.
Slide num: 1
Slide 3
-2پیشینۀ مقاله نویس ی در ايران و جهان
مرحلۀ نخست :دورۀ تکوین
نخستين مقاله به معنای امروزی آن را نخستين بار میشل مونتنی( ، ( 1592-1533محقق فرانسوی در اواخر قرن شانزدهم
نوشت .این مقاله در اوایل قرن هفدهم ،یعنی در سال 1603با عنوان "(”essaysمعادل جستار فارس ی) به انگلیس ی ترجمه
شد و تأثير عمیقی بر نویسندگان انگلیس نهاد.
پس از مونتنی ،فرانسیس بیکن( )1626-1561انگلیس ی در سال 1597نخستين مجموعه نوشته های خود را تحت تاثير مقاالت
وی با عنوان " "essaysچاپ کرد .آبراهم کولی ( ،)1667-1618جان درایدن ()1700-1631و ویلیام تیمپل ( )1699-162از
دیگر کسانی بودند که در انگلستان به این شیوه مقاله نویس ی را آغاز کردند.
توجه :بیشتر محققان ،از فرانسیس بیکن به دلیل داشتن مقاالت موضوعی ،با اهمیت و غنی به عنوان اولين مقاله نویس
انگلیس ی نام میبرند.
مرحلۀ دوم :دورۀ جهش
در دو قرن هفدهم و هجدهم به دلیل پیدایش و رشد روزنامه ها و نشریه ها جهش ی بزرگ در مقاله نویس ی اتفاق افتاد .این
دومين مرحلۀ مهم ،پس از مونتنی و بیکن ،در تاریخ مقاله نویس ی است.
بعد ازافراد یاد شده ،مقالهنویس ی مطبوعاتی ساده ،روان و به شیوه امروزی را در سدۀ هجدهم دو نویسنده ایتالیایی به نام
های "دیگو"و"ستیل" توسعه دادند .این دو معتقد بودند که مقاله در مطبوعات باید به زبان مردم کوچه و بازار نوشته شود
تا به اهدافی مانند راهنمایی ،آموزش و پرورش و آگاهسازی مردم دست یابد.
امروزه نيز تحت تأثير پیشرفت های خيره کنندۀ فناوریهای نوین اطالعات و ارتباطات در دنیا و همچنين برخی الزامات
اجتماعی ،سیاس ی و فرهنگی تقریبا رواج عام یافته است؛ به گونه ای که افزون بر نخبگان علمی و دانشگاهی ،شماری از
سیاستمداران و ّ
فعاالن عرصة اجتماع هم بر اهمیت مقاله نویس ی در تأثير گذاری بر مخاطب عام و خاص واقف شده اند و
ّ
فعاالنه در این زمینه می کوشند.
Slide num: 3
Slide 4
مقاله نویس ی در ایران
مقاله نویس ی به معنی جدید آن از دوران موسوم به بیداری و عصر مشروطه در ایران باب شده و با ایجاد و گسترش نهادهای
علمی و مدنی ،مانند نهاد دانشگاه و مطبوعات ،توسعه پیدا کرده است.
انواع مقاله
مقاله ها از دیدگاه های گوناگون ،مانند موضوع ،زبان ،نوع و لحن بیان ،امکان تقسیم بندی هاي متفاوتي دارند؛ مثل تقسیم بندی
مقاالت به انشایی ،توصیفی ،انتقادی ،اجتماعی و ، ...که همۀ آنها را در یک طبقه بندی کلی از نظر روش و هدف می توان به دو گروه
طبقه بندی کرد -1 :مقالۀ عمومی -2 ،مقالۀ علمی.
مقالۀ عمومي /غيررسمی
مقاله ای شخص ی و غيرتخصص ی که نویسنده با توجه به عالئق و نگرش های فردی در زمینۀ موضوعات و مسائل مختلف مینویسد .این نوعمقاالت گاه لحنی عاطفی دارند و مخاطبان این نوع مقاالت هم اصوال عامۀ مردم هستند .در این نوع مقاله ،نويسنده به امور روزمره متمایل تر از
مسائل علمي و تخصص ي است و راحت ،الهام آميز و گاه خیال انگيز مینویسد .موضوع را به شیوه ای غيرتخصص ی به بحث می گذارد و غالبا با
ّ
استفادة آزاد از تمهيداتي مانند حكايت ،فكاهه ،تصويرهاي جذاب و ...بحث را دنبال ميكند.
مقاله ای کوتاه ،به نثر ،نشان دهندۀ نظر نویسنده در موضوعی خاص و محدود ،با سبکی بارز ،لحنی مناسب ،توجه انگيز ،قلمی شيرین و رسا ،دوراز فضل فروش ی و خالی از ارجاعهای فراوان و کتاب شناس ی مبسوط و حتی گاهی بی هیچ یک با ساختاری منسجم ،شامل حسن شروع و حسن
ختام است .نمونۀ برجستۀ چنين مقالههایی ،مقالههای طنزآميز علی اکبر دهخدا با عنوان «چرند و پرند» و امضای «دخو» و مقالههای جالل آل
احمد است.
Slide num: 4
Slide 5
توجه
در مقاالت عمومی/غيررسمی ،در اصل تلقی و برداشت شخص ی نویسنده ،صرف نظر از اینکه حاصل یک بررس ی روشمند و معتبر باشد یا نه،
مبنای نگارش قرار می گيرد.
مقالههای عمومی غالبا درروزنامه ها و نشريه هاي عمومي یا غيرتخصص ی به مسائل روز ،مباحث مورد عالقة عموم ،نقد كتاب ها و برنامه
هاي راديو و تلويزيون ،وضع نشر ،مباحث سياس ي و اقتصادي و مانند آن مي پردازند.
مقاله های عمومی معموال كوتاه تر از مقاله هاي تخصص ي و اغلب بين 400تا حداكثر 3500كلمه اند(بين 1/5تا 10/5صفحۀ.)A4
الف -مقالۀ مطبوعاتي
نگارش و بیان عقيده ،فكر و نظر با استفاده از موضوع خبري و بهره گيري از روشهاي نويسندگي ،با رعايت نظمي منطقي و ايجاز« ،مقالۀ
مطبوعاتي» ناميده مي شود.
نخستين ويژگي مقالۀ مطبوعاتي ،اخباري بودن آن است؛ بدین معنی که هر نظر و عقيده اي كه در قالب یک مقاله مكتوب مي شود ،بايد مرتبطبا خبر باشد.
دومين ويژگي آن در ايجاز و كوتاهي مقاله است .این نوع مقاله ها در چند بند بايد همۀ مقصود را برسانند و خواننده را در حداقل زمان با ديدگاهنويسندۀ مقاله در مورد يك رويداد خبري مطلع كنند.
اركان و ساختار مقالۀ مطبوعاتي ،عبارتند از:
وحدت موضوع :اشاره به موضوع هاي فرعي بايد براي قدرت بخشيدن به موضوع اصلي باشد ،نه آنكه موضوع اصلي را تحت الشعاع قرار دهد.
وحدت زمان :زمان مقاله بايد براي مخاطب آشنا باشد.
وحدت مكان :مكان نيز بايد براي مخاطب معلوم و آشنا باشد و خواننده بتواند با احساس قرابت ،با آن ارتباط برقرار كند.
انسجام :تسلط بر زبان نگارش و رعايت قواعد دستوري و صرف و نحو و قدرت نويسندگي ،از مايههاي اصلي مقالهنويس ي است كه نويسنده با
رعايت آنها ميتواند انسجام مقاله را حفظ و از پراكندگي آن اجتناب كند.
استنتاج :در پايان ،پيام مقاله ،راه حل يا پيشنهاد آن در خالصه ترين و روشن ترين شكل به خواننده ارائه شود .ارائۀ پيام با استفاده از چهار
ركن ياد شده همان «استنتاج» مقاله است.
Slide num: 5
Slide 6
انواع مقاله هاي مطبوعاتي
در يك تقسيم بندي كلي انواع مقاله هاي مطبوعاتي را مي توان به دو نوع زیر تقسیم کرد:
-1مقاله های سادۀ خبری
مقاله ای است مربوط به مسائل روز که جنبۀ اخباری آن مورد توجه است؛ به گونه ای که مقاله تقریبا همزمان با رویداد
خبری نوشته می شود و خواننده را از ّ
کم و کیف آن رویداد آگاه می سازد .این نوع مقاله انواعی به شرح زير دارد:
سرمقاله :عبارت است از مقاله ای که سردبير یا یکی از روزنامه نگاران یا خبرنگاران ّ
مجرب در روزنامه ،نشریه یا برنامه اي
رادیویی و تلویزیونی می نویسد که بیان کنندۀ دیدگاه های سردبير یا ناشر آن رسانه است .هدف سرمقاله عموما استدالل و
احتجاج یا ابراز عقیده دربارۀ یک موضوع یا رویداد خبری روز است .سرمقاله ها معموال اسم و امضا ندارند.
یادداشت و نظر :مقاله ای است که از نظر موضوع خبری بسیار ّ
متنوع است و میتواند همۀ موضوعات اجتماعی ،سیاس ی،
اقتصادی و فرهنگی را پوشش دهد .از نظر کاربرد زبان و لحن بیان نيز یادداشت محدودیت خاص ی ندارد و می توان آن را به
صورت جدی و در قالب بیانی رسمی یا به شکل طنز و هزل و فکاهه و ...نوشت .یادداشت از نظر حجم ،از یک عبارت کوتاه تا
چند بند را شامل می شود .اسم و امضای نویسنده باید در پای هر یاداشتی باشد.
تفسير :عبارت است از گزارش اخبار و رویدادها همراه با طرح دیدگاه های ّ
مفسر دربارۀ علت روی دادن یا ندادن یک رخداد؛ به
عبارت دیگر ،تفسير یعنی پاسخ نویسنده به عنصر خبری «چرا».
تحلیل :مقاله ای است که نویسنده در آن می کوشد تا علل و موجبات و چگونگی وقوع اخبار و رویدادها را بدون آنکه نظر
شخص ی خود را در آن دخالت دهد ،شرح و بیان کند و همزمان به عناصر خبری «چرا» و «چگونه» پاسخ گوید.
نقد مطبوعاتی :مقالهای حاوی ارزیابی و داوری دربارۀ یک رویداد خبری هنری ،ادبی و فرهنگی است که به بررس ی نکات مثبت و
منفی آن رویداد میپردازد .این نوع نوشته عمدتا نقد فیلم ،نمایشنامه ،شعر ،کتاب ،موسیقی و هنرهای تجسمی را شامل
میشود.
Slide num: 6
Slide 7
-2مقالة تحقیقی ،آماری ،علمی و مستند
این نوع مقالة مطبوعاتی ،مبتنی بر نتایج مطالعات و پژوهش هاي علمی است که از نظر ماهوی با مقاله های علمی ـ پژوهش ی که در مجالت
دانشگاهی و تخصص ی چاپ می شوند ،تفاوت چندانی ندارد .مقاله های تحقیقی ،علمی ،آماری و آموزش ی را فقط روزنامه نگاران نمی
نویسند .چه بسیار اتفاق می افتد که پژوهشگران نيز حاصل پژوهش خود را عالوه بر تدوین در قالب انواع نوشتار علمی ،در قالب مقاله ای
ژورنالیستی نيز عرضه کنند.
مهمترین تفاوت مقالة مطبوعاتی با مقاالت علمی ـ پژوهش ی ،در ساختار و زبان کاربردی آن است .در حالی که مقاالت علمی باید مطابق
ساختاری مشخص تدوین شوند و زبانی کامال علمی داشته باشند ،در مقاالت علمی روزنامه ای چنين ساختاری عموما رعایت نمی شود ،و
ّ
زبان اين نوع مقاله نيز با توجه به مخاطبان روزنامه ،که عامۀ مردم هستند ،نباید چندان فنی و تخصص ی باشد تا خوانندگان غيرمتخصص
هم بتوانند آن را درک كنند .در این گونه مقاالت همچنين باید از عرضۀ انبوه داده ها به صورت جداول پرهيز و آنها را در نمودارهایی ساده و
چشم نواز از نظر انتخاب رنگ ارائه کرد.
ب -مقالۀ روايي
مقالۀ روايي ،ميان دو حد داستان كوتاه و مقالة علمي – پژوهش ي قرار دارد .در مقالة روايي ،نويسنده نظر خود را در ضمن يك داستان
بيان مي كند .حرفي را كه مي توان در قالب مفهوم ها و استدالل هاي منطقي گفت ،در قالب روايت ،ملموس و خواندني مي شود .تفاوت
مقالة روايي و داستان كوتاه در اين است كه در اين نوع مقاله داستان اغلب واقعي يا واقع نماست كه از رويدادهاي زندگي برگرفته مي شود.
در اين داستان غالبا از چيزي انتقاد يا با چيزي مخالفت مي شود.
Slide num: 7
Slide 8
ج -مقالۀ توصيفي
شايد مقالۀ توصيفي نوع خاص ي از مقاله نباشد .اما اگر در مقاله اي تنها به وصف بسنده كنيم و از خواننده بخواهيم تنها با
خواندن وصف ها نظر اصلي ما -يعني جملۀ كليدي مقاله -را دریابد ،چنين مقاله اي را توصيفي مي ناميم .نمونۀ بارز مقاله
هاي توصيفي ،مقاله هايي هستند در شرح احوال يا كار افراد ،یا مقاله هاي توصيفي موسوم به يادبود نوشته ها یا یدنامه ها.
«پيرمرد چشم ما بود » نمونه ای از این دست مقاله است که جالل آل احمد پس از در گذشت نيما يوشيج در باب او نوشته
است.
توجه
در مقالۀ توصيفي ،توصيف ها بايد هدفي داشته باشند .در توصيف يك اتاق ،نويسنده از ميان هزاران وصف هنگامي مي تواندوصف هاي خاص ي را برگزيند كه در پي نشان دادن يا گفتن حرفي خاص باشد ...هدف يا ديدگاه داشتن مقاله ،يعني همان
جملۀ كليدي .
هدف غالب در مقاله هاي توصيفي ،هدف عاطفي است .نويسنده مي خواهد در خواننده حالت ترس ،نفرت ،تحسين ،شادي ومانند آنها برانگيزد.
در مقالۀ توصيفي ،توصيف ها بايد عيني و دربردارندۀ ديدگاه نويسنده باشند .در اينجا توجه به جزئيات بسیار مهم است؛ مثالاشاره به لكه باقي مانده از غذا روي پيراهن يك فرد يا كفش گردآلود او بيش از يك صفحه پرگويي در بي انضباطي و حواس پرتي
آن فرد ،گويايي دارد.
-الزم است كه وصف در مقالۀ توصیفی ،جزئي و مشخص باشد.
Slide num: 4
Slide 9
« يادم است در آن قلم انداز دو سه شعرش را تقطيع كرده بودم و نشان داده بودم كه اين بدعت چندان كفرآميز هم نيست.
همان افاعيل قدما است كه گاهي يكي دو تا است و گاهي چهار تا و نيم ...در اين همه سال كه با او بوديم هيچ نشد كه از تن
خود بنالد .هيچ بيمار نشد .نه سردردي – نه پا دردي – و نه هيچ ناراحتي ديگر .ترياك بد جوري گول مي زند .فقط يك بار -دو
سه سال پيش از مرگش – شنيدم كه ازتن خود ناليد .مثل اينكه پيش از سفر تابستانۀ يوش بود .بعد از ظهري تنها آمد
سراغم و بي مقدمه در آمد كه :مي داني فالني ؟ ديگر كاري از دست من ساخته نيست ...از آن پس بود كه شدم نكير و منكرش
.هر بار كه مي ديدمش سراغ كار تازه اي را مي گرفتم يا ترتيبي را دركار گذشته اي پي جو مي شدم .مي توانم بگويم كه از آن
پس بود كه رباعي ها را جمع و جور كرد و « قلعه ي سقريم » را سرو سامان داد .»...
مقاله علمي ـ پژوهش ی /رسمی
مقالۀ علمی ـ پژوهش ی/رسمی ،از نظر روش و هدف با مقاله هاي عمومی متفاوت است و شكل و ماهيتی متفاوت نيز دارد و
اصوال گزارش نتایج مطالعات و پژوهش هاي علمی نویسنده است و یافته ها و نظریه های جدید او را منعکس می کند.
بنابراین ،الزمۀ این نوع مقاله نويس ي آن است که حامل پيام يا نظر و دعوي و يا دست كم بيان تازه اي از آنها باشد .در چنين
مقاله اي ،سهم محقق بايد مشخص ،و همچنين معلوم گردد كه آيا تحقيق بي سابقه است يا سابقه دارد و اگر سابقه دارد،
محقق نتايج تحقيقات پيشين را تكميل مي كند يا اصالح يا با شواهد و داليل تازه تأييد و يا رد.
مخاطب مقالۀ علمی ـ پژوهش ی ،عموما نخبگان علمی و متخصصان دانشگاهی هستند .این نوع مقاله ها پس از ارزیابی
علمی متخصصان و صاحب نظران ذی صالح در مجله های علمی ـ پژوهش ی و نشریات دانشگاهی و تخصص ی چاپ می شوند.
مقالۀ علمی ـ پژوهش ی را مقالة تحقيقي ،مقالۀ تحقیقی اصيل ،مقالة تحقيقي مبتني بر كار اصيل ،مقالۀ دانشگاهی و مانند آن
نيز می گویند.
مجلۀ علمی ـ پژوهش ی :شامل نشریاتی است که مقاله های آن به ارائۀ یافته های جدید در حل مسائل و توسعۀ علم و یا
فناوری می پردازد و جامعۀ علمی آن را پژوهش ی تلقی می کند ،اعم از پژوهش های بنیادی ،کاربردی و یا توسعه.
Slide num: 6
Slide 10
انواع مقالۀ علمی
الف -مقالۀ علمی -ترویجی
اصطالح مقالۀ «علمی ـ ترویجی» اصطالحی متداول در آیين نامه های ترفیع ساالنه و ارتقای مرتبة اعضای هیأت علمی دانشگاه ها و مراکز
آموزش عالی و پژوهش ی ايران در مورد مقاله های چاپ شده در مجالت علمی ـ ترویجی است که با ساختاری نسبتا مشابه با مقالۀ علمی ـ
پژوهش ی ،زمینهای از علوم را در میان جامعۀ علمی مربوط ترویج می کند .اصوال بحث و نتیجه گيری در این گونه مقاالت ،مبتنی بر جستجو و
یافته های مستقیم نویسنده در محیط پژوهش یا منابع دست اول نیست ،بلکه حاصل مطالعۀ وی در منابع دست دوم دربارۀ یک موضوع یا
مسئلۀ خاص است که با لحن و بیانی جدید انجام می شود .در واقع ،مقالۀ علمی ـ ترویجی ،نظریه یا دستاورد جدیدی را مطرح نمی کند،
ّ
بلکه نتایج تحقیقات و مطالعات دیگران را با زبانی غيرفنی و همه فهم تر برای مخاطبانی با تخصص کمتر و یا غيرمتخصص تبیين می کند .به
همين دلیل ،نویسندۀ این گونه مقاالت عالوه بر داشتن تخصص باال در رشتۀ خود باید دارای توانایی بیان مطالب به زبانی غيرتخصص ی نيز
باشد.
ن
مقالۀ علمی ـ ترویجی را معموال در متو علمی با عنوان «مقالة گردآوري» و «مقالۀ گردآوري تأليفي» معرفی می کنند و آن را مقاله ای می
دانند که صرفا به گردآوري و انعكاس دیدگاه های مختلف مندرج در نوشته هاي مرتبط با موضوعي خاص مي پردازد و در واقع كار نويي را
عرضه نمي كند.
این نوع مقاله صرفا با گردآوري اقوال و گفته ها دربارۀ يك موضوع خاص ،ديدگاه ها و نظريات مختلف را منعكس مي كند و معموال فاقد
نظريه يا روش و نكتة تازه اي دربارۀ موضوع است .ارزش چنين مقاله هايي ميتواند در نوع تقسيم بندي و طبقه بندي مطالب و نحوة معرفي
آنها باشد.
توجه :مجلۀ علمی ـ ترویجی :شامل نشریاتی است که مقاله های آن به ترویج زمینه ای از علوم در میان جامعۀ علمی مربوط می پردازد
Slide num: 7
Slide 11
ب -مقالۀ علمی -مروری
ّ
اين نوع مقاله به تحليل كالن و ارزيابي انتقادي نوشته هايي مي پردازد كه قبال منتشر شده است .مؤلف مقالة مروري ،از راه هاي مقوله
بندي ،يكپارچه سازي و ارزيابي متون منتشر شدة پيشين ،سير پيشرفت پژوهش هاي جاري را در جهت روشن كردن مسئله اي مشخص دنبال
ميكند .هدف از اين نوع مقاله ،عالوه بر اطالع رساني ،ارزيابي و تفسير موضوع نيز هست.
مقالة مروري را در اغلب موارد كس ي مي نويسد كه بر موضوع مورد بحث اشراف كامل دارد .معموال سردبيران نشريات علمي ،موضوع را
انتخاب مي كنند و به يك نويسندة سرشناس و توانا سفارش مي دهند.
مراحل نگارش ،سرفصل ها و ارجاعات مقالة مروري شبيه به مقالة پژوهش ي است .در چنين مقالههايي نويسنده:
موضوع پژوهش را تعريف و تبيين مي كند.
دليل انتخاب آن و حدود مطالعه و بررس ي ها را مشخص مي سازد.
تمام منابع موجود را بررس ي و ارزيابي مي كند.
با خالصه كردن پژوهشهاي پيشين سير پيشرفت تحقيقات دربارة موضوع را نشان ميدهد.
شباهت ها ،مشتركات ،تفاوت ها و كاستي هاي پژوهش هاي مرتبط با موضوع را بيان و پژوهش هاي اصيل و ارزنده و منابع معتبر را
معرفي ميكند.
مراحل بعدي حل مسئله را پيشنهاد مي كند.
Slide num: 7
Slide 12
ج -مقالة تحليلي /نظری
ّ
مقالة تحلیلی /نظري ،مقاله اي است كه مؤلف می کوشد نظرية خاص ي را در حوزة تخصص ی خود با استفاده از منابع
واهدي
تحقيقي پيشين مطرح مي كند .در اين کوشش ،نويسنده ممكن است نظريه(هاي) پيشين را گسترش دهد ،آنها را با ش ّ
نوين استحكام بخشد ،به گونه اي ديگر تبيين كند ،يا آن را مورد تأمل و ترديد قرار دهد .در چنين مقاله اي ،معموال مؤلف
نظريه اي نوين عرضه مي كند.
در تحليل نظری ،نويسنده سازگاري نظريه را با طرح برخي پرسش ها با اركان خودش و با مقوالت مرتبط بيروني مي آزمايد:
-1آيا نظريه در ذات خود متناقض است؟ -2آيا نظريه با بررس يهاي تجربي متناقض است؟
د -مقالة دايرةاملعارفي/دانشنامه ای
اطالع رساني نوشته مي شود.
این ّنوع مقاله دربارة يك موضوع واحد و با تكيه بر اطالعات روشن طبقه بندي می گردد و با هدف
ّ
مؤلف مقالة دایرةاملعارفی/دانشنامه اي ،اطالعات جامعي در خصوص موضوع مورد نظر ،از منابع موثق گردآوري و با تلخيص
و تركيب آنها فشرده اي از معتبرترين اطالعات را دربارة هر مدخل عرضه می کند.
تكيه بر منابع اصيل و شاخص ،از اصول اساس ي مقاله هاي دانشنامه اي است. در نگارش این نوع مقاله بايد از بيان يافته ها و ديدگاه هاي شخص ي كه هنوز مقبوليت و رواج عام نيافته است ،پرهيز كرد؛زيرا دانشنامه ،ارائه كنندة اطالعات پايه و مستند است.
مقالة دایرةاملعارفي را مي توان از دو ديدگاه زیر مورد توجه قرار داد:
-1محتوا :مقالة دایرةاملعارفي علي القاعده مي بايست به دور از ارزشگذاري و جانبداري از انديشه اي خاص و يا مخالفت با انديشه
اي ديگر باشد ،و بايد بتواند تصويري از اطالعات موجود در يك زمينه را عرضه كند .بنابراين ،دو نوع جامعيت مي بايست در
اين گونه مقاالت ّ
مد نظر قرار گيرد:
الف-جامعيت منابع ،که به مفهوم انعكاس جامع منابع و متوني است كه در زمينة موضوع مقالۀ مورد نظر موجود است.
ب -جامعيت مطلب مقاله ،که به معنی آن است که آنچه را ماهيت مطلب ايجاب مي كند ،تحت پوشش قرار دهد و در عين
حال از استقالل و خودبسندگي الزم نيز برخوردار باشد.
Slide num: 6
Slide 13
-2ساختار :ساختار مقالة دایرةاملعارفي معموال تابع سياستگذاري مديريت دایرةاملعارف ها و تا حدودی متفاوت با یکدیگر است .نويسندة این
گونه مقاالت نه تنها مي بايست از سياست مديريت دایرةاملعارف در مورد ساختار مقاالت آگاه باشد ،بلكه الگوهاي متفاوت گونه هاي
مختلف مقاالت ،نظير سرگذشتنامه ها ،مفاهيم ،اماكن ،منابع و جز آن را نيز باید بشناسد.
توجه :دایرةاملعارف ها منطقا ارائه دهندة اطالعات پايه در زمينههاي مختلف موضوعي هستند و نويافتههايي كه حاصل پژوهش
اصيل بوده و قبال به محك اهل ّ
تتبع سنجيده نشده و مورد نقد قرار نگرفته اند ،در دایرةاملعارف مطرح نميشوند .به همين اعتبار،
مقاالت دایرةاملعارفي نيز با مقاالت مجالت علمي تفاوت ماهوي دارند .مقالة مجلة علمي ممكن است گزارش ي باشد از يك پژوهش كه
ّ
حاصل آن در قالب مقاله اي پژوهش ي براي سنجش و نقادي اهل فن در مجله درج گرديده باشد؛ در صورتي كه مقالة دایرةاملعارفي
مبتني بر اسناد و مدارك و منابعي است كه پيشاپيش موجود بوده و مورد جستجو و بازيابي قرار گرفته است .به همين دليل ،مستند
بودن در مقالة دایرةاملعارفي حائز اهميت فراوان است.
هـ -مقالۀ آی.اس.س ی()ISC
به آن دسته از مقاالت علمی گفته می شود که در پایگاه استنادی علوم جهان اسالم( Islamic World Scientific Citation
)Databaseنمایه سازی شده باشد .در این پایگاه ،چهار نوع گزراش استنادی قابل دستیابی است:
-1گزارش هاي استنادي نشريات فارس ي( (PJCR =Persian Journal Citation Reports
-2گزارشهاي استنادي نشريات به زبان انگليس ي ) (EJCR=English Journal Citation Reports
-3گزارشهاي استنادي نشريات به زبان عربي ) .(AJCR =Arabic Journal Citation Reports
توجه :پایگاه استنادی علوم جهان اسالم ،سامانه ای است با کارکرد نسبتا مشابه با مؤسسۀ اطالعات علمی( )ISIکه مبتني بر
معيارهاي مشخص برگرفته از این مؤسسه و همچنين منطبق با نيازهاي بومي به نمایهسازی و بررس ی استنادهای مقاالت صاحب
نظران و اندیشمندان در نشریات معتبر علمی کشورهای اسالمی می پردازد .مرکز این پایگاه استنادی در شيراز واقع است.
Slide num: 4
Slide 14
وـ مقالۀآی.اس.آی)(ISI
مقالۀ آی.اس.آی به آن دسته از مقاالت علمی گفته می شود که در بانک اطالعاتی مؤسسۀ اطالعات علمی( ISI =Institute for Scientific
)Informationنمایه سازی شده باشد.
توجه :1مؤسسۀ آی.اس.آی ،مؤسسه اي خصوص ي است كه مهم ترین نشريات و مجالت علمی در حال انتشار سراسر جهان را به منظور «تجارت
اطالعات» ميان پژوهشگران دنیا نمایه سازی مي كند و آمارهايي مانند تعداد ارجاعات ،عامل تأثير گذار مقاالت و ديگر آمارهاي مربوط را با
دریافت هزینه هایی مشخص در اختيار اعضا و مشتركان خود می گذارد .البته اين تنها مؤسسه از این نوع در جهان نيست ،اما می توان گفت که
معروف تر و معتبرتر از بقيۀ آنهاست که در سال های اخير در محافل دانشگاهي و پژوهش ي مورد توجه قرار گرفته و انتشار مقاله در مجلههاي
نمایه شده در اين شركت اطالع رساني علمی ،يكي از معيارهاي سنجش علمي و رتبه بندي دانشگاهيان شده است.
توجه :2ارزیابی و انتخاب مجله در مؤسسۀ اطالعات علمی ،فرایندی مستمر است که در آن هر دو هفته یک بار مجالت جدیدی به دادگان این
مؤسسه افزوده یا از آن حذف می شوند .هیأت ویراستاران ISIهر ساله بیش از دو هزار مجلۀ جدید را ارزیابی و معموال حدود 10تا 12درصد از
آنها را انتخاب می کند .عالوه بر این ،مجالت موجود در فهرست مؤسسۀ اطالعات علمی ،به طور مداوم ،تحت نظارت قرار دارند تا اطمینان
حاصل شود که استانداردهای الزم را برای باقی ماندن در این فهرست حفظ کردهاند يا نه .بنابراین ،تعداد و اسامی مجالت نمایه شده در
آی.اس.آی همواره در حال تغیير است؛ زیرا هر ساله تعدادی مجالت جدید به فهرست مجالت نمایه شدۀ موجود در این بانک اطالعاتی افزوده
می شود و در عين حال شماری از مجالت نيز به دلیل رکود علمی از این مجموعه خارج میشوند.
مهم ترین معیارهای ارزیابی مجالت برای ورود به بانک اطالعاتی ISI
انتشار به موقع مجله
پيروی از قواعد بيناملللی ویراستاری(شامل گویا بودن نام مجله ،توصیفی بودن عنوان مقاالت و چکیدۀ آنها ،کامل بودن اطالعات کتابشناختی
برای همۀ مراجع مورد استناد و ذکر نشانی کامل هر مؤلف)
برخورداری از عنوان ،چكيده ،واژگان كليدي و منابع به زبان انگليس ي
كميتۀ علمي منتخب مجله
ّ
تنوع بين املللي مقاالت چاپ شده
پرهيز از ارجاع به خود در مجموعة ارجاعات مقاله .
Slide num: 4
Slide 15
ساختار مقالۀ علمی
ساختار مقالۀ علمی اصوال متأثر از ساختار طرح پژوهش ي است که مقاله از آن استخراج شده است .لذا مقاالتی که در حوزههای
تخصص ی متفاوت تدوین می شوند ،بعضا تا حدودی ساختاری متفاوت دارند و در نگارش آنها بر برخی اجزا و موضوعات تأکید بیشتری
صورت می گيرد؛ مانند تأکید بر فرضیه ها و چارچوب های نظری پژوهش ،تبیين فرمولها و روشهای محاسبات آماری ،جامعه و
نمونۀ آماری ،روش های نمونه گيری و ...که در طرح های پژوهش ي ّ
کمی و آزمایش ی اهمیت زیادی می یابند؛ در حالی که در طرح های
ّ
پژوهش ي کیفی و یا اکتشافی ،طرح این مؤلفه ها اساسا موضوعیت چنداني ندارد .بنابراین در تعریف ساختار مقالۀ علمی یا علمی ـ
پژوهش ی باید به این نکته توجه کرد و با در نظر گرفتن نوع و روش پژوهش به تعریف ساختار مبادرت ورزید.
با وجود این میتوان اجزایی را برای ساختار مقاالت علمی -پژوهش ی مشخص کرد که صرف نظر از نوع و روش پژوهش ،به طور
کلی ،در همۀ رشتهها و حوزههای تخصص ی کاربرد دارند؛ از جمله:
عنوان
نام نویسنده و موقعیت علمی و شغلی او
چکیده(به زبان فارس ی و انگلیس ی)
واژگان کلیدی(به زبان فارس ی و انگلیس ی)
مقدمه ،متن(شامل پیشینه و چارچوب نظری ،یافته ها ،بحث و نتیجه گيری)
فهرست منابع
سپاسگزاری
پیوست(که دو مورد اخير جزو اجزای اختیاری و موردی مقاله شمرده می شوند).
Slide num: 6
Slide 16
الف -عنوان :عنوان ،گویای محتوا و مطالب مقاله است .برخورداری مقاله از عنوانی مناسب و برانگيزنده یک امتیاز به شمار میآید که
نویسنده نباید آن را از دست بدهد .کسب این امتیاز مستلزم رعایت قواعد زير در انتخاب عنوان است:
عنوان بايد حتي املقدور بيان کنندۀ محتواي مقاله و متناسب با موضوع ،اهداف و نتایج پژوهش باشد.
درک عنوان بايد در نگاه اول براي خواننده آسان باشد.
عنوان مقاله تا آنجا که ممکن است باید کوتاه ،جامع و مانع باشد.
گاه برای گویایی بهتر عنوان ،الزم است عنوانی فرعی آن را تقویت کند.
از انتخاب عناوین طوالنی ،پیچیده ،فریبنده و چند پهلو باید پرهيز کرد.
ب -مشخصات نویسنده :مشخصات نویسنده یا نویسندگان مقاله ،عموما شامل نام و نام خانوادگی ،مرتبۀ علمی ،موقعیت شغلی و رایانامه
است .در مقالۀ دارای بيش از يك نويسنده نيز رايانامة نويسندة رابط با دفتر مجله و مسئول پيگيري وضعیت مقاله باید مشخص گردد و در
پاورقي آورده شود.
ج -چکیده(فارس ی و انگلیس ی) :چکیدۀ مقاله معموال به دو زبان فارس ی و انگلیس ی نوشته می شود .چکیدۀ فارس ی پس از عنوان مقاله در
صفحۀ اول و چکیدۀ انگلیس ی در پایان مقاله پس از فهرست منابع می آید.
چکیده معموال در یک بند با قلمی ريزتر از متن حروفچینی می شود و طول سطرهاي آن نيز کوتاه تر از طول سطرهاي متن مقاله است.
در چکیده به ترتیب به موضوع ،مسئله ،اهداف ،روشها ،دستاوردها و نتايج اصلی پژوهش اشاره می شود.
رعایت ایجاز و «کم گویی و گزیده گویی» در چکیده نویس ی یک اصل اساس ی است .معموال حجم مناسب چکیده را با توجه به حجم مقاله
بين 150تا 200کلمه می دانند.
ي
چكيده ،مستقل از متن است .بنابراين بايد چنان تنظيم شود كه براي فهم آن نياز به مراجعۀ به متن نباشد .به همين دلیل در چکیده
اصوال هیچ گونه ارجاعی به اطالعات جزئی ،مثل اعداد و ارقام جداول و نمودارهای متن و مانند آن ،صورت نمی گيرد.
مطالب چکیده باید متناسب با مطالب متن تنظیم شود .بنابراین ،آوردن مطالبی در چکیده ،بدون آنکه در متن آمده باشد ،نوعی فریب
خواننده و دور از انصاف است.
Slide num: 7
Slide 17
د -واژگان کلیدی :واژگان کلیدی در سطری جداگانه در زیر چکیده میآیند و معموال بين 3تا 7کلمه را شامل میشوند ،گرچه عده ای از صاحب
نظران آوردن تعداد 10واژۀ کلیدی در مقاله را نيز مجاز دانسته اند .چنانچه واژگان کلیدی ،اصطالحاتی دو یا چند کلمه ای باشد،
توصیه می شود که به آوردن 3تا 5واژۀ کلیدی بسنده شود.
هـ مقدمه :مقدمه در مقاله پس از واژگان کلیدی می آید و غالبا از صفحۀ دوم آغاز می شود و خواننده را با سازماندهی و محتوای مقاله آشنا
می سازد .مقدمه دو بخش اصلي دارد:
- 1بخش ي كه از مطالب كلي دربارۀ موضوع آغاز و به تدريج به مطلب جزئي ختم مي شود.
- 2بخش ي كه شامل تز مقاله ،يعني جملۀ كليدي( )Thesis Statementاست .معموال آخرين جملۀ مقدمه را به جملۀ كليدي اختصاص
ميدهند .جملۀ كليدي ،مهم ترين جملۀ مقاله است .اين جمله نشان مي دهد كه نويسنده در پي اثبات يا شرح چه موضوعي است.
تمام مطالب مقاله بايد در ارتباط با جملۀ كليدي باشد.
نکات اصلی مربوط به نوشتن مقدمه
آنچه نويسنده در پي اثبات يا توضيح آن است ،در جمله اي كه جملۀ كليدي مي گويند ،در مقدمه بياورد.
مقدمه به تناسب موضوع بايد شامل مطالبي باشد دربارة تاريخ موضوع ،اهميت موضوع و فهرستي از مباحث مقاله كه در
بدنۀ مقاله آمدهاند.
ُ
آنچه در مقدمه اهميت خاص دارد ،توجه انگيز بودن آن است .مقاله بايد ،به اصطالح ،حسن شروع داشته باشد كه جايگاه
آن مقدمه است.
مقدمه ،ساختاري قيفي شكل دارد؛ از مباحث عمومي و گسترده شروع و به جملۀ كليدي ختم مي شود .هر چه از ابتداي
مقدمه به انتهاي آن نزديك مي شويم ،دامنۀ مطالب محدودتر می گردد تا برسيم به موضوع اصلي كه در مقاله موضوعي
خاص و محدود است .
Slide num: 4
Slide 18
توجه :خواننده انتظار دارد تا در مقدمه به ترتیب با مباحثی همچون بیان مسئله ،اهمیت و ضرورت ،اهداف ،فرضیه ها یا سئواالت،
متغيرها یا مفاهیم و مقوالت اصلی پژوهش مواجه شود .برای نوشتن مقدمه توجه به موارد زیر توصیه می شود:
آماده کردن ذهن خواننده برای ورود به متن اصلی مقاله ،از طریق ارائۀ یک دید کلی به او دربارۀ موضوع
متمر کز کردن ذهن خواننده بر مسئلۀ اصلی پژوهش ،با بیان ویژگی های خاص آن
طرح یک یا چند پرسش مشخص و دقیق در بند پایانی مقدمه
رعایت تناسب حجم مقدمه با حجم مقاله ،از راه به کارگيری حداکثر ایجاز در تشریح اصول کلی طرح پژوهش در مقدمه .به
طور طبیعی ،حجم مقدمه نبايد بيش از يك پنجم يا یك چهارم حجم کل مقاله باشد.
و -متن :متن مقاله ،شامل بررس ی پیشینه و چارچوب نظری ،روش ها ،تجزیه و تحلیل یافته ها ،نتیجه گيری و پیشنهادهای نویسندۀ مقاله
است.
نویسنده در بحث پیشینۀ پژوهش موظف است پژوهش هاي پیشين مرتبط با موضوع مقاله را بر حسب سهمي كه هر یک در افزايشدانش در آن زمینه داشتهاند ،رده بندي ،مقايسه و مقابله کند و به نقد و بررس ي آنها بپردازد .اين بررس ي معموال با كلي ترين منابع
اطالعاتي كه كمترين رابطه را با مسئله دارند ،شروع ميشود و با بحث دربارة مرتبط ترين مرجع خاتمه مي پذيرد.
متغيرهاي مهم و مؤثر در ايجاد مسئلة مورد نظر ،شناسايي و ارتباطات بين ّ
در بحث چارچوب نظريّ ،متغيرها به صورتي منطقي
توصيف مي شود .ساخت چارچوب نظري با توجه به سطح مطالعات متفاوت است .در مواردي كه مطالعه جنبة اكتشافي دارد ،تدوين
طرح نظري مسئله ضرورتي ندارد .در اين نوع مطالعه ،طرح پرسش هاي اساس ي در زمينة موضوع اهميت ويژه دارد؛ در حالي كه در
دیگر انواع مطالعات توصيفي و تبييني ،تدوين چارچوب نظري ضروري است.
در بحث روش پژوهش ،مباحثی همچون طبقه بندي پژوهش ،شيوه ها و ابزارهاي گردآوري داده ها ،روش تجزيه و تحليل داده ها،مقیاس ها و روایی و پایایی پژوهش مطرح می شود.
Slide num: 4
Slide 19
ّ
مبحث تجزيه و تحليل یافته ها ،به عرضة منظم و منطقي اطالعات حاصل از جستجوی نویسنده دربارۀ موضوع مقاله اختصاص
دارد .در اين قسمت ،يافته ها در پيوند با يافته هاي قبلي تفسير مي شوند که ضمن آن به معني يافته ها ،داليل به دست آمدن آنها،
شباهت ها و تفاوت هاي آنها با يافته هاي قبلي توجه میشود و شباهت ها و تفاوت ها با تبييني مستدل ارائه می گردد .در برخي از
پژوهش ها ،به ويژه پژوهش هاي كيفي ،عرضة اطالعات با تجزيه و تحليل و نتيجه گيري همزمان آن همراه است؛ در حالي كه در
شماري ديگر از پژوهش ها ،به ويژه پژوهش هاي ّ
كمي ،عرضه و تجزيه و تحليل و نتيجه گيري اطالعات به صورت مستقل و در دو
قسمت ّ
مجزا انجام مي شود.
در بخش نتیجه گيری ،نویسنده با توجه به زمينه اي كه در متن مقاله و پیش از آن ايجاد كرده و همچنين بر اساس اطالعات فراهم
آمده ،به نتيجه گيري ميپردازد و تناسب ميان پرسش هاي آغازين مطرح شده در مقدمه و پاسخ هاي حاصل از پژوهش خود را بررس ي
مي كند .در این بخش ،نویسنده حاصل مطالعه و جمع بندي مطالب و راه حل نسبي يا قطعي اش را برای حل یک مسئله بیان می
کند .همچنين ممکن است مسائلي را كه بي جواب مانده اند و از دیدگاه او به پژوهش هاي بعدي نياز دارند ،فهرست كند.
باید توجه داشت که نتیجۀ بحث مستقیما از دل يافته های مطالعه بيرون آید .حجم این قسمت به حجم كل مقاله بستگی دارد ،اما
در مجموع بايد در نظر داشت كه نتيجه گيري موجز و روشن ،مؤثرتر از نتيجه گيري مفصل و همراه با پرگويي است .معموال توصیه می
شود که حجم این قسمت کمتر از حجم مقدمۀ مقاله باشد.
پيشنهادها آخرین جزء متن مقاله است که ضرورت وجود آن به نوع مطالعۀ نویسنده بستگی دارد؛ مثال در مقاالت با موضوعات
کاربردی و تجربی معموال وجود چنين مبحثی ضرورت می یابد ،در حالی که در بسیاری از مقاالت با موضوعات نظری و بنیادی ممکن
است طرح چنين بحثی چندان اهمیت و ضرورت نداشته باشد.
ز -فهرست منابع :این قسمت که نخستين جزء از بخش پایانی مقاله است ،معموال با عناوین «فهرست منابع»« ،فهرست مآخذ»« ،فهرست
منابع و مآخذ»« ،کتابنامه»« ،منابع»« ،مآخذ»« ،منابع و مآخذ» و مانند آن مشخص مي شود.
Slide num: 6
Slide 20
ح -سپاسگزاری :جزو بخش اختیاری مقاله است و زمانی در مقاله می آید که نویسنده مقاله بر حسب تشخیص خود الزم می بیند در نوشتۀ
خود از برخی اشخاص حقیقی و حقوقی که همکار یا پشتیبان او در نوشتن مقاله بوده اند ،سپاسگزاری کند .مناسب ترین جا برای بیان
این سپاسگزاری ،بند آخر متن مقاله پیش از بخش «فهرست منابع» است.
ط -پیوست :جزئی از بخش پایانی و اختیاری مقاله است که معموال مطالب و اطالعاتی جزئی و ّ
مکمل اصل نوشته را دربرمی گيرد که درج آنها
در بيرون از بدنۀ اصلی نوشته به فهم بهتر آن کمک می کند؛ اما دانستن آن مطالب و اطالعات ممکن است برای همۀ خوانندگان مهم
نباشد و آوردن آنها در بدنۀ اصلی نوشته نيز باعث افزایش غيرمعمول متن و تحت الشعاع قرار گرفتن مطالب و موضوعات اصلی گردد.
در متن به طور معمول به وجود پيوست در انتهای نوشته اشاره ميشود تا خواننده در صورت لزوم بدان مراجعه کند.
توجه :پیوستها عموما توضیحات تکمیلی روشها ،فرمولها و دیگر فنون به کار گرفته شده در متن مقاله ،جداول آماری،
شكلها(انواع تصوير ،نمودار ،نقشه و عكس) ،پرسشنامهها ،برگههای حاوی پرسشهای شفاهی مصاحبهها و مانند آن را
دربرمیگيرند که پس از فهرست منابع آورده می شوند .چنانچه تعداد پیوست ها بیش از یک مورد باشد ،هر یک از آنها را باید با شماره
و عنوانی مستقل و در صفحهای جدا آورد .موضوعات مرتبط با متن مقاله که در يکي از گروههاي زير قرار ميگيرند ،در بخش پیوست
ها آورده شوند:
اثباتها يا عمليات رياض ي طوالني
داده و اطالعات نمونه(ها)ي مورد مطالعه چنانچه طوالني باشند.
نتايج کارهاي ديگران ،چنانچه نياز به تفصيل باشد.
جزئیات فرعی که برای درک نتایج ضروری نیستند ،در پیوست جای میگيرند.
مجموعه تعاريف ّ
متغيرها و پارامترها ،چنانچه طوالني بوده و در متن به انجام نرسيده باشد.
Slide num: 6
عنوان کارگاه
مقاله نویس ی
مدرس
دکتر یوسف محمدنژاد عالی زمینی(عضو هیأت علمی پژوهشکدۀ ادبیات)
محل برگزاری
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
زمستان 1391
Slide 2
مقدمه
تعریف مقاله
گفتن ،سخن گفتن ،گفتگو ،سخن گویی ،گفتار ،قول
تا پايان قرن سيزدهم هجری(نوزدهم ميالدي) در زبان فارس ي ،عنوانی بود براي تعيين موضوع مجموعه اي از بحثهاي گفتاري يا
نوشتاري و تقسيمات كتاب ،معادل كلمات فصل ،باب ،بخش يا گفتار؛ مانند چهار مقالۀ نظامي عروض ي.
همچنين عنوانی بود براي سخنان و گفتار مشايخ صوفيه؛ مانند مقاالت شمس
افزون بر این ،بعض ی از کتب قدیم که در شرح مذاهب و ملل و نحل اسالمی است به نام مقاالت خوانده شده است؛ مانند مقاالت
زرفان معتزلی و شرح آن از ابوالقاسم کعبی.
نوشته ای که در بارۀ موضوعی نویسند(غالبا نوشته ای که برای درج در روزنامه یا مجله تهیه شود):
روزنامه :این واژه ،نام عمومی نشریاتی است که برای انتشار اخبار ،آرا و نظرها ،اعالنات ،و دیگر اطالعات مورد توجه مردم در فواصلزمانی منظم(اغلب روز) ،در صبح،یا عصر ،یا هر دو نوبت انتشار می یابد.
مجله :نشريه اي با عنوان مشخص كه به صورت شماره ها يا جزوه هاي پياپي ،معموال با فاصله زماني منظم و با مدت نامحدود منتشرمي شود و حاوي مقاالتي است دربارۀ موضوع هاي مختلف نويسندگان مختلف.
صرف نظر از معناهاي قاموس ی و سنتی مقاله در زبان فارس ی ،امروزه این کلمه در این زبان معادل واژه های فرنگی ""article" ،"essay
و بعضا " "research paperبه كار مي رود.
Slide num: 1
Slide 3
-2پیشینۀ مقاله نویس ی در ايران و جهان
مرحلۀ نخست :دورۀ تکوین
نخستين مقاله به معنای امروزی آن را نخستين بار میشل مونتنی( ، ( 1592-1533محقق فرانسوی در اواخر قرن شانزدهم
نوشت .این مقاله در اوایل قرن هفدهم ،یعنی در سال 1603با عنوان "(”essaysمعادل جستار فارس ی) به انگلیس ی ترجمه
شد و تأثير عمیقی بر نویسندگان انگلیس نهاد.
پس از مونتنی ،فرانسیس بیکن( )1626-1561انگلیس ی در سال 1597نخستين مجموعه نوشته های خود را تحت تاثير مقاالت
وی با عنوان " "essaysچاپ کرد .آبراهم کولی ( ،)1667-1618جان درایدن ()1700-1631و ویلیام تیمپل ( )1699-162از
دیگر کسانی بودند که در انگلستان به این شیوه مقاله نویس ی را آغاز کردند.
توجه :بیشتر محققان ،از فرانسیس بیکن به دلیل داشتن مقاالت موضوعی ،با اهمیت و غنی به عنوان اولين مقاله نویس
انگلیس ی نام میبرند.
مرحلۀ دوم :دورۀ جهش
در دو قرن هفدهم و هجدهم به دلیل پیدایش و رشد روزنامه ها و نشریه ها جهش ی بزرگ در مقاله نویس ی اتفاق افتاد .این
دومين مرحلۀ مهم ،پس از مونتنی و بیکن ،در تاریخ مقاله نویس ی است.
بعد ازافراد یاد شده ،مقالهنویس ی مطبوعاتی ساده ،روان و به شیوه امروزی را در سدۀ هجدهم دو نویسنده ایتالیایی به نام
های "دیگو"و"ستیل" توسعه دادند .این دو معتقد بودند که مقاله در مطبوعات باید به زبان مردم کوچه و بازار نوشته شود
تا به اهدافی مانند راهنمایی ،آموزش و پرورش و آگاهسازی مردم دست یابد.
امروزه نيز تحت تأثير پیشرفت های خيره کنندۀ فناوریهای نوین اطالعات و ارتباطات در دنیا و همچنين برخی الزامات
اجتماعی ،سیاس ی و فرهنگی تقریبا رواج عام یافته است؛ به گونه ای که افزون بر نخبگان علمی و دانشگاهی ،شماری از
سیاستمداران و ّ
فعاالن عرصة اجتماع هم بر اهمیت مقاله نویس ی در تأثير گذاری بر مخاطب عام و خاص واقف شده اند و
ّ
فعاالنه در این زمینه می کوشند.
Slide num: 3
Slide 4
مقاله نویس ی در ایران
مقاله نویس ی به معنی جدید آن از دوران موسوم به بیداری و عصر مشروطه در ایران باب شده و با ایجاد و گسترش نهادهای
علمی و مدنی ،مانند نهاد دانشگاه و مطبوعات ،توسعه پیدا کرده است.
انواع مقاله
مقاله ها از دیدگاه های گوناگون ،مانند موضوع ،زبان ،نوع و لحن بیان ،امکان تقسیم بندی هاي متفاوتي دارند؛ مثل تقسیم بندی
مقاالت به انشایی ،توصیفی ،انتقادی ،اجتماعی و ، ...که همۀ آنها را در یک طبقه بندی کلی از نظر روش و هدف می توان به دو گروه
طبقه بندی کرد -1 :مقالۀ عمومی -2 ،مقالۀ علمی.
مقالۀ عمومي /غيررسمی
مقاله ای شخص ی و غيرتخصص ی که نویسنده با توجه به عالئق و نگرش های فردی در زمینۀ موضوعات و مسائل مختلف مینویسد .این نوعمقاالت گاه لحنی عاطفی دارند و مخاطبان این نوع مقاالت هم اصوال عامۀ مردم هستند .در این نوع مقاله ،نويسنده به امور روزمره متمایل تر از
مسائل علمي و تخصص ي است و راحت ،الهام آميز و گاه خیال انگيز مینویسد .موضوع را به شیوه ای غيرتخصص ی به بحث می گذارد و غالبا با
ّ
استفادة آزاد از تمهيداتي مانند حكايت ،فكاهه ،تصويرهاي جذاب و ...بحث را دنبال ميكند.
مقاله ای کوتاه ،به نثر ،نشان دهندۀ نظر نویسنده در موضوعی خاص و محدود ،با سبکی بارز ،لحنی مناسب ،توجه انگيز ،قلمی شيرین و رسا ،دوراز فضل فروش ی و خالی از ارجاعهای فراوان و کتاب شناس ی مبسوط و حتی گاهی بی هیچ یک با ساختاری منسجم ،شامل حسن شروع و حسن
ختام است .نمونۀ برجستۀ چنين مقالههایی ،مقالههای طنزآميز علی اکبر دهخدا با عنوان «چرند و پرند» و امضای «دخو» و مقالههای جالل آل
احمد است.
Slide num: 4
Slide 5
توجه
در مقاالت عمومی/غيررسمی ،در اصل تلقی و برداشت شخص ی نویسنده ،صرف نظر از اینکه حاصل یک بررس ی روشمند و معتبر باشد یا نه،
مبنای نگارش قرار می گيرد.
مقالههای عمومی غالبا درروزنامه ها و نشريه هاي عمومي یا غيرتخصص ی به مسائل روز ،مباحث مورد عالقة عموم ،نقد كتاب ها و برنامه
هاي راديو و تلويزيون ،وضع نشر ،مباحث سياس ي و اقتصادي و مانند آن مي پردازند.
مقاله های عمومی معموال كوتاه تر از مقاله هاي تخصص ي و اغلب بين 400تا حداكثر 3500كلمه اند(بين 1/5تا 10/5صفحۀ.)A4
الف -مقالۀ مطبوعاتي
نگارش و بیان عقيده ،فكر و نظر با استفاده از موضوع خبري و بهره گيري از روشهاي نويسندگي ،با رعايت نظمي منطقي و ايجاز« ،مقالۀ
مطبوعاتي» ناميده مي شود.
نخستين ويژگي مقالۀ مطبوعاتي ،اخباري بودن آن است؛ بدین معنی که هر نظر و عقيده اي كه در قالب یک مقاله مكتوب مي شود ،بايد مرتبطبا خبر باشد.
دومين ويژگي آن در ايجاز و كوتاهي مقاله است .این نوع مقاله ها در چند بند بايد همۀ مقصود را برسانند و خواننده را در حداقل زمان با ديدگاهنويسندۀ مقاله در مورد يك رويداد خبري مطلع كنند.
اركان و ساختار مقالۀ مطبوعاتي ،عبارتند از:
وحدت موضوع :اشاره به موضوع هاي فرعي بايد براي قدرت بخشيدن به موضوع اصلي باشد ،نه آنكه موضوع اصلي را تحت الشعاع قرار دهد.
وحدت زمان :زمان مقاله بايد براي مخاطب آشنا باشد.
وحدت مكان :مكان نيز بايد براي مخاطب معلوم و آشنا باشد و خواننده بتواند با احساس قرابت ،با آن ارتباط برقرار كند.
انسجام :تسلط بر زبان نگارش و رعايت قواعد دستوري و صرف و نحو و قدرت نويسندگي ،از مايههاي اصلي مقالهنويس ي است كه نويسنده با
رعايت آنها ميتواند انسجام مقاله را حفظ و از پراكندگي آن اجتناب كند.
استنتاج :در پايان ،پيام مقاله ،راه حل يا پيشنهاد آن در خالصه ترين و روشن ترين شكل به خواننده ارائه شود .ارائۀ پيام با استفاده از چهار
ركن ياد شده همان «استنتاج» مقاله است.
Slide num: 5
Slide 6
انواع مقاله هاي مطبوعاتي
در يك تقسيم بندي كلي انواع مقاله هاي مطبوعاتي را مي توان به دو نوع زیر تقسیم کرد:
-1مقاله های سادۀ خبری
مقاله ای است مربوط به مسائل روز که جنبۀ اخباری آن مورد توجه است؛ به گونه ای که مقاله تقریبا همزمان با رویداد
خبری نوشته می شود و خواننده را از ّ
کم و کیف آن رویداد آگاه می سازد .این نوع مقاله انواعی به شرح زير دارد:
سرمقاله :عبارت است از مقاله ای که سردبير یا یکی از روزنامه نگاران یا خبرنگاران ّ
مجرب در روزنامه ،نشریه یا برنامه اي
رادیویی و تلویزیونی می نویسد که بیان کنندۀ دیدگاه های سردبير یا ناشر آن رسانه است .هدف سرمقاله عموما استدالل و
احتجاج یا ابراز عقیده دربارۀ یک موضوع یا رویداد خبری روز است .سرمقاله ها معموال اسم و امضا ندارند.
یادداشت و نظر :مقاله ای است که از نظر موضوع خبری بسیار ّ
متنوع است و میتواند همۀ موضوعات اجتماعی ،سیاس ی،
اقتصادی و فرهنگی را پوشش دهد .از نظر کاربرد زبان و لحن بیان نيز یادداشت محدودیت خاص ی ندارد و می توان آن را به
صورت جدی و در قالب بیانی رسمی یا به شکل طنز و هزل و فکاهه و ...نوشت .یادداشت از نظر حجم ،از یک عبارت کوتاه تا
چند بند را شامل می شود .اسم و امضای نویسنده باید در پای هر یاداشتی باشد.
تفسير :عبارت است از گزارش اخبار و رویدادها همراه با طرح دیدگاه های ّ
مفسر دربارۀ علت روی دادن یا ندادن یک رخداد؛ به
عبارت دیگر ،تفسير یعنی پاسخ نویسنده به عنصر خبری «چرا».
تحلیل :مقاله ای است که نویسنده در آن می کوشد تا علل و موجبات و چگونگی وقوع اخبار و رویدادها را بدون آنکه نظر
شخص ی خود را در آن دخالت دهد ،شرح و بیان کند و همزمان به عناصر خبری «چرا» و «چگونه» پاسخ گوید.
نقد مطبوعاتی :مقالهای حاوی ارزیابی و داوری دربارۀ یک رویداد خبری هنری ،ادبی و فرهنگی است که به بررس ی نکات مثبت و
منفی آن رویداد میپردازد .این نوع نوشته عمدتا نقد فیلم ،نمایشنامه ،شعر ،کتاب ،موسیقی و هنرهای تجسمی را شامل
میشود.
Slide num: 6
Slide 7
-2مقالة تحقیقی ،آماری ،علمی و مستند
این نوع مقالة مطبوعاتی ،مبتنی بر نتایج مطالعات و پژوهش هاي علمی است که از نظر ماهوی با مقاله های علمی ـ پژوهش ی که در مجالت
دانشگاهی و تخصص ی چاپ می شوند ،تفاوت چندانی ندارد .مقاله های تحقیقی ،علمی ،آماری و آموزش ی را فقط روزنامه نگاران نمی
نویسند .چه بسیار اتفاق می افتد که پژوهشگران نيز حاصل پژوهش خود را عالوه بر تدوین در قالب انواع نوشتار علمی ،در قالب مقاله ای
ژورنالیستی نيز عرضه کنند.
مهمترین تفاوت مقالة مطبوعاتی با مقاالت علمی ـ پژوهش ی ،در ساختار و زبان کاربردی آن است .در حالی که مقاالت علمی باید مطابق
ساختاری مشخص تدوین شوند و زبانی کامال علمی داشته باشند ،در مقاالت علمی روزنامه ای چنين ساختاری عموما رعایت نمی شود ،و
ّ
زبان اين نوع مقاله نيز با توجه به مخاطبان روزنامه ،که عامۀ مردم هستند ،نباید چندان فنی و تخصص ی باشد تا خوانندگان غيرمتخصص
هم بتوانند آن را درک كنند .در این گونه مقاالت همچنين باید از عرضۀ انبوه داده ها به صورت جداول پرهيز و آنها را در نمودارهایی ساده و
چشم نواز از نظر انتخاب رنگ ارائه کرد.
ب -مقالۀ روايي
مقالۀ روايي ،ميان دو حد داستان كوتاه و مقالة علمي – پژوهش ي قرار دارد .در مقالة روايي ،نويسنده نظر خود را در ضمن يك داستان
بيان مي كند .حرفي را كه مي توان در قالب مفهوم ها و استدالل هاي منطقي گفت ،در قالب روايت ،ملموس و خواندني مي شود .تفاوت
مقالة روايي و داستان كوتاه در اين است كه در اين نوع مقاله داستان اغلب واقعي يا واقع نماست كه از رويدادهاي زندگي برگرفته مي شود.
در اين داستان غالبا از چيزي انتقاد يا با چيزي مخالفت مي شود.
Slide num: 7
Slide 8
ج -مقالۀ توصيفي
شايد مقالۀ توصيفي نوع خاص ي از مقاله نباشد .اما اگر در مقاله اي تنها به وصف بسنده كنيم و از خواننده بخواهيم تنها با
خواندن وصف ها نظر اصلي ما -يعني جملۀ كليدي مقاله -را دریابد ،چنين مقاله اي را توصيفي مي ناميم .نمونۀ بارز مقاله
هاي توصيفي ،مقاله هايي هستند در شرح احوال يا كار افراد ،یا مقاله هاي توصيفي موسوم به يادبود نوشته ها یا یدنامه ها.
«پيرمرد چشم ما بود » نمونه ای از این دست مقاله است که جالل آل احمد پس از در گذشت نيما يوشيج در باب او نوشته
است.
توجه
در مقالۀ توصيفي ،توصيف ها بايد هدفي داشته باشند .در توصيف يك اتاق ،نويسنده از ميان هزاران وصف هنگامي مي تواندوصف هاي خاص ي را برگزيند كه در پي نشان دادن يا گفتن حرفي خاص باشد ...هدف يا ديدگاه داشتن مقاله ،يعني همان
جملۀ كليدي .
هدف غالب در مقاله هاي توصيفي ،هدف عاطفي است .نويسنده مي خواهد در خواننده حالت ترس ،نفرت ،تحسين ،شادي ومانند آنها برانگيزد.
در مقالۀ توصيفي ،توصيف ها بايد عيني و دربردارندۀ ديدگاه نويسنده باشند .در اينجا توجه به جزئيات بسیار مهم است؛ مثالاشاره به لكه باقي مانده از غذا روي پيراهن يك فرد يا كفش گردآلود او بيش از يك صفحه پرگويي در بي انضباطي و حواس پرتي
آن فرد ،گويايي دارد.
-الزم است كه وصف در مقالۀ توصیفی ،جزئي و مشخص باشد.
Slide num: 4
Slide 9
« يادم است در آن قلم انداز دو سه شعرش را تقطيع كرده بودم و نشان داده بودم كه اين بدعت چندان كفرآميز هم نيست.
همان افاعيل قدما است كه گاهي يكي دو تا است و گاهي چهار تا و نيم ...در اين همه سال كه با او بوديم هيچ نشد كه از تن
خود بنالد .هيچ بيمار نشد .نه سردردي – نه پا دردي – و نه هيچ ناراحتي ديگر .ترياك بد جوري گول مي زند .فقط يك بار -دو
سه سال پيش از مرگش – شنيدم كه ازتن خود ناليد .مثل اينكه پيش از سفر تابستانۀ يوش بود .بعد از ظهري تنها آمد
سراغم و بي مقدمه در آمد كه :مي داني فالني ؟ ديگر كاري از دست من ساخته نيست ...از آن پس بود كه شدم نكير و منكرش
.هر بار كه مي ديدمش سراغ كار تازه اي را مي گرفتم يا ترتيبي را دركار گذشته اي پي جو مي شدم .مي توانم بگويم كه از آن
پس بود كه رباعي ها را جمع و جور كرد و « قلعه ي سقريم » را سرو سامان داد .»...
مقاله علمي ـ پژوهش ی /رسمی
مقالۀ علمی ـ پژوهش ی/رسمی ،از نظر روش و هدف با مقاله هاي عمومی متفاوت است و شكل و ماهيتی متفاوت نيز دارد و
اصوال گزارش نتایج مطالعات و پژوهش هاي علمی نویسنده است و یافته ها و نظریه های جدید او را منعکس می کند.
بنابراین ،الزمۀ این نوع مقاله نويس ي آن است که حامل پيام يا نظر و دعوي و يا دست كم بيان تازه اي از آنها باشد .در چنين
مقاله اي ،سهم محقق بايد مشخص ،و همچنين معلوم گردد كه آيا تحقيق بي سابقه است يا سابقه دارد و اگر سابقه دارد،
محقق نتايج تحقيقات پيشين را تكميل مي كند يا اصالح يا با شواهد و داليل تازه تأييد و يا رد.
مخاطب مقالۀ علمی ـ پژوهش ی ،عموما نخبگان علمی و متخصصان دانشگاهی هستند .این نوع مقاله ها پس از ارزیابی
علمی متخصصان و صاحب نظران ذی صالح در مجله های علمی ـ پژوهش ی و نشریات دانشگاهی و تخصص ی چاپ می شوند.
مقالۀ علمی ـ پژوهش ی را مقالة تحقيقي ،مقالۀ تحقیقی اصيل ،مقالة تحقيقي مبتني بر كار اصيل ،مقالۀ دانشگاهی و مانند آن
نيز می گویند.
مجلۀ علمی ـ پژوهش ی :شامل نشریاتی است که مقاله های آن به ارائۀ یافته های جدید در حل مسائل و توسعۀ علم و یا
فناوری می پردازد و جامعۀ علمی آن را پژوهش ی تلقی می کند ،اعم از پژوهش های بنیادی ،کاربردی و یا توسعه.
Slide num: 6
Slide 10
انواع مقالۀ علمی
الف -مقالۀ علمی -ترویجی
اصطالح مقالۀ «علمی ـ ترویجی» اصطالحی متداول در آیين نامه های ترفیع ساالنه و ارتقای مرتبة اعضای هیأت علمی دانشگاه ها و مراکز
آموزش عالی و پژوهش ی ايران در مورد مقاله های چاپ شده در مجالت علمی ـ ترویجی است که با ساختاری نسبتا مشابه با مقالۀ علمی ـ
پژوهش ی ،زمینهای از علوم را در میان جامعۀ علمی مربوط ترویج می کند .اصوال بحث و نتیجه گيری در این گونه مقاالت ،مبتنی بر جستجو و
یافته های مستقیم نویسنده در محیط پژوهش یا منابع دست اول نیست ،بلکه حاصل مطالعۀ وی در منابع دست دوم دربارۀ یک موضوع یا
مسئلۀ خاص است که با لحن و بیانی جدید انجام می شود .در واقع ،مقالۀ علمی ـ ترویجی ،نظریه یا دستاورد جدیدی را مطرح نمی کند،
ّ
بلکه نتایج تحقیقات و مطالعات دیگران را با زبانی غيرفنی و همه فهم تر برای مخاطبانی با تخصص کمتر و یا غيرمتخصص تبیين می کند .به
همين دلیل ،نویسندۀ این گونه مقاالت عالوه بر داشتن تخصص باال در رشتۀ خود باید دارای توانایی بیان مطالب به زبانی غيرتخصص ی نيز
باشد.
ن
مقالۀ علمی ـ ترویجی را معموال در متو علمی با عنوان «مقالة گردآوري» و «مقالۀ گردآوري تأليفي» معرفی می کنند و آن را مقاله ای می
دانند که صرفا به گردآوري و انعكاس دیدگاه های مختلف مندرج در نوشته هاي مرتبط با موضوعي خاص مي پردازد و در واقع كار نويي را
عرضه نمي كند.
این نوع مقاله صرفا با گردآوري اقوال و گفته ها دربارۀ يك موضوع خاص ،ديدگاه ها و نظريات مختلف را منعكس مي كند و معموال فاقد
نظريه يا روش و نكتة تازه اي دربارۀ موضوع است .ارزش چنين مقاله هايي ميتواند در نوع تقسيم بندي و طبقه بندي مطالب و نحوة معرفي
آنها باشد.
توجه :مجلۀ علمی ـ ترویجی :شامل نشریاتی است که مقاله های آن به ترویج زمینه ای از علوم در میان جامعۀ علمی مربوط می پردازد
Slide num: 7
Slide 11
ب -مقالۀ علمی -مروری
ّ
اين نوع مقاله به تحليل كالن و ارزيابي انتقادي نوشته هايي مي پردازد كه قبال منتشر شده است .مؤلف مقالة مروري ،از راه هاي مقوله
بندي ،يكپارچه سازي و ارزيابي متون منتشر شدة پيشين ،سير پيشرفت پژوهش هاي جاري را در جهت روشن كردن مسئله اي مشخص دنبال
ميكند .هدف از اين نوع مقاله ،عالوه بر اطالع رساني ،ارزيابي و تفسير موضوع نيز هست.
مقالة مروري را در اغلب موارد كس ي مي نويسد كه بر موضوع مورد بحث اشراف كامل دارد .معموال سردبيران نشريات علمي ،موضوع را
انتخاب مي كنند و به يك نويسندة سرشناس و توانا سفارش مي دهند.
مراحل نگارش ،سرفصل ها و ارجاعات مقالة مروري شبيه به مقالة پژوهش ي است .در چنين مقالههايي نويسنده:
موضوع پژوهش را تعريف و تبيين مي كند.
دليل انتخاب آن و حدود مطالعه و بررس ي ها را مشخص مي سازد.
تمام منابع موجود را بررس ي و ارزيابي مي كند.
با خالصه كردن پژوهشهاي پيشين سير پيشرفت تحقيقات دربارة موضوع را نشان ميدهد.
شباهت ها ،مشتركات ،تفاوت ها و كاستي هاي پژوهش هاي مرتبط با موضوع را بيان و پژوهش هاي اصيل و ارزنده و منابع معتبر را
معرفي ميكند.
مراحل بعدي حل مسئله را پيشنهاد مي كند.
Slide num: 7
Slide 12
ج -مقالة تحليلي /نظری
ّ
مقالة تحلیلی /نظري ،مقاله اي است كه مؤلف می کوشد نظرية خاص ي را در حوزة تخصص ی خود با استفاده از منابع
واهدي
تحقيقي پيشين مطرح مي كند .در اين کوشش ،نويسنده ممكن است نظريه(هاي) پيشين را گسترش دهد ،آنها را با ش ّ
نوين استحكام بخشد ،به گونه اي ديگر تبيين كند ،يا آن را مورد تأمل و ترديد قرار دهد .در چنين مقاله اي ،معموال مؤلف
نظريه اي نوين عرضه مي كند.
در تحليل نظری ،نويسنده سازگاري نظريه را با طرح برخي پرسش ها با اركان خودش و با مقوالت مرتبط بيروني مي آزمايد:
-1آيا نظريه در ذات خود متناقض است؟ -2آيا نظريه با بررس يهاي تجربي متناقض است؟
د -مقالة دايرةاملعارفي/دانشنامه ای
اطالع رساني نوشته مي شود.
این ّنوع مقاله دربارة يك موضوع واحد و با تكيه بر اطالعات روشن طبقه بندي می گردد و با هدف
ّ
مؤلف مقالة دایرةاملعارفی/دانشنامه اي ،اطالعات جامعي در خصوص موضوع مورد نظر ،از منابع موثق گردآوري و با تلخيص
و تركيب آنها فشرده اي از معتبرترين اطالعات را دربارة هر مدخل عرضه می کند.
تكيه بر منابع اصيل و شاخص ،از اصول اساس ي مقاله هاي دانشنامه اي است. در نگارش این نوع مقاله بايد از بيان يافته ها و ديدگاه هاي شخص ي كه هنوز مقبوليت و رواج عام نيافته است ،پرهيز كرد؛زيرا دانشنامه ،ارائه كنندة اطالعات پايه و مستند است.
مقالة دایرةاملعارفي را مي توان از دو ديدگاه زیر مورد توجه قرار داد:
-1محتوا :مقالة دایرةاملعارفي علي القاعده مي بايست به دور از ارزشگذاري و جانبداري از انديشه اي خاص و يا مخالفت با انديشه
اي ديگر باشد ،و بايد بتواند تصويري از اطالعات موجود در يك زمينه را عرضه كند .بنابراين ،دو نوع جامعيت مي بايست در
اين گونه مقاالت ّ
مد نظر قرار گيرد:
الف-جامعيت منابع ،که به مفهوم انعكاس جامع منابع و متوني است كه در زمينة موضوع مقالۀ مورد نظر موجود است.
ب -جامعيت مطلب مقاله ،که به معنی آن است که آنچه را ماهيت مطلب ايجاب مي كند ،تحت پوشش قرار دهد و در عين
حال از استقالل و خودبسندگي الزم نيز برخوردار باشد.
Slide num: 6
Slide 13
-2ساختار :ساختار مقالة دایرةاملعارفي معموال تابع سياستگذاري مديريت دایرةاملعارف ها و تا حدودی متفاوت با یکدیگر است .نويسندة این
گونه مقاالت نه تنها مي بايست از سياست مديريت دایرةاملعارف در مورد ساختار مقاالت آگاه باشد ،بلكه الگوهاي متفاوت گونه هاي
مختلف مقاالت ،نظير سرگذشتنامه ها ،مفاهيم ،اماكن ،منابع و جز آن را نيز باید بشناسد.
توجه :دایرةاملعارف ها منطقا ارائه دهندة اطالعات پايه در زمينههاي مختلف موضوعي هستند و نويافتههايي كه حاصل پژوهش
اصيل بوده و قبال به محك اهل ّ
تتبع سنجيده نشده و مورد نقد قرار نگرفته اند ،در دایرةاملعارف مطرح نميشوند .به همين اعتبار،
مقاالت دایرةاملعارفي نيز با مقاالت مجالت علمي تفاوت ماهوي دارند .مقالة مجلة علمي ممكن است گزارش ي باشد از يك پژوهش كه
ّ
حاصل آن در قالب مقاله اي پژوهش ي براي سنجش و نقادي اهل فن در مجله درج گرديده باشد؛ در صورتي كه مقالة دایرةاملعارفي
مبتني بر اسناد و مدارك و منابعي است كه پيشاپيش موجود بوده و مورد جستجو و بازيابي قرار گرفته است .به همين دليل ،مستند
بودن در مقالة دایرةاملعارفي حائز اهميت فراوان است.
هـ -مقالۀ آی.اس.س ی()ISC
به آن دسته از مقاالت علمی گفته می شود که در پایگاه استنادی علوم جهان اسالم( Islamic World Scientific Citation
)Databaseنمایه سازی شده باشد .در این پایگاه ،چهار نوع گزراش استنادی قابل دستیابی است:
-1گزارش هاي استنادي نشريات فارس ي( (PJCR =Persian Journal Citation Reports
-2گزارشهاي استنادي نشريات به زبان انگليس ي ) (EJCR=English Journal Citation Reports
-3گزارشهاي استنادي نشريات به زبان عربي ) .(AJCR =Arabic Journal Citation Reports
توجه :پایگاه استنادی علوم جهان اسالم ،سامانه ای است با کارکرد نسبتا مشابه با مؤسسۀ اطالعات علمی( )ISIکه مبتني بر
معيارهاي مشخص برگرفته از این مؤسسه و همچنين منطبق با نيازهاي بومي به نمایهسازی و بررس ی استنادهای مقاالت صاحب
نظران و اندیشمندان در نشریات معتبر علمی کشورهای اسالمی می پردازد .مرکز این پایگاه استنادی در شيراز واقع است.
Slide num: 4
Slide 14
وـ مقالۀآی.اس.آی)(ISI
مقالۀ آی.اس.آی به آن دسته از مقاالت علمی گفته می شود که در بانک اطالعاتی مؤسسۀ اطالعات علمی( ISI =Institute for Scientific
)Informationنمایه سازی شده باشد.
توجه :1مؤسسۀ آی.اس.آی ،مؤسسه اي خصوص ي است كه مهم ترین نشريات و مجالت علمی در حال انتشار سراسر جهان را به منظور «تجارت
اطالعات» ميان پژوهشگران دنیا نمایه سازی مي كند و آمارهايي مانند تعداد ارجاعات ،عامل تأثير گذار مقاالت و ديگر آمارهاي مربوط را با
دریافت هزینه هایی مشخص در اختيار اعضا و مشتركان خود می گذارد .البته اين تنها مؤسسه از این نوع در جهان نيست ،اما می توان گفت که
معروف تر و معتبرتر از بقيۀ آنهاست که در سال های اخير در محافل دانشگاهي و پژوهش ي مورد توجه قرار گرفته و انتشار مقاله در مجلههاي
نمایه شده در اين شركت اطالع رساني علمی ،يكي از معيارهاي سنجش علمي و رتبه بندي دانشگاهيان شده است.
توجه :2ارزیابی و انتخاب مجله در مؤسسۀ اطالعات علمی ،فرایندی مستمر است که در آن هر دو هفته یک بار مجالت جدیدی به دادگان این
مؤسسه افزوده یا از آن حذف می شوند .هیأت ویراستاران ISIهر ساله بیش از دو هزار مجلۀ جدید را ارزیابی و معموال حدود 10تا 12درصد از
آنها را انتخاب می کند .عالوه بر این ،مجالت موجود در فهرست مؤسسۀ اطالعات علمی ،به طور مداوم ،تحت نظارت قرار دارند تا اطمینان
حاصل شود که استانداردهای الزم را برای باقی ماندن در این فهرست حفظ کردهاند يا نه .بنابراین ،تعداد و اسامی مجالت نمایه شده در
آی.اس.آی همواره در حال تغیير است؛ زیرا هر ساله تعدادی مجالت جدید به فهرست مجالت نمایه شدۀ موجود در این بانک اطالعاتی افزوده
می شود و در عين حال شماری از مجالت نيز به دلیل رکود علمی از این مجموعه خارج میشوند.
مهم ترین معیارهای ارزیابی مجالت برای ورود به بانک اطالعاتی ISI
انتشار به موقع مجله
پيروی از قواعد بيناملللی ویراستاری(شامل گویا بودن نام مجله ،توصیفی بودن عنوان مقاالت و چکیدۀ آنها ،کامل بودن اطالعات کتابشناختی
برای همۀ مراجع مورد استناد و ذکر نشانی کامل هر مؤلف)
برخورداری از عنوان ،چكيده ،واژگان كليدي و منابع به زبان انگليس ي
كميتۀ علمي منتخب مجله
ّ
تنوع بين املللي مقاالت چاپ شده
پرهيز از ارجاع به خود در مجموعة ارجاعات مقاله .
Slide num: 4
Slide 15
ساختار مقالۀ علمی
ساختار مقالۀ علمی اصوال متأثر از ساختار طرح پژوهش ي است که مقاله از آن استخراج شده است .لذا مقاالتی که در حوزههای
تخصص ی متفاوت تدوین می شوند ،بعضا تا حدودی ساختاری متفاوت دارند و در نگارش آنها بر برخی اجزا و موضوعات تأکید بیشتری
صورت می گيرد؛ مانند تأکید بر فرضیه ها و چارچوب های نظری پژوهش ،تبیين فرمولها و روشهای محاسبات آماری ،جامعه و
نمونۀ آماری ،روش های نمونه گيری و ...که در طرح های پژوهش ي ّ
کمی و آزمایش ی اهمیت زیادی می یابند؛ در حالی که در طرح های
ّ
پژوهش ي کیفی و یا اکتشافی ،طرح این مؤلفه ها اساسا موضوعیت چنداني ندارد .بنابراین در تعریف ساختار مقالۀ علمی یا علمی ـ
پژوهش ی باید به این نکته توجه کرد و با در نظر گرفتن نوع و روش پژوهش به تعریف ساختار مبادرت ورزید.
با وجود این میتوان اجزایی را برای ساختار مقاالت علمی -پژوهش ی مشخص کرد که صرف نظر از نوع و روش پژوهش ،به طور
کلی ،در همۀ رشتهها و حوزههای تخصص ی کاربرد دارند؛ از جمله:
عنوان
نام نویسنده و موقعیت علمی و شغلی او
چکیده(به زبان فارس ی و انگلیس ی)
واژگان کلیدی(به زبان فارس ی و انگلیس ی)
مقدمه ،متن(شامل پیشینه و چارچوب نظری ،یافته ها ،بحث و نتیجه گيری)
فهرست منابع
سپاسگزاری
پیوست(که دو مورد اخير جزو اجزای اختیاری و موردی مقاله شمرده می شوند).
Slide num: 6
Slide 16
الف -عنوان :عنوان ،گویای محتوا و مطالب مقاله است .برخورداری مقاله از عنوانی مناسب و برانگيزنده یک امتیاز به شمار میآید که
نویسنده نباید آن را از دست بدهد .کسب این امتیاز مستلزم رعایت قواعد زير در انتخاب عنوان است:
عنوان بايد حتي املقدور بيان کنندۀ محتواي مقاله و متناسب با موضوع ،اهداف و نتایج پژوهش باشد.
درک عنوان بايد در نگاه اول براي خواننده آسان باشد.
عنوان مقاله تا آنجا که ممکن است باید کوتاه ،جامع و مانع باشد.
گاه برای گویایی بهتر عنوان ،الزم است عنوانی فرعی آن را تقویت کند.
از انتخاب عناوین طوالنی ،پیچیده ،فریبنده و چند پهلو باید پرهيز کرد.
ب -مشخصات نویسنده :مشخصات نویسنده یا نویسندگان مقاله ،عموما شامل نام و نام خانوادگی ،مرتبۀ علمی ،موقعیت شغلی و رایانامه
است .در مقالۀ دارای بيش از يك نويسنده نيز رايانامة نويسندة رابط با دفتر مجله و مسئول پيگيري وضعیت مقاله باید مشخص گردد و در
پاورقي آورده شود.
ج -چکیده(فارس ی و انگلیس ی) :چکیدۀ مقاله معموال به دو زبان فارس ی و انگلیس ی نوشته می شود .چکیدۀ فارس ی پس از عنوان مقاله در
صفحۀ اول و چکیدۀ انگلیس ی در پایان مقاله پس از فهرست منابع می آید.
چکیده معموال در یک بند با قلمی ريزتر از متن حروفچینی می شود و طول سطرهاي آن نيز کوتاه تر از طول سطرهاي متن مقاله است.
در چکیده به ترتیب به موضوع ،مسئله ،اهداف ،روشها ،دستاوردها و نتايج اصلی پژوهش اشاره می شود.
رعایت ایجاز و «کم گویی و گزیده گویی» در چکیده نویس ی یک اصل اساس ی است .معموال حجم مناسب چکیده را با توجه به حجم مقاله
بين 150تا 200کلمه می دانند.
ي
چكيده ،مستقل از متن است .بنابراين بايد چنان تنظيم شود كه براي فهم آن نياز به مراجعۀ به متن نباشد .به همين دلیل در چکیده
اصوال هیچ گونه ارجاعی به اطالعات جزئی ،مثل اعداد و ارقام جداول و نمودارهای متن و مانند آن ،صورت نمی گيرد.
مطالب چکیده باید متناسب با مطالب متن تنظیم شود .بنابراین ،آوردن مطالبی در چکیده ،بدون آنکه در متن آمده باشد ،نوعی فریب
خواننده و دور از انصاف است.
Slide num: 7
Slide 17
د -واژگان کلیدی :واژگان کلیدی در سطری جداگانه در زیر چکیده میآیند و معموال بين 3تا 7کلمه را شامل میشوند ،گرچه عده ای از صاحب
نظران آوردن تعداد 10واژۀ کلیدی در مقاله را نيز مجاز دانسته اند .چنانچه واژگان کلیدی ،اصطالحاتی دو یا چند کلمه ای باشد،
توصیه می شود که به آوردن 3تا 5واژۀ کلیدی بسنده شود.
هـ مقدمه :مقدمه در مقاله پس از واژگان کلیدی می آید و غالبا از صفحۀ دوم آغاز می شود و خواننده را با سازماندهی و محتوای مقاله آشنا
می سازد .مقدمه دو بخش اصلي دارد:
- 1بخش ي كه از مطالب كلي دربارۀ موضوع آغاز و به تدريج به مطلب جزئي ختم مي شود.
- 2بخش ي كه شامل تز مقاله ،يعني جملۀ كليدي( )Thesis Statementاست .معموال آخرين جملۀ مقدمه را به جملۀ كليدي اختصاص
ميدهند .جملۀ كليدي ،مهم ترين جملۀ مقاله است .اين جمله نشان مي دهد كه نويسنده در پي اثبات يا شرح چه موضوعي است.
تمام مطالب مقاله بايد در ارتباط با جملۀ كليدي باشد.
نکات اصلی مربوط به نوشتن مقدمه
آنچه نويسنده در پي اثبات يا توضيح آن است ،در جمله اي كه جملۀ كليدي مي گويند ،در مقدمه بياورد.
مقدمه به تناسب موضوع بايد شامل مطالبي باشد دربارة تاريخ موضوع ،اهميت موضوع و فهرستي از مباحث مقاله كه در
بدنۀ مقاله آمدهاند.
ُ
آنچه در مقدمه اهميت خاص دارد ،توجه انگيز بودن آن است .مقاله بايد ،به اصطالح ،حسن شروع داشته باشد كه جايگاه
آن مقدمه است.
مقدمه ،ساختاري قيفي شكل دارد؛ از مباحث عمومي و گسترده شروع و به جملۀ كليدي ختم مي شود .هر چه از ابتداي
مقدمه به انتهاي آن نزديك مي شويم ،دامنۀ مطالب محدودتر می گردد تا برسيم به موضوع اصلي كه در مقاله موضوعي
خاص و محدود است .
Slide num: 4
Slide 18
توجه :خواننده انتظار دارد تا در مقدمه به ترتیب با مباحثی همچون بیان مسئله ،اهمیت و ضرورت ،اهداف ،فرضیه ها یا سئواالت،
متغيرها یا مفاهیم و مقوالت اصلی پژوهش مواجه شود .برای نوشتن مقدمه توجه به موارد زیر توصیه می شود:
آماده کردن ذهن خواننده برای ورود به متن اصلی مقاله ،از طریق ارائۀ یک دید کلی به او دربارۀ موضوع
متمر کز کردن ذهن خواننده بر مسئلۀ اصلی پژوهش ،با بیان ویژگی های خاص آن
طرح یک یا چند پرسش مشخص و دقیق در بند پایانی مقدمه
رعایت تناسب حجم مقدمه با حجم مقاله ،از راه به کارگيری حداکثر ایجاز در تشریح اصول کلی طرح پژوهش در مقدمه .به
طور طبیعی ،حجم مقدمه نبايد بيش از يك پنجم يا یك چهارم حجم کل مقاله باشد.
و -متن :متن مقاله ،شامل بررس ی پیشینه و چارچوب نظری ،روش ها ،تجزیه و تحلیل یافته ها ،نتیجه گيری و پیشنهادهای نویسندۀ مقاله
است.
نویسنده در بحث پیشینۀ پژوهش موظف است پژوهش هاي پیشين مرتبط با موضوع مقاله را بر حسب سهمي كه هر یک در افزايشدانش در آن زمینه داشتهاند ،رده بندي ،مقايسه و مقابله کند و به نقد و بررس ي آنها بپردازد .اين بررس ي معموال با كلي ترين منابع
اطالعاتي كه كمترين رابطه را با مسئله دارند ،شروع ميشود و با بحث دربارة مرتبط ترين مرجع خاتمه مي پذيرد.
متغيرهاي مهم و مؤثر در ايجاد مسئلة مورد نظر ،شناسايي و ارتباطات بين ّ
در بحث چارچوب نظريّ ،متغيرها به صورتي منطقي
توصيف مي شود .ساخت چارچوب نظري با توجه به سطح مطالعات متفاوت است .در مواردي كه مطالعه جنبة اكتشافي دارد ،تدوين
طرح نظري مسئله ضرورتي ندارد .در اين نوع مطالعه ،طرح پرسش هاي اساس ي در زمينة موضوع اهميت ويژه دارد؛ در حالي كه در
دیگر انواع مطالعات توصيفي و تبييني ،تدوين چارچوب نظري ضروري است.
در بحث روش پژوهش ،مباحثی همچون طبقه بندي پژوهش ،شيوه ها و ابزارهاي گردآوري داده ها ،روش تجزيه و تحليل داده ها،مقیاس ها و روایی و پایایی پژوهش مطرح می شود.
Slide num: 4
Slide 19
ّ
مبحث تجزيه و تحليل یافته ها ،به عرضة منظم و منطقي اطالعات حاصل از جستجوی نویسنده دربارۀ موضوع مقاله اختصاص
دارد .در اين قسمت ،يافته ها در پيوند با يافته هاي قبلي تفسير مي شوند که ضمن آن به معني يافته ها ،داليل به دست آمدن آنها،
شباهت ها و تفاوت هاي آنها با يافته هاي قبلي توجه میشود و شباهت ها و تفاوت ها با تبييني مستدل ارائه می گردد .در برخي از
پژوهش ها ،به ويژه پژوهش هاي كيفي ،عرضة اطالعات با تجزيه و تحليل و نتيجه گيري همزمان آن همراه است؛ در حالي كه در
شماري ديگر از پژوهش ها ،به ويژه پژوهش هاي ّ
كمي ،عرضه و تجزيه و تحليل و نتيجه گيري اطالعات به صورت مستقل و در دو
قسمت ّ
مجزا انجام مي شود.
در بخش نتیجه گيری ،نویسنده با توجه به زمينه اي كه در متن مقاله و پیش از آن ايجاد كرده و همچنين بر اساس اطالعات فراهم
آمده ،به نتيجه گيري ميپردازد و تناسب ميان پرسش هاي آغازين مطرح شده در مقدمه و پاسخ هاي حاصل از پژوهش خود را بررس ي
مي كند .در این بخش ،نویسنده حاصل مطالعه و جمع بندي مطالب و راه حل نسبي يا قطعي اش را برای حل یک مسئله بیان می
کند .همچنين ممکن است مسائلي را كه بي جواب مانده اند و از دیدگاه او به پژوهش هاي بعدي نياز دارند ،فهرست كند.
باید توجه داشت که نتیجۀ بحث مستقیما از دل يافته های مطالعه بيرون آید .حجم این قسمت به حجم كل مقاله بستگی دارد ،اما
در مجموع بايد در نظر داشت كه نتيجه گيري موجز و روشن ،مؤثرتر از نتيجه گيري مفصل و همراه با پرگويي است .معموال توصیه می
شود که حجم این قسمت کمتر از حجم مقدمۀ مقاله باشد.
پيشنهادها آخرین جزء متن مقاله است که ضرورت وجود آن به نوع مطالعۀ نویسنده بستگی دارد؛ مثال در مقاالت با موضوعات
کاربردی و تجربی معموال وجود چنين مبحثی ضرورت می یابد ،در حالی که در بسیاری از مقاالت با موضوعات نظری و بنیادی ممکن
است طرح چنين بحثی چندان اهمیت و ضرورت نداشته باشد.
ز -فهرست منابع :این قسمت که نخستين جزء از بخش پایانی مقاله است ،معموال با عناوین «فهرست منابع»« ،فهرست مآخذ»« ،فهرست
منابع و مآخذ»« ،کتابنامه»« ،منابع»« ،مآخذ»« ،منابع و مآخذ» و مانند آن مشخص مي شود.
Slide num: 6
Slide 20
ح -سپاسگزاری :جزو بخش اختیاری مقاله است و زمانی در مقاله می آید که نویسنده مقاله بر حسب تشخیص خود الزم می بیند در نوشتۀ
خود از برخی اشخاص حقیقی و حقوقی که همکار یا پشتیبان او در نوشتن مقاله بوده اند ،سپاسگزاری کند .مناسب ترین جا برای بیان
این سپاسگزاری ،بند آخر متن مقاله پیش از بخش «فهرست منابع» است.
ط -پیوست :جزئی از بخش پایانی و اختیاری مقاله است که معموال مطالب و اطالعاتی جزئی و ّ
مکمل اصل نوشته را دربرمی گيرد که درج آنها
در بيرون از بدنۀ اصلی نوشته به فهم بهتر آن کمک می کند؛ اما دانستن آن مطالب و اطالعات ممکن است برای همۀ خوانندگان مهم
نباشد و آوردن آنها در بدنۀ اصلی نوشته نيز باعث افزایش غيرمعمول متن و تحت الشعاع قرار گرفتن مطالب و موضوعات اصلی گردد.
در متن به طور معمول به وجود پيوست در انتهای نوشته اشاره ميشود تا خواننده در صورت لزوم بدان مراجعه کند.
توجه :پیوستها عموما توضیحات تکمیلی روشها ،فرمولها و دیگر فنون به کار گرفته شده در متن مقاله ،جداول آماری،
شكلها(انواع تصوير ،نمودار ،نقشه و عكس) ،پرسشنامهها ،برگههای حاوی پرسشهای شفاهی مصاحبهها و مانند آن را
دربرمیگيرند که پس از فهرست منابع آورده می شوند .چنانچه تعداد پیوست ها بیش از یک مورد باشد ،هر یک از آنها را باید با شماره
و عنوانی مستقل و در صفحهای جدا آورد .موضوعات مرتبط با متن مقاله که در يکي از گروههاي زير قرار ميگيرند ،در بخش پیوست
ها آورده شوند:
اثباتها يا عمليات رياض ي طوالني
داده و اطالعات نمونه(ها)ي مورد مطالعه چنانچه طوالني باشند.
نتايج کارهاي ديگران ،چنانچه نياز به تفصيل باشد.
جزئیات فرعی که برای درک نتایج ضروری نیستند ،در پیوست جای میگيرند.
مجموعه تعاريف ّ
متغيرها و پارامترها ،چنانچه طوالني بوده و در متن به انجام نرسيده باشد.
Slide num: 6