Transcript 01_Bezpieczenstwo_energetyczne_w_Europie
Slide 1
Bezpieczeństwo energetyczne
Unii Europejskiej
Projekt jest współfinansowany ze środków Komisji Europejskiej
Slide 2
bezpieczeństwo energetyczne …
Bezpieczeństwo energetyczne to wszelkie celowe działania mające
na celu zapewnienie ciągłości produkcji energii zgodnej z bieżącym
zapotrzebowaniem.
Znaczenie: stanowi podstawę prawidłowego funkcjonowania
współczesnej gospodarki, tak w skali poszczególnych krajów i
regionów, jak i w skali globalnej.
Problem zapewnienia ciągłości produkcji energii pojawił się na świecie w
momencie stałego wzrostu zapotrzebowania na energię, przy jednoczesnym
wyczerpywaniu się złóż mineralnych (przede wszystkim w regionach
wysokorozwiniętych, w których od wielu dziesięcioleci wykorzystywało się lokalne
zasoby).
Państwa pozbawione własnych zasobów energetycznych są zmuszone
importować surowce bądź poszukiwać alternatywnych rozwiązań zapewniających
źródła energii.
Slide 3
bezpieczeństwo energetyczne …
Tradycyjnymi surowcami wykorzystywanymi do produkcji energii
elektrycznej są złoża mineralne: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel
kamienny i brunatny (oraz ich pochodne).
Ze względu na ograniczoną ich ilość zmuszeni jesteśmy do racjonalnego
ich wykorzystywania, uwzględniającego nie tylko bieżące potrzeby, ale
również i przyszłe.
Obok konwencjonalnych dysponujemy również innymi źródłami energii,
takimi jak: energia Słońca, wiatr, woda, energia cieplna
zgromadzona wewnątrz skorupy ziemskiej.
Mimo ciągle jeszcze wysokich kosztów technologii umożliwiających
przetwarzanie tych zasobów na energię, posiadają one bardzo ważne
cechy: nie ulegną wyczerpaniu i są czyste ekologicznie.
Slide 4
bezpieczeństwo energetyczne …
ŹRÓDŁA ENERGII
odnawialne
nieodnawialne
energia Słońca
węgiel brunatny
energia
geotermiczna
minerały
rozszczepialne
(uran, tor)
energia pływów
torf
biomasa
ropa naftowa
energia wiatru
węgiel kamienny
energia wody
gaz ziemny
Slide 5
bezpieczeństwo energetyczne …
Zmiany struktury produkcji energii elektrycznej na świecie
Najwcześniej do produkcji energii elektrycznej na szeroką skalę zaczęto wykorzystywać
węgiel kamienny. Do połowy XX wieku stanowił on najważniejszy surowiec
energetyczny, z którego uzyskiwano nawet 50% światowej produkcji energii na świecie.
Od lat 50. XX wieku jego znaczenie systematycznie spada w krajach UE, co potwierdza
również spadek udziału w strukturze produkcji energii elektrycznej i cieplnej.
Właściwości tych dwóch najbardziej dziś rozpowszechnionych źródeł energii odkryto
dopiero po koniec XIX wieku. Od tego czasu ropa naftowa i gaz ziemny
skutecznie wypierały drewno opałowe i torf, a od połowy XX wieku również węgiel
kamienny.
Druga połowa XX wieku to okres rozwoju energetyki jądrowej. Bazuje ona na zasobach
uranu i toru, wymaga stosowania nowoczesnych technologii produkcji i szczególnych
zasad bezpieczeństwa ze względu na szkodliwe promieniowanie radioaktywne , przez
co koszt budowy elektrowni jądrowych jest bardzo wysoki. Rosnąca popularność
energetyki jądrowej jest następstwem wysokiej efektywności produkcji (z 1 kg uranu
produkujemy tyle samo energii, co ze spalania 2500 t węgla kamiennego).
Slide 6
bezpieczeństwo energetyczne …
Udokumentowane zasoby surowców energetycznych na świecie
i ich wystarczalność przy obecnym poziomie zużycia
zasoby
(mld toe1)
%
wystarczalność
(lata)
ogółem
787,8
100,0
84
węgiel
469,3
59,6
158
ropa naftowa
159,6
20,3
41
gaz ziemny
158,8
20,1
63
surowce
1.ilość surowca wyrażona w potencjale energetycznym przeliczonym na tony ropy naftowej
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008
Slide 7
bezpieczeństwo energetyczne …
Wydobycie węgla kamiennego w 2006 roku
KRAJ
Wydobycie (mln ton)
%
Świat ogółem
5 204,6
100,0
Chiny
2 320,2
44,6
USA
991,5
19,1
Indie
428,2
8,2
Australia
299,7
5,8
RPA
244,8
4,7
Rosja
210,4
4,0
Indonezja
193,4
3,7
Polska
95,2
1,8
Kazachstan
91,6
1,8
Ukraina
61,4
1,2
pozostałe
268,2
5,2
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008
Slide 8
bezpieczeństwo energetyczne …
Wydobycie gazu ziemnego w 2006 roku
KRAJ
Wydobycie (PJ)
%
Świat ogółem
113 387
100,0
Rosja
24 464
21,6
USA
20 052
17,7
Kanada
7206
6,4
Iran
4 075
3,6
Algieria
3 842
3,4
Norwegia
3 534
3,1
Wielka Brytania
3 350
3,0
Indonezja
2 981
2,6
Malezja
2 609
2,3
Holandia
2 577
2,3
Arabia Saudyjska
2 495
2,2
Turkmenistan
2 398
2,1
pozostałe
33 804
29,8
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008
Slide 9
bezpieczeństwo energetyczne …
Wydobycie ropy naftowej na świecie w 2008r (wg. Oil and Gas Jurnal, 2009)
KRAJ
Wydobycie ropy (tys. t/d)
%
Świat ogółem
9 923,8
100
w tym OPEC
4 353,6
43,9
530,5
5,4
1 405,0
14,2
USA
672,2
6,8
Ameryka Płd.
838,8
8,5
Europa Zach.
565,4
5,7
Norwegia
296,5
3,0
Europa Wsch.
1 715,5
17,3
Rosja
1 325,7
13,4
Afryka
1 266,8
12,8
Bliski Wschód
3 121,6
31,5
Arabia Saudyjska
1 230,3
12,4
Irak
324,0
3,3
Iran
531,4
5,4
Kuwejt
353,9
3,6
Zjednoczone Emiraty Arabskie
351,7
3,5
Daleki Wschód
935,4
9,4
Chiny
517,2
5,2
w tym Morze Północne
Ameryka Płn.
Źródło: Przegląd Geologiczny, vol 57, 7/2009
Slide 10
bezpieczeństwo energetyczne …
Wydobycie surowców energetycznych w 2006 roku
Wg EUROSTAT
Slide 11
bezpieczeństwo energetyczne …
Produkcja surowców energetycznych w krajach EU (UE-27) w latach 1990-2007
160
% (1990=100%)
140
120
100
80
60
40
20
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
surow ce energetyczne ogółem
w ęgiel kamienny
ropa naftow a
gaz ziemny
w ęgiel brunatny
Wydobycie węgla kamiennego w
krajach UE (UE-15) systematycznie
spada od lat 60. Jest ono efektem z
jednej strony wyczerpywania się
najkorzystniejszych do eksploatacji
złóż, z drugiej pojawieniem się na
rynku tańszych paliw: importowanego
spoza Europy węgla i ropy naftowej.
Stosunkowo wysokie wydobycie
utrzymywało się jeszcze do końca
XX wieku w krajach Europy
Środkowej i Wschodniej, w tym w
Polsce (obecny poziom wydobycie
jest o połowę niższy w porównaniu z
latami 80.).
Wg EUROSTAT
Duże zasoby węgla brunatnego w Europie sprawiły, że do końca lat 80. wzrastało jego wydobycie, przy
malejącym jednak udziale w wydobyciu światowym. W roku 1960 w Europa dostarczała 96% wydobycia
światowego, w latach 90. około 60%.
Stare europejskie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego zostały już w większości wyczerpane, a
odkryte w 1959r. w Holandii (gaz ziemny) i na początku 60. na Morzu Północnym (gaz i ropa naftowa)
nie zaspokajają potrzeb całej Europy. W związku z tym kraje europejskie są w większości dużymi
importerami tych paliw.
Slide 12
bezpieczeństwo energetyczne …
Zużycie energii w krajach Unii Europejskiej
1000 toe*
1150000
1100000
1050000
1000000
950000
900000
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
* W toe - wyrażone w potencjale energetycznym przeliczonym na tony ropy naftowej
Wg EUROSTAT
Slide 13
bezpieczeństwo energetyczne …
Zużycie energii
• Między
rokiem
1999
a
2009
w państwach UE nastąpiły zmiany
w zużyciu energii. Największe przyrosty
zużycia
energii
zaobserwowano
w sektorze usług [14%] oraz transporcie
[8%].
W
sektorze
gospodarstw
domowych
nastąpił
umiarkowany
wzrost
zużycia
energii
[2%].
Jednocześnie sektorze przemysłowym
wystąpiło zmniejszenie zużycia energii
o 15 %. Spadek zużycia energii
w sektorze przemysłowym miał miejsce
w latach 2008-2009. Przyczyn można
dopatrywać
się
w
rozwoju
energooszczędnych technologii oraz
spadku
produkcji
przemysłowej
wynikającej
m.in.:
z
kryzysu
gospodarczego panującego w UE.
Slide 14
bezpieczeństwo energetyczne …
Główne źródła produkcji energii pierwotnej w UE
Slide 15
bezpieczeństwo energetyczne …
Zależność UE od dostaw surowców i paliw energetycznych z importu
%
Kraje Unii Europejskiej
są w 60% zależne od
dostaw
surowców
i paliw energetycznych
z importu.
Prognozy wskazują na to,
iż w 2030 roku zależność
ta może wzrosnąć nawet
do 70-80%.
Dzieje się tak głównie za
sprawą ciągłego wzrostu
zapotrzebowania
na
energię.
Slide 16
bezpieczeństwo energetyczne …
Zależność krajów UE od dostaw surowców i paliw energetycznych z importu
Wg EUROSTAT
Slide 17
bezpieczeństwo energetyczne …
Import głównych surowców
energetycznych do krajów UE
Większość importowanej
ropy naftowej pochodzi z
Rosji i państw skupionych
w OPEC.
Wg EUROSTAT
tys. ton
węgiel kamienny
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
USA
Kolumbia
Australia
RPA
Rosja
34% gazu ziemnego jest dostarczane z Rosji
Slide 18
bezpieczeństwo energetyczne …
Dywersyfikacja
Zużycie energii wykazuje
systematyczny wzrost, tak w skali
całego świata, jak i Europy;
UE nie dysponuje bogatymi złożami
surowców energetycznych w związku
z czym jest uzależniona od
zewnętrznych dostaw;
Rosja i państwa OPEC to dziś
najwięksi światowi producenci gazu i
ropy (w przypadku Rosji zakłada się,
że jej ranga jeszcze wzrośnie po
rozpoczęciu eksploatacji zasobów
gazu w strefie arktycznej - złoża
Sztokmana na Morzu Barentsa);
Obecnie większość gazu i ropy importujemy
z Rosji, ten stopień uzależnienia uważa się
za niekorzystny dla gospodarki UE.
wniosek
Konieczność dywersyfikacji dostaw i źródeł surowców energetycznych
Slide 19
bezpieczeństwo energetyczne …
South Streem i Nord Streem - są elementami polityki surowcowej Rosji w Europie
Gazociągi Nord Stream i South Stream mają podzielić Europę na dwa energetyczne
obszary, w których jeden, łącznie z Polską, będzie całkowicie uzależniony od
rosyjskiego
gazu
ziemnego.
Trasa gazociągu Nord Stream przechodzi przez wyłączne strefy ekonomiczne 5
państw (Federacji Rosyjskiej, Finlandii, Szwecji, Danii i Niemiec) oraz polską, obecnie
sporną z Danią.
Rosyjski gazociąg South Stream, ma dostarczać do Europy gaz z Rosji, biegnąc po
dnie Morza Czarnego, a potem przez kraje Europy Południowej
Nabucco – europejski projekt gazociągu, konkurencyjny wobec rozwiązań rosyjskich.
Nabucco, projekt międzynarodowego konsorcjum z siedzibą w Wiedniu, ma od 2014
roku transportować gaz kaspijski i z Bliskiego Wschodu, zmniejszając zależność
Europy od surowca z Rosji.
Gaz ziemny transportowany będzie z Azerbejdżanu i Turkmenistanu do Austrii
poprzez Bułgarię, Rumunię i Węgry.
Slide 20
bezpieczeństwo energetyczne …
Polityka energetyczna Polski do 2030 r.
poprawa efektywności
energetycznej
wzrost bezpieczeństwa
dostaw
rozwój konkurencyjnych
rynków paliw i energii
wprowadzenie energetyki
jądrowej
• dążenie do utrzymania zeroenergetycznego wzrostu
gospodarczego,
• konsekwentne zmniejszanie energochłonności polskiej gospodarki
do poziomu UE-15
Dywersyfikacja:
• zróżnicowanie kierunków dostaw
• zróżnicowanie technologii produkcji
• rozwiązanie problemu dostaw gazu z. i ropy n. z jednego kierunku
• zniesienie barier przy zmianie sprzedawcy energii elektrycznej i gazu
• przebudowa modelu rynku energii elektrycznej
• wprowadzenie rynkowych metod kształtowania cen ciepła
Zalety:
• brak emisji CO2
• uniezależnienie od typowych kierunków pozyskiwania surowców
energetycznych
zwiększenie wykorzystania
odnawialnych źródeł energii
• w 2020 r. 15-proc. udziału OZE w zużyciu energii finalnej, oraz 20proc. w 2030 r.
• do 2020 r. 10-proc. udziału biopaliw w rynku paliw transportowych,
oraz zwiększenie wykorzystania biopaliw II generacji
ograniczenie oddziaływania
energetyki na środowisko
• ograniczenie emisji CO2, SO2 i NOx, zgodnie z przyjętymi przez
Polskę zobowiązaniami
• stworzenie systemu zarządzania krajowymi pułapami emisji gazów
cieplarnianych
„Polityka energetyczna Polski do 2030 roku” oprac. - Ministerstwo Gospodarki
Slide 21
bezpieczeństwo energetyczne …
Przykładowe rozwiązania dla Polski
dostawy ropy ze złóż kaspijskich, rurociągiem Odessa-Brody, przedłużonym
do Płocka, a być może także do Gdańska.
(Uwagi: słabym punktem tego przedsięwzięcia jest zapewnienie dostaw ropy z Kazachstanu.
Słabością tego przedsięwzięcia jest również niestabilna sytuacja polityczna na Ukrainie, na terenie
której znajduje część infrastruktury rurociągu Odessa-Brody.
dostawy gazu spoza Rosji w oparciu o nowe inwestycje:
A) budowa terminalu do przeładunku skroplonego gazu w Świonujściu,
lub w Gdańsku,
(Uwagi: W sierpniu 2011 roku rozpoczęto budowę gazoportu w Świnoujściu.
B) gaz łupkowy.
(Uwagi: gaz ukryty głęboko, w trudno dostępnych warstwach geologicznych na głębokościach od
tysiąca do czterech tysięcy metrów. Gazem łupkowym nasycone są warstwy iłów. Ich szeroki pas ciągnie
się od wybrzeża, między Słupskiem a Gdańskiem, w kierunku Warszawy aż po Lublin i Zamość.
Slide 22
bezpieczeństwo energetyczne …
Polityka energetyczna Unii Europejskiej wobec Rosji
„...potrzebujemy w ramach UE przewidywalnego i pewnego zaopatrzenia w surowce, a Rosja
potrzebuje przewidywalnego popytu i atrakcyjnego rynku dla swoich produktów...”
Komisarz ds. stosunków zewnętrznych, Benita Ferrero-Waldner
Dla UE niezbędne jest uniknięcie energetycznej zależności od Rosji, przy jednoczesnym uznaniu,
że Rosja potrzebuje rynku europejskiego również dla inwestycji w posiadaną infrastrukturę
energetyczną.
Postulaty Unii w sferze energetyki można podsumować następująco:
- uzyskanie dostępu do infrastruktury przesyłowej;
- uzyskanie dostępu do złóż;
- bezpieczeństwo inwestycji;
- przyjęcie takich ogólnych zasad współpracy, jak przejrzystość, rządy prawa, wzajemność,
niedyskryminacja, otwarcie i dostęp do rynków.
Państwa europejskie dążą do zabezpieczenia wyżej wymienionych długofalowych interesów
poprzez skłonienie Rosji do ratyfikacji Karty Energetycznej oraz podpisania Protokołu
Tranzytowego.
Slide 23
bezpieczeństwo energetyczne …
Struktura zużycia energii pierwotnej wg źródeł i jej zmiany
2006
1991
gaz ziemny
18,0%
energia nuklearna
14,0%
gaz ziemny
24,0%
energia nuklearna
13,0%
energia biomasy
5,0%
energia biomasy
3,0%
energia wody
1,0%
energia wody
1,5%
paliwa stałe
26,0%
pozostałe
1,0%
pozostałe
0,5%
paliwa stałe
18,0%
ropa naftowa
38,0%
Wg EUROSTAT
ropa naftowa
37,0%
Przyczyny zmian polityki energetycznej:
- dostępność źródeł energii (wielkość zasobów własnych, ceny na rynku światowym);
- efektywność wykorzystania różnych surowców energetycznych;
- forsowanie przez różne grupy interesu bardzo kosztownej tzw. polityki klimatycznej zmierzającej do ograniczenia emisji CO 2;
Slide 24
bezpieczeństwo energetyczne …
Polityka energetyczna UE:
Nowe trendy w produkcji energii pierwotnej UE:
wzrost znaczenia odnawialnych źródeł energii;
spadek udziału paliw stałych a strukturze produkcji energii;
spadek zużycia ropy naftowej (m.in. zastępowanej
w transporcie czystszym ekologicznie gazem);
wzrost zużycia gazu;
Slide 25
bezpieczeństwo energetyczne …
Struktura produkcji energii pierwotnej ze źródeł odnawialnych
i jej zmiany w okresie 1990-2007
100
80
60
40
20
0
1990
1992
słoneczna
1994
1996
1998
biomasa i odpady
2000
2002
geotermiczna
2004
wodna
2006
Wg EUROSTAT
wiatrowa
Unia Europejska jest światowym liderem w stosowaniu odnawialnych źródeł energii.
Slide 26
bezpieczeństwo energetyczne …
Możliwości i ograniczenia produkcji energii ze źródeł odnawialnych
Korzyści wynikające ze
stosowania odnawialnych
źródeł energii:
- ograniczenie emisji gazów cieplarnianych
(w UE energetyka jest odpowiedzialna
za 80% emisji gazów cieplarnianych);
- zmniejszenie importu ropy naftowej
i paliw stałych;
- zyskanie większej niezależności
energetycznej UE.
Ograniczenia
wykorzystywania
odnawialnych źródeł
energii:
- konieczność stosowania nowoczesnych,
zaawansowanych i kosztownych
technologii;
- niższa efektywność produkcji
w porównaniu z tradycyjnymi źródłami
energii;
- wysoki koszt produkcji energii na skalę
przemysłową;
Slide 27
bezpieczeństwo energetyczne …
Działania UE w zakresie promocji odnawialnych źródeł energii:
Dyrektywa UE 2001/77/EC – zakłada osiągnięcie do 2010 roku 21% udziału produkcji
energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych
Dyrektywa UE 2003/30/EU, określają minimalny udział biopaliw w paliwach
wykorzystywanych w transporcie (do 2010 roku 5,75%) i innych odnawialnych paliw
Udział procentowy produkcji energii elektrycznej ze
źródeł odnawialnych w 2006 i docelowy w 2010 roku
(zgodnie z Dyrektywą UE 2001/77/EC)
Wg EUROSTAT
Objaśnienia: BE-Belgia, BG-Bułgaria, CZ-Czechy, DK-Dania, DE-Niemcy, EE-Estonia, IE-Irlandia, EL-Grecja, ES-Hiszpania, FR-Francja, IT-Włochy, CY-Cypr, LV-Łotwa, LT-Litwa, LULuksemburg, HU-Węgry, MT-Malta, NL-Holandia, AT-Austria, PL-Polska, PT-Portugalia, RO-Rumunia, SI-Słowenia, SK-Słowacja, FI-Finlandia, SE-Szwecja, UK-Wielka Brytania
Slide 28
bezpieczeństwo energetyczne …
Polityka energetyczna UE
Główne cele polityki energetycznej:
zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego;
zapewnienie konkurencyjności;
ochrona środowiska, a zwłaszcza przeciwdziałanie zmianom klimatycznym.
Działania zmierzające do poprawy bezpieczeństwa energetycznego Europy:
dywersyfikację źródeł energii i kierunków dostaw surowców energetycznych,
magazynowanie paliw (utrzymywanie obowiązkowych rezerw),
współpracę państw europejskich w sytuacjach kryzysowych,
promowanie odnawialnych źródeł energii.
Slide 29
bezpieczeństwo energetyczne …
Pakiet klimatyczno-energetyczny
Pakiet klimatyczno-energetyczny - nowe cele polityki energetycznej UE
(„20/20” lub 3x20%):
zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych do 2020r. co najmniej o 20% w porównaniu do 1990r.
racjonalizacja wykorzystania energii i w konsekwencji ograniczenie jej zużycia o 20%
zwiększenie udziału energii produkowanej ze odnawialnych źródeł energii do 20% całkowitego
zużycia energii średnio w UE w 2020 r.
osiągnięcie co najmniej 10% udziału biopaliw w sprzedaży paliw transportowych w 2020 r.
Slide 30
bezpieczeństwo energetyczne …
Europejska Karta Energetyczna
Porozumienie krajów UE w sprawie utworzenia wspólnego rynku energetycznego,
przewidujące m.in.:
powstanie konkurencyjnego rynku paliw, energii i usług energetycznych;
swobodny wzajemny dostęp do rynków energii państw sygnatariuszy porozumienia;
dostęp do zasobów energetycznych i ich eksploatacji na zasadach handlowych, bez jakiejkolwiek dyskryminacji;
ułatwienie dostępu do infrastruktury transportowej energii (międzynarodowy tranzyt);
swobodny przepływ kapitału na inwestycje energetyczne i transfer zysków z prowadzonej działalności;
koordynację polityki energetycznej poszczególnych krajów;
wzajemny dostęp do danych technicznych i ekonomicznych;
indywidualne negocjowanie warunków dochodzenia poszczególnych krajów
do zgodności z postanowieniami Karty.
Slide 31
bezpieczeństwo energetyczne …
Do zadań europejskiej polityki energetycznej należy:
Dążenie do wzrostu efektywności wykorzystywania energii, poprzez wspierania
rozwoju nowoczesnych technologii prowadzących do spadku zużycia energii
jak i redukcji strat energii poprzez m.in. modernizację systemu przesyłowego.
Utworzenie wspólnego rynku energii: efektywnego, bezpiecznego i
konkurencyjnego. W tym celu UE dąży do ustalenia przejrzystych ceny energii
oraz zasad udostępniania sieci przesyłowych zarówno paliw jak i energii
elektrycznej.
Stworzenie ram prawnych zobowiązujących państwa członkowskie UE do
utrzymywania obowiązkowych rezerw paliw płynnych oraz opracowania
koncepcji współpracy regionalnej w sytuacjach kryzysowych (odcięcia dostaw
gazu).
Slide 32
przydatne strony ...
www.acce.apsl.edu.pl/
www.ec.europa.eu/energy/index_en.htm
www.energetyka.wnp.pl/
www.gigawat.info/index.html
www.globaleconomy.pl/component/option,com_frontpage/Itemid,1/
www.klaster3x20.pl/
www.pl.wikipedia.org/wiki/Bezpiecze%C5%84stwo_energetyczne
www.tonto.eia.doe.gov/country/index.cfm?view=reserves
www.bp.com/productlanding.do?categoryId=6929&contentId=7044622
www.cire.pl/
www.eia.doe.gov/
www.kape.gov.pl/
www.klimatdlaziemi.pl/
www.managenergy.net/emap/maphome.html
www.wiking.edu.pl/article.php?id=275#energetyka
www.mg.gov.pl/Gospodarka/Energetyka/
www.oszczedzaj-energie.pl/
www.rp.pl/
www.rynek-gazu.cire.pl/
www.osw.waw.pl/
www.sobieski.org.pl/
www.rurociagi.com
Slide 33
Regionalne Centrum Informacji Europejskiej
ul. Mostowa 27, 87-100 Toruń
Tel. 56 652 11 21
www.kursy.rcie.torun.pl
Projekt jest współfinansowany ze środków Komisji Europejskiej
Bezpieczeństwo energetyczne
Unii Europejskiej
Projekt jest współfinansowany ze środków Komisji Europejskiej
Slide 2
bezpieczeństwo energetyczne …
Bezpieczeństwo energetyczne to wszelkie celowe działania mające
na celu zapewnienie ciągłości produkcji energii zgodnej z bieżącym
zapotrzebowaniem.
Znaczenie: stanowi podstawę prawidłowego funkcjonowania
współczesnej gospodarki, tak w skali poszczególnych krajów i
regionów, jak i w skali globalnej.
Problem zapewnienia ciągłości produkcji energii pojawił się na świecie w
momencie stałego wzrostu zapotrzebowania na energię, przy jednoczesnym
wyczerpywaniu się złóż mineralnych (przede wszystkim w regionach
wysokorozwiniętych, w których od wielu dziesięcioleci wykorzystywało się lokalne
zasoby).
Państwa pozbawione własnych zasobów energetycznych są zmuszone
importować surowce bądź poszukiwać alternatywnych rozwiązań zapewniających
źródła energii.
Slide 3
bezpieczeństwo energetyczne …
Tradycyjnymi surowcami wykorzystywanymi do produkcji energii
elektrycznej są złoża mineralne: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel
kamienny i brunatny (oraz ich pochodne).
Ze względu na ograniczoną ich ilość zmuszeni jesteśmy do racjonalnego
ich wykorzystywania, uwzględniającego nie tylko bieżące potrzeby, ale
również i przyszłe.
Obok konwencjonalnych dysponujemy również innymi źródłami energii,
takimi jak: energia Słońca, wiatr, woda, energia cieplna
zgromadzona wewnątrz skorupy ziemskiej.
Mimo ciągle jeszcze wysokich kosztów technologii umożliwiających
przetwarzanie tych zasobów na energię, posiadają one bardzo ważne
cechy: nie ulegną wyczerpaniu i są czyste ekologicznie.
Slide 4
bezpieczeństwo energetyczne …
ŹRÓDŁA ENERGII
odnawialne
nieodnawialne
energia Słońca
węgiel brunatny
energia
geotermiczna
minerały
rozszczepialne
(uran, tor)
energia pływów
torf
biomasa
ropa naftowa
energia wiatru
węgiel kamienny
energia wody
gaz ziemny
Slide 5
bezpieczeństwo energetyczne …
Zmiany struktury produkcji energii elektrycznej na świecie
Najwcześniej do produkcji energii elektrycznej na szeroką skalę zaczęto wykorzystywać
węgiel kamienny. Do połowy XX wieku stanowił on najważniejszy surowiec
energetyczny, z którego uzyskiwano nawet 50% światowej produkcji energii na świecie.
Od lat 50. XX wieku jego znaczenie systematycznie spada w krajach UE, co potwierdza
również spadek udziału w strukturze produkcji energii elektrycznej i cieplnej.
Właściwości tych dwóch najbardziej dziś rozpowszechnionych źródeł energii odkryto
dopiero po koniec XIX wieku. Od tego czasu ropa naftowa i gaz ziemny
skutecznie wypierały drewno opałowe i torf, a od połowy XX wieku również węgiel
kamienny.
Druga połowa XX wieku to okres rozwoju energetyki jądrowej. Bazuje ona na zasobach
uranu i toru, wymaga stosowania nowoczesnych technologii produkcji i szczególnych
zasad bezpieczeństwa ze względu na szkodliwe promieniowanie radioaktywne , przez
co koszt budowy elektrowni jądrowych jest bardzo wysoki. Rosnąca popularność
energetyki jądrowej jest następstwem wysokiej efektywności produkcji (z 1 kg uranu
produkujemy tyle samo energii, co ze spalania 2500 t węgla kamiennego).
Slide 6
bezpieczeństwo energetyczne …
Udokumentowane zasoby surowców energetycznych na świecie
i ich wystarczalność przy obecnym poziomie zużycia
zasoby
(mld toe1)
%
wystarczalność
(lata)
ogółem
787,8
100,0
84
węgiel
469,3
59,6
158
ropa naftowa
159,6
20,3
41
gaz ziemny
158,8
20,1
63
surowce
1.ilość surowca wyrażona w potencjale energetycznym przeliczonym na tony ropy naftowej
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008
Slide 7
bezpieczeństwo energetyczne …
Wydobycie węgla kamiennego w 2006 roku
KRAJ
Wydobycie (mln ton)
%
Świat ogółem
5 204,6
100,0
Chiny
2 320,2
44,6
USA
991,5
19,1
Indie
428,2
8,2
Australia
299,7
5,8
RPA
244,8
4,7
Rosja
210,4
4,0
Indonezja
193,4
3,7
Polska
95,2
1,8
Kazachstan
91,6
1,8
Ukraina
61,4
1,2
pozostałe
268,2
5,2
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008
Slide 8
bezpieczeństwo energetyczne …
Wydobycie gazu ziemnego w 2006 roku
KRAJ
Wydobycie (PJ)
%
Świat ogółem
113 387
100,0
Rosja
24 464
21,6
USA
20 052
17,7
Kanada
7206
6,4
Iran
4 075
3,6
Algieria
3 842
3,4
Norwegia
3 534
3,1
Wielka Brytania
3 350
3,0
Indonezja
2 981
2,6
Malezja
2 609
2,3
Holandia
2 577
2,3
Arabia Saudyjska
2 495
2,2
Turkmenistan
2 398
2,1
pozostałe
33 804
29,8
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2008
Slide 9
bezpieczeństwo energetyczne …
Wydobycie ropy naftowej na świecie w 2008r (wg. Oil and Gas Jurnal, 2009)
KRAJ
Wydobycie ropy (tys. t/d)
%
Świat ogółem
9 923,8
100
w tym OPEC
4 353,6
43,9
530,5
5,4
1 405,0
14,2
USA
672,2
6,8
Ameryka Płd.
838,8
8,5
Europa Zach.
565,4
5,7
Norwegia
296,5
3,0
Europa Wsch.
1 715,5
17,3
Rosja
1 325,7
13,4
Afryka
1 266,8
12,8
Bliski Wschód
3 121,6
31,5
Arabia Saudyjska
1 230,3
12,4
Irak
324,0
3,3
Iran
531,4
5,4
Kuwejt
353,9
3,6
Zjednoczone Emiraty Arabskie
351,7
3,5
Daleki Wschód
935,4
9,4
Chiny
517,2
5,2
w tym Morze Północne
Ameryka Płn.
Źródło: Przegląd Geologiczny, vol 57, 7/2009
Slide 10
bezpieczeństwo energetyczne …
Wydobycie surowców energetycznych w 2006 roku
Wg EUROSTAT
Slide 11
bezpieczeństwo energetyczne …
Produkcja surowców energetycznych w krajach EU (UE-27) w latach 1990-2007
160
% (1990=100%)
140
120
100
80
60
40
20
0
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
surow ce energetyczne ogółem
w ęgiel kamienny
ropa naftow a
gaz ziemny
w ęgiel brunatny
Wydobycie węgla kamiennego w
krajach UE (UE-15) systematycznie
spada od lat 60. Jest ono efektem z
jednej strony wyczerpywania się
najkorzystniejszych do eksploatacji
złóż, z drugiej pojawieniem się na
rynku tańszych paliw: importowanego
spoza Europy węgla i ropy naftowej.
Stosunkowo wysokie wydobycie
utrzymywało się jeszcze do końca
XX wieku w krajach Europy
Środkowej i Wschodniej, w tym w
Polsce (obecny poziom wydobycie
jest o połowę niższy w porównaniu z
latami 80.).
Wg EUROSTAT
Duże zasoby węgla brunatnego w Europie sprawiły, że do końca lat 80. wzrastało jego wydobycie, przy
malejącym jednak udziale w wydobyciu światowym. W roku 1960 w Europa dostarczała 96% wydobycia
światowego, w latach 90. około 60%.
Stare europejskie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego zostały już w większości wyczerpane, a
odkryte w 1959r. w Holandii (gaz ziemny) i na początku 60. na Morzu Północnym (gaz i ropa naftowa)
nie zaspokajają potrzeb całej Europy. W związku z tym kraje europejskie są w większości dużymi
importerami tych paliw.
Slide 12
bezpieczeństwo energetyczne …
Zużycie energii w krajach Unii Europejskiej
1000 toe*
1150000
1100000
1050000
1000000
950000
900000
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
* W toe - wyrażone w potencjale energetycznym przeliczonym na tony ropy naftowej
Wg EUROSTAT
Slide 13
bezpieczeństwo energetyczne …
Zużycie energii
• Między
rokiem
1999
a
2009
w państwach UE nastąpiły zmiany
w zużyciu energii. Największe przyrosty
zużycia
energii
zaobserwowano
w sektorze usług [14%] oraz transporcie
[8%].
W
sektorze
gospodarstw
domowych
nastąpił
umiarkowany
wzrost
zużycia
energii
[2%].
Jednocześnie sektorze przemysłowym
wystąpiło zmniejszenie zużycia energii
o 15 %. Spadek zużycia energii
w sektorze przemysłowym miał miejsce
w latach 2008-2009. Przyczyn można
dopatrywać
się
w
rozwoju
energooszczędnych technologii oraz
spadku
produkcji
przemysłowej
wynikającej
m.in.:
z
kryzysu
gospodarczego panującego w UE.
Slide 14
bezpieczeństwo energetyczne …
Główne źródła produkcji energii pierwotnej w UE
Slide 15
bezpieczeństwo energetyczne …
Zależność UE od dostaw surowców i paliw energetycznych z importu
%
Kraje Unii Europejskiej
są w 60% zależne od
dostaw
surowców
i paliw energetycznych
z importu.
Prognozy wskazują na to,
iż w 2030 roku zależność
ta może wzrosnąć nawet
do 70-80%.
Dzieje się tak głównie za
sprawą ciągłego wzrostu
zapotrzebowania
na
energię.
Slide 16
bezpieczeństwo energetyczne …
Zależność krajów UE od dostaw surowców i paliw energetycznych z importu
Wg EUROSTAT
Slide 17
bezpieczeństwo energetyczne …
Import głównych surowców
energetycznych do krajów UE
Większość importowanej
ropy naftowej pochodzi z
Rosji i państw skupionych
w OPEC.
Wg EUROSTAT
tys. ton
węgiel kamienny
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
USA
Kolumbia
Australia
RPA
Rosja
34% gazu ziemnego jest dostarczane z Rosji
Slide 18
bezpieczeństwo energetyczne …
Dywersyfikacja
Zużycie energii wykazuje
systematyczny wzrost, tak w skali
całego świata, jak i Europy;
UE nie dysponuje bogatymi złożami
surowców energetycznych w związku
z czym jest uzależniona od
zewnętrznych dostaw;
Rosja i państwa OPEC to dziś
najwięksi światowi producenci gazu i
ropy (w przypadku Rosji zakłada się,
że jej ranga jeszcze wzrośnie po
rozpoczęciu eksploatacji zasobów
gazu w strefie arktycznej - złoża
Sztokmana na Morzu Barentsa);
Obecnie większość gazu i ropy importujemy
z Rosji, ten stopień uzależnienia uważa się
za niekorzystny dla gospodarki UE.
wniosek
Konieczność dywersyfikacji dostaw i źródeł surowców energetycznych
Slide 19
bezpieczeństwo energetyczne …
South Streem i Nord Streem - są elementami polityki surowcowej Rosji w Europie
Gazociągi Nord Stream i South Stream mają podzielić Europę na dwa energetyczne
obszary, w których jeden, łącznie z Polską, będzie całkowicie uzależniony od
rosyjskiego
gazu
ziemnego.
Trasa gazociągu Nord Stream przechodzi przez wyłączne strefy ekonomiczne 5
państw (Federacji Rosyjskiej, Finlandii, Szwecji, Danii i Niemiec) oraz polską, obecnie
sporną z Danią.
Rosyjski gazociąg South Stream, ma dostarczać do Europy gaz z Rosji, biegnąc po
dnie Morza Czarnego, a potem przez kraje Europy Południowej
Nabucco – europejski projekt gazociągu, konkurencyjny wobec rozwiązań rosyjskich.
Nabucco, projekt międzynarodowego konsorcjum z siedzibą w Wiedniu, ma od 2014
roku transportować gaz kaspijski i z Bliskiego Wschodu, zmniejszając zależność
Europy od surowca z Rosji.
Gaz ziemny transportowany będzie z Azerbejdżanu i Turkmenistanu do Austrii
poprzez Bułgarię, Rumunię i Węgry.
Slide 20
bezpieczeństwo energetyczne …
Polityka energetyczna Polski do 2030 r.
poprawa efektywności
energetycznej
wzrost bezpieczeństwa
dostaw
rozwój konkurencyjnych
rynków paliw i energii
wprowadzenie energetyki
jądrowej
• dążenie do utrzymania zeroenergetycznego wzrostu
gospodarczego,
• konsekwentne zmniejszanie energochłonności polskiej gospodarki
do poziomu UE-15
Dywersyfikacja:
• zróżnicowanie kierunków dostaw
• zróżnicowanie technologii produkcji
• rozwiązanie problemu dostaw gazu z. i ropy n. z jednego kierunku
• zniesienie barier przy zmianie sprzedawcy energii elektrycznej i gazu
• przebudowa modelu rynku energii elektrycznej
• wprowadzenie rynkowych metod kształtowania cen ciepła
Zalety:
• brak emisji CO2
• uniezależnienie od typowych kierunków pozyskiwania surowców
energetycznych
zwiększenie wykorzystania
odnawialnych źródeł energii
• w 2020 r. 15-proc. udziału OZE w zużyciu energii finalnej, oraz 20proc. w 2030 r.
• do 2020 r. 10-proc. udziału biopaliw w rynku paliw transportowych,
oraz zwiększenie wykorzystania biopaliw II generacji
ograniczenie oddziaływania
energetyki na środowisko
• ograniczenie emisji CO2, SO2 i NOx, zgodnie z przyjętymi przez
Polskę zobowiązaniami
• stworzenie systemu zarządzania krajowymi pułapami emisji gazów
cieplarnianych
„Polityka energetyczna Polski do 2030 roku” oprac. - Ministerstwo Gospodarki
Slide 21
bezpieczeństwo energetyczne …
Przykładowe rozwiązania dla Polski
dostawy ropy ze złóż kaspijskich, rurociągiem Odessa-Brody, przedłużonym
do Płocka, a być może także do Gdańska.
(Uwagi: słabym punktem tego przedsięwzięcia jest zapewnienie dostaw ropy z Kazachstanu.
Słabością tego przedsięwzięcia jest również niestabilna sytuacja polityczna na Ukrainie, na terenie
której znajduje część infrastruktury rurociągu Odessa-Brody.
dostawy gazu spoza Rosji w oparciu o nowe inwestycje:
A) budowa terminalu do przeładunku skroplonego gazu w Świonujściu,
lub w Gdańsku,
(Uwagi: W sierpniu 2011 roku rozpoczęto budowę gazoportu w Świnoujściu.
B) gaz łupkowy.
(Uwagi: gaz ukryty głęboko, w trudno dostępnych warstwach geologicznych na głębokościach od
tysiąca do czterech tysięcy metrów. Gazem łupkowym nasycone są warstwy iłów. Ich szeroki pas ciągnie
się od wybrzeża, między Słupskiem a Gdańskiem, w kierunku Warszawy aż po Lublin i Zamość.
Slide 22
bezpieczeństwo energetyczne …
Polityka energetyczna Unii Europejskiej wobec Rosji
„...potrzebujemy w ramach UE przewidywalnego i pewnego zaopatrzenia w surowce, a Rosja
potrzebuje przewidywalnego popytu i atrakcyjnego rynku dla swoich produktów...”
Komisarz ds. stosunków zewnętrznych, Benita Ferrero-Waldner
Dla UE niezbędne jest uniknięcie energetycznej zależności od Rosji, przy jednoczesnym uznaniu,
że Rosja potrzebuje rynku europejskiego również dla inwestycji w posiadaną infrastrukturę
energetyczną.
Postulaty Unii w sferze energetyki można podsumować następująco:
- uzyskanie dostępu do infrastruktury przesyłowej;
- uzyskanie dostępu do złóż;
- bezpieczeństwo inwestycji;
- przyjęcie takich ogólnych zasad współpracy, jak przejrzystość, rządy prawa, wzajemność,
niedyskryminacja, otwarcie i dostęp do rynków.
Państwa europejskie dążą do zabezpieczenia wyżej wymienionych długofalowych interesów
poprzez skłonienie Rosji do ratyfikacji Karty Energetycznej oraz podpisania Protokołu
Tranzytowego.
Slide 23
bezpieczeństwo energetyczne …
Struktura zużycia energii pierwotnej wg źródeł i jej zmiany
2006
1991
gaz ziemny
18,0%
energia nuklearna
14,0%
gaz ziemny
24,0%
energia nuklearna
13,0%
energia biomasy
5,0%
energia biomasy
3,0%
energia wody
1,0%
energia wody
1,5%
paliwa stałe
26,0%
pozostałe
1,0%
pozostałe
0,5%
paliwa stałe
18,0%
ropa naftowa
38,0%
Wg EUROSTAT
ropa naftowa
37,0%
Przyczyny zmian polityki energetycznej:
- dostępność źródeł energii (wielkość zasobów własnych, ceny na rynku światowym);
- efektywność wykorzystania różnych surowców energetycznych;
- forsowanie przez różne grupy interesu bardzo kosztownej tzw. polityki klimatycznej zmierzającej do ograniczenia emisji CO 2;
Slide 24
bezpieczeństwo energetyczne …
Polityka energetyczna UE:
Nowe trendy w produkcji energii pierwotnej UE:
wzrost znaczenia odnawialnych źródeł energii;
spadek udziału paliw stałych a strukturze produkcji energii;
spadek zużycia ropy naftowej (m.in. zastępowanej
w transporcie czystszym ekologicznie gazem);
wzrost zużycia gazu;
Slide 25
bezpieczeństwo energetyczne …
Struktura produkcji energii pierwotnej ze źródeł odnawialnych
i jej zmiany w okresie 1990-2007
100
80
60
40
20
0
1990
1992
słoneczna
1994
1996
1998
biomasa i odpady
2000
2002
geotermiczna
2004
wodna
2006
Wg EUROSTAT
wiatrowa
Unia Europejska jest światowym liderem w stosowaniu odnawialnych źródeł energii.
Slide 26
bezpieczeństwo energetyczne …
Możliwości i ograniczenia produkcji energii ze źródeł odnawialnych
Korzyści wynikające ze
stosowania odnawialnych
źródeł energii:
- ograniczenie emisji gazów cieplarnianych
(w UE energetyka jest odpowiedzialna
za 80% emisji gazów cieplarnianych);
- zmniejszenie importu ropy naftowej
i paliw stałych;
- zyskanie większej niezależności
energetycznej UE.
Ograniczenia
wykorzystywania
odnawialnych źródeł
energii:
- konieczność stosowania nowoczesnych,
zaawansowanych i kosztownych
technologii;
- niższa efektywność produkcji
w porównaniu z tradycyjnymi źródłami
energii;
- wysoki koszt produkcji energii na skalę
przemysłową;
Slide 27
bezpieczeństwo energetyczne …
Działania UE w zakresie promocji odnawialnych źródeł energii:
Dyrektywa UE 2001/77/EC – zakłada osiągnięcie do 2010 roku 21% udziału produkcji
energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych
Dyrektywa UE 2003/30/EU, określają minimalny udział biopaliw w paliwach
wykorzystywanych w transporcie (do 2010 roku 5,75%) i innych odnawialnych paliw
Udział procentowy produkcji energii elektrycznej ze
źródeł odnawialnych w 2006 i docelowy w 2010 roku
(zgodnie z Dyrektywą UE 2001/77/EC)
Wg EUROSTAT
Objaśnienia: BE-Belgia, BG-Bułgaria, CZ-Czechy, DK-Dania, DE-Niemcy, EE-Estonia, IE-Irlandia, EL-Grecja, ES-Hiszpania, FR-Francja, IT-Włochy, CY-Cypr, LV-Łotwa, LT-Litwa, LULuksemburg, HU-Węgry, MT-Malta, NL-Holandia, AT-Austria, PL-Polska, PT-Portugalia, RO-Rumunia, SI-Słowenia, SK-Słowacja, FI-Finlandia, SE-Szwecja, UK-Wielka Brytania
Slide 28
bezpieczeństwo energetyczne …
Polityka energetyczna UE
Główne cele polityki energetycznej:
zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego;
zapewnienie konkurencyjności;
ochrona środowiska, a zwłaszcza przeciwdziałanie zmianom klimatycznym.
Działania zmierzające do poprawy bezpieczeństwa energetycznego Europy:
dywersyfikację źródeł energii i kierunków dostaw surowców energetycznych,
magazynowanie paliw (utrzymywanie obowiązkowych rezerw),
współpracę państw europejskich w sytuacjach kryzysowych,
promowanie odnawialnych źródeł energii.
Slide 29
bezpieczeństwo energetyczne …
Pakiet klimatyczno-energetyczny
Pakiet klimatyczno-energetyczny - nowe cele polityki energetycznej UE
(„20/20” lub 3x20%):
zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych do 2020r. co najmniej o 20% w porównaniu do 1990r.
racjonalizacja wykorzystania energii i w konsekwencji ograniczenie jej zużycia o 20%
zwiększenie udziału energii produkowanej ze odnawialnych źródeł energii do 20% całkowitego
zużycia energii średnio w UE w 2020 r.
osiągnięcie co najmniej 10% udziału biopaliw w sprzedaży paliw transportowych w 2020 r.
Slide 30
bezpieczeństwo energetyczne …
Europejska Karta Energetyczna
Porozumienie krajów UE w sprawie utworzenia wspólnego rynku energetycznego,
przewidujące m.in.:
powstanie konkurencyjnego rynku paliw, energii i usług energetycznych;
swobodny wzajemny dostęp do rynków energii państw sygnatariuszy porozumienia;
dostęp do zasobów energetycznych i ich eksploatacji na zasadach handlowych, bez jakiejkolwiek dyskryminacji;
ułatwienie dostępu do infrastruktury transportowej energii (międzynarodowy tranzyt);
swobodny przepływ kapitału na inwestycje energetyczne i transfer zysków z prowadzonej działalności;
koordynację polityki energetycznej poszczególnych krajów;
wzajemny dostęp do danych technicznych i ekonomicznych;
indywidualne negocjowanie warunków dochodzenia poszczególnych krajów
do zgodności z postanowieniami Karty.
Slide 31
bezpieczeństwo energetyczne …
Do zadań europejskiej polityki energetycznej należy:
Dążenie do wzrostu efektywności wykorzystywania energii, poprzez wspierania
rozwoju nowoczesnych technologii prowadzących do spadku zużycia energii
jak i redukcji strat energii poprzez m.in. modernizację systemu przesyłowego.
Utworzenie wspólnego rynku energii: efektywnego, bezpiecznego i
konkurencyjnego. W tym celu UE dąży do ustalenia przejrzystych ceny energii
oraz zasad udostępniania sieci przesyłowych zarówno paliw jak i energii
elektrycznej.
Stworzenie ram prawnych zobowiązujących państwa członkowskie UE do
utrzymywania obowiązkowych rezerw paliw płynnych oraz opracowania
koncepcji współpracy regionalnej w sytuacjach kryzysowych (odcięcia dostaw
gazu).
Slide 32
przydatne strony ...
www.acce.apsl.edu.pl/
www.ec.europa.eu/energy/index_en.htm
www.energetyka.wnp.pl/
www.gigawat.info/index.html
www.globaleconomy.pl/component/option,com_frontpage/Itemid,1/
www.klaster3x20.pl/
www.pl.wikipedia.org/wiki/Bezpiecze%C5%84stwo_energetyczne
www.tonto.eia.doe.gov/country/index.cfm?view=reserves
www.bp.com/productlanding.do?categoryId=6929&contentId=7044622
www.cire.pl/
www.eia.doe.gov/
www.kape.gov.pl/
www.klimatdlaziemi.pl/
www.managenergy.net/emap/maphome.html
www.wiking.edu.pl/article.php?id=275#energetyka
www.mg.gov.pl/Gospodarka/Energetyka/
www.oszczedzaj-energie.pl/
www.rp.pl/
www.rynek-gazu.cire.pl/
www.osw.waw.pl/
www.sobieski.org.pl/
www.rurociagi.com
Slide 33
Regionalne Centrum Informacji Europejskiej
ul. Mostowa 27, 87-100 Toruń
Tel. 56 652 11 21
www.kursy.rcie.torun.pl
Projekt jest współfinansowany ze środków Komisji Europejskiej