Transcript Gwara - dowodem polskości Górnego Śląska
Slide 1
Gwara
- dowodem
polskości
Górnego
Śląska
Gabriela Bonk, Rybnik 2009
Slide 2
Rozmieszczenie
dawnych
plemion
śląskich.
Ilustracja:
Stanisław
Bąk: Mowa
polska na
Śląsku.
W: Górny
Śląsk.
Poznań:
Instytut
Zachodni,
1959, s. 436.
Slide 3
Najstarsze polskie zdanie zostało zapisane na
Śląsku, w Księdze Henrykowskiej z 1270 roku:
Daj, ać ja pobruczę, a ty poczywaj
Slide 4
Mowa ludowa poszczególnych powiatów, jak
Koźla, Raciborza, Rybnika albo Pszczyny,
zbliża się bardziej do polskiej literatury pisanej,
niż dialekty z okolic Warszawy lub Krakowa.
profesor Lucjan Malinowski
Slide 5
Mapa
przedstawiająca
zróżnicowanie
narzecza
śląskiego
Ilustracja: Stanisław Bąk:
Mowa polska na Śląsku.
W: Górny Śląsk. Poznań:
Instytut Zachodni, 1959,
s. 451.
Slide 6
Ta staropolska mowa śląska zasługuje na uwagę
badacza i filologa. On tu znajdzie wyrażenia,
których używał Rej i Kochanowski oraz zwroty,
które przez swoją logikę zawstydzają dzisiejsze
polskie określenia.
profesor Józef Łepkowski
Slide 7
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Utrzymujące się „miękkie rz”
w połączeniach głoskowych
(„i” po spółgłosce „rz”):
prziszedł, grziby, krziwy, pokrziwa, trzi,
brzidko, rzigać, rzić, tszista
Slide 8
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Pierwotny, bezdźwięczny przedrostek
„s” w typowo śląskich formach typu:
słożyć, słazić, slecieć, sleźć, sjechać
Slide 9
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Archaiczne przymiotniki w stopniu
wyższym:
drogszy, dugszy, lekszy
- z zachowanymi tematami form
podstawowych: drog-, dług-, lekk-
Slide 10
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Archaiczne słowa:
gańba , czakać,
(w Cieszyńskim: sierce, wiesieli)
- język literacki używa form: hańba, wesele - a są to czechizmy.
Slide 11
Staropolskie
cechy
mowy
śląskiej
Dawny czas przeszły typu:
robiłech, widziałech, godołech,
poszłach, byłach, jo bych psziszła
Slide 12
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Dawny dopełniacz rzeczowników
żeńskich miękkotematowych na „e”:
ze zimie, z prace
Slide 13
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Samogłoski pochylone w formach typu:
mioł, prowda, trowa, zno,
rzyka, syr, ptok, jo
Slide 14
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Samogłoska pochylona „e” wymawiana
jak „y”w formach typu:
tyż, zygor, gżych, bida,
śmiych, śniyg, wiysz, niy
Slide 15
Staropolskie cechy mowy
śląskiej
Tworzenie nazw kobiet od nazwisk mężów:
Bryszowa, Kołodziejowa, Labusowa,
Mikulina, Piętczyna, Wagnerka,
Bryszka, Kołodziejka, Labuska
Slide 16
Staropolskie
cechy
mowy
śląskiej
Stare formy fleksyjne rzeczowników
i czasowników:
do lasa, do piwnice, robiłbych
Slide 17
Staropolskie cechy
mowy śląskiej
Dwojenie” lub „trojenie”
w zwracaniu się do osób
starszych i poważnych:
„
- Wyście prziszli mje łoboczyć, niy godejcie...
- Mamo, a kupiliście już…
- Starko, zrobicie mi ta wodziónka?
- Łoni mają zapalenie śledziony.
- Bydom tacy dobrzy, panocku, dajom mi
cosik…
Slide 18
Piękne archaizmy
językowe:
zdrzadło – lustro
cedzidko – sitko
kiszka – kwaśne mleko
kłopuk – kapelusz
dęga – tęcza
statek – naczynie
brusić - mleć
Slide 19
Piękne archaizmy
językowe:
błecha – pchła
ćma, cima – ciemno
ćmiel – trzmiel
czuch – węch
zegroda – ogródek
najduch – dziecko
niegrzeczne, albo
nieślubne
Slide 20
Piękne
archaizmy
językowe:
kapałka –
serwatka
przać – kochać
gon – polowanie
gipko – szybko
ojko, oje – dyszel
Slide 21
Typowo śląskie
nazwy potraw
są
słowotwórczo
przejrzyste:
wodziónka – zupa
przygotowana głównie
z wody
moczka – nazwa pochodzi
od moczenia piernika
ścierka - zupa z ciastem
ścieranym na tarce
siymiyniotka - potrawa
z siemienia
kołoczek - mały kołocz
żyniaty żur – żur „ożeniony
z ziemniakami”
modro kapusta niebieska kapusta
Slide 22
Ziemia
górnośląska
do 1922 roku
przez 601 lat
była pod
obcym
panowaniem:
Czechy,
Austria, Prusy,
Niemcy…
Slide 23
Podstawowy zasób
śląskiego
słownictwa jest
polski.
Zapożyczenia
niemieckie
(oraz czeskie,
francuskie…)
pojawiają się
w dziedzinach
związanych
z nowym
budownictwem,
rzemiosłem,
administracją
i szkolnictwem.
Slide 24
Germanizmy
w gwarze
górnośląskiej
są
przystosowane
do polskiego
systemu
językowego.
W polskim literackim języku mamy
ponad 20 tys. zapożyczonych
z innych języków słówek i wyrażeń.
Slide 25
klapsznita – dwie
kromki (Schnitte)
klapnięte razem
Zapożyczenia
niemieckie są
często „okraszone”
rodzimym
elementem.
Przyjmują odmianę
i koniugację
według prawideł
gramatyki polskiej.
Slide 26
polonizacja
Germanizmy
„spolonizowane”
fonetyczna:
przez Ślązaków
bryle, fligier, haziel
spolszczony rodzaj
żeński:
biksa, cygareta,
fana, glaca, gruba
zdrobnienia:
fanka, kryczka,
mycka, westka
Slide 27
polonizacja
morfologiczna:
melka, radiska,
ryczka, szychta,
zicherka
spolszczony rodzaj
żeński:
nudlówka, bania, frela,
hadra, tera
spolszczony rodzaj
męski:
baniorz, farorz,
grubiorz, karlus,
wandrus
Germanizmy
„spolonizowane”
przez Ślązaków
Slide 28
biglązko, larmo,
gryfny, interesantny,
kamratny, sztajfny,
szporowity, żymła
zapożyczenia
czasownikowe
z polonizującym
sufiksem:
biglować, dekować,
luftować, szporować,
sztrykować,
Germanizmy
„spolonizowane”
przez Ślązaków
Slide 29
To nie jest jakaś
zepsuta gwara,
lecz samo jądro
i rdzeń polskiej
mowy.
To język Rejów
i Kochanowskich!
profesor Aleksander Brückner
Slide 30
Ilustracja: Dialekty i gwary w Polsce. "Geografia w Szkole" 2000 nr 2/3
s. 147- 148.
Slide 31
Wykorzystano
obrazy
Ewalda
Gawlika
z Galerii
Gawlikówka
z Katowic
- Giszowca
Slide 32
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Bąk Stanisław: Mowa polska na Śląsku. W: Górny Śląsk. Poznań: Instytut Zachodni, 1959, s. 435- 452.
Dyrbuś Alfred: Czy germanizmy i czechizmy – szpecą naszą gwarę górnośląską? „Dzień” 20 kwietnia
2001.
Gwara śląska wczoraj i dziś. Katowice: Związek Górnośląski, 1992.
Kowalska Alina: Przeszłość i teraźniejszość dialektu śląskiego. Rozmawiał Marian Kisiel. „Śląsk” 1996
nr 5, 53.
Ligoń Stanisław: Bery i bojki śląskie. Wyd. 3. Katowice: Śląsk, 1980. ISBN 83-216-0380-7.
Miodek Jan: Chwalę gwary. „Wiedza i Życie” 1994 nr 1, s. 56.
Miodek Jan: Fenomen śląskiej gwary. „Śląsk” 1996 nr 5, 52.
Miodek Jan: Śląska ojczyzna polszczyzna. Katowice: Wojewódzka Biblioteka Publiczna, 1991. ISBN
83-900122-3-5.
Miodek Jan: Śląska religijna ojczyzna polszczyzna. „Gość Niedzielny” 2000 nr 52-53.
Pyzik Zdzisław: O mowie śląskiej. W: Z tej ziemi. Śląski kalendarz katolicki na rok 1992. Katowice:
Księgarnia Świętego Jacka, 1991. s. 85- 89.
Rubin-Lorek Mirela: O niektórych wyrazach staropolskich w dialekcie śląskim. „Serce Ewangelii”
2002 nr 115 oraz 2003 nr 118.
Słownik gwary śląskiej. Wyd. 2 rozszerz. Katowice: Columb, 1996. ISBN 83-902845-1-0.
Szewczyk Wilhelm: W obronie gwary. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 57.
Tambor Jolanta: Śląska gwara. Język szacowny i dowcipny. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 54- 55.
W obronie mowy śląskiej. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 56.
Gwara
- dowodem
polskości
Górnego
Śląska
Gabriela Bonk, Rybnik 2009
Slide 2
Rozmieszczenie
dawnych
plemion
śląskich.
Ilustracja:
Stanisław
Bąk: Mowa
polska na
Śląsku.
W: Górny
Śląsk.
Poznań:
Instytut
Zachodni,
1959, s. 436.
Slide 3
Najstarsze polskie zdanie zostało zapisane na
Śląsku, w Księdze Henrykowskiej z 1270 roku:
Daj, ać ja pobruczę, a ty poczywaj
Slide 4
Mowa ludowa poszczególnych powiatów, jak
Koźla, Raciborza, Rybnika albo Pszczyny,
zbliża się bardziej do polskiej literatury pisanej,
niż dialekty z okolic Warszawy lub Krakowa.
profesor Lucjan Malinowski
Slide 5
Mapa
przedstawiająca
zróżnicowanie
narzecza
śląskiego
Ilustracja: Stanisław Bąk:
Mowa polska na Śląsku.
W: Górny Śląsk. Poznań:
Instytut Zachodni, 1959,
s. 451.
Slide 6
Ta staropolska mowa śląska zasługuje na uwagę
badacza i filologa. On tu znajdzie wyrażenia,
których używał Rej i Kochanowski oraz zwroty,
które przez swoją logikę zawstydzają dzisiejsze
polskie określenia.
profesor Józef Łepkowski
Slide 7
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Utrzymujące się „miękkie rz”
w połączeniach głoskowych
(„i” po spółgłosce „rz”):
prziszedł, grziby, krziwy, pokrziwa, trzi,
brzidko, rzigać, rzić, tszista
Slide 8
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Pierwotny, bezdźwięczny przedrostek
„s” w typowo śląskich formach typu:
słożyć, słazić, slecieć, sleźć, sjechać
Slide 9
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Archaiczne przymiotniki w stopniu
wyższym:
drogszy, dugszy, lekszy
- z zachowanymi tematami form
podstawowych: drog-, dług-, lekk-
Slide 10
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Archaiczne słowa:
gańba , czakać,
(w Cieszyńskim: sierce, wiesieli)
- język literacki używa form: hańba, wesele - a są to czechizmy.
Slide 11
Staropolskie
cechy
mowy
śląskiej
Dawny czas przeszły typu:
robiłech, widziałech, godołech,
poszłach, byłach, jo bych psziszła
Slide 12
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Dawny dopełniacz rzeczowników
żeńskich miękkotematowych na „e”:
ze zimie, z prace
Slide 13
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Samogłoski pochylone w formach typu:
mioł, prowda, trowa, zno,
rzyka, syr, ptok, jo
Slide 14
Staropolskie
cechy mowy
śląskiej
Samogłoska pochylona „e” wymawiana
jak „y”w formach typu:
tyż, zygor, gżych, bida,
śmiych, śniyg, wiysz, niy
Slide 15
Staropolskie cechy mowy
śląskiej
Tworzenie nazw kobiet od nazwisk mężów:
Bryszowa, Kołodziejowa, Labusowa,
Mikulina, Piętczyna, Wagnerka,
Bryszka, Kołodziejka, Labuska
Slide 16
Staropolskie
cechy
mowy
śląskiej
Stare formy fleksyjne rzeczowników
i czasowników:
do lasa, do piwnice, robiłbych
Slide 17
Staropolskie cechy
mowy śląskiej
Dwojenie” lub „trojenie”
w zwracaniu się do osób
starszych i poważnych:
„
- Wyście prziszli mje łoboczyć, niy godejcie...
- Mamo, a kupiliście już…
- Starko, zrobicie mi ta wodziónka?
- Łoni mają zapalenie śledziony.
- Bydom tacy dobrzy, panocku, dajom mi
cosik…
Slide 18
Piękne archaizmy
językowe:
zdrzadło – lustro
cedzidko – sitko
kiszka – kwaśne mleko
kłopuk – kapelusz
dęga – tęcza
statek – naczynie
brusić - mleć
Slide 19
Piękne archaizmy
językowe:
błecha – pchła
ćma, cima – ciemno
ćmiel – trzmiel
czuch – węch
zegroda – ogródek
najduch – dziecko
niegrzeczne, albo
nieślubne
Slide 20
Piękne
archaizmy
językowe:
kapałka –
serwatka
przać – kochać
gon – polowanie
gipko – szybko
ojko, oje – dyszel
Slide 21
Typowo śląskie
nazwy potraw
są
słowotwórczo
przejrzyste:
wodziónka – zupa
przygotowana głównie
z wody
moczka – nazwa pochodzi
od moczenia piernika
ścierka - zupa z ciastem
ścieranym na tarce
siymiyniotka - potrawa
z siemienia
kołoczek - mały kołocz
żyniaty żur – żur „ożeniony
z ziemniakami”
modro kapusta niebieska kapusta
Slide 22
Ziemia
górnośląska
do 1922 roku
przez 601 lat
była pod
obcym
panowaniem:
Czechy,
Austria, Prusy,
Niemcy…
Slide 23
Podstawowy zasób
śląskiego
słownictwa jest
polski.
Zapożyczenia
niemieckie
(oraz czeskie,
francuskie…)
pojawiają się
w dziedzinach
związanych
z nowym
budownictwem,
rzemiosłem,
administracją
i szkolnictwem.
Slide 24
Germanizmy
w gwarze
górnośląskiej
są
przystosowane
do polskiego
systemu
językowego.
W polskim literackim języku mamy
ponad 20 tys. zapożyczonych
z innych języków słówek i wyrażeń.
Slide 25
klapsznita – dwie
kromki (Schnitte)
klapnięte razem
Zapożyczenia
niemieckie są
często „okraszone”
rodzimym
elementem.
Przyjmują odmianę
i koniugację
według prawideł
gramatyki polskiej.
Slide 26
polonizacja
Germanizmy
„spolonizowane”
fonetyczna:
przez Ślązaków
bryle, fligier, haziel
spolszczony rodzaj
żeński:
biksa, cygareta,
fana, glaca, gruba
zdrobnienia:
fanka, kryczka,
mycka, westka
Slide 27
polonizacja
morfologiczna:
melka, radiska,
ryczka, szychta,
zicherka
spolszczony rodzaj
żeński:
nudlówka, bania, frela,
hadra, tera
spolszczony rodzaj
męski:
baniorz, farorz,
grubiorz, karlus,
wandrus
Germanizmy
„spolonizowane”
przez Ślązaków
Slide 28
biglązko, larmo,
gryfny, interesantny,
kamratny, sztajfny,
szporowity, żymła
zapożyczenia
czasownikowe
z polonizującym
sufiksem:
biglować, dekować,
luftować, szporować,
sztrykować,
Germanizmy
„spolonizowane”
przez Ślązaków
Slide 29
To nie jest jakaś
zepsuta gwara,
lecz samo jądro
i rdzeń polskiej
mowy.
To język Rejów
i Kochanowskich!
profesor Aleksander Brückner
Slide 30
Ilustracja: Dialekty i gwary w Polsce. "Geografia w Szkole" 2000 nr 2/3
s. 147- 148.
Slide 31
Wykorzystano
obrazy
Ewalda
Gawlika
z Galerii
Gawlikówka
z Katowic
- Giszowca
Slide 32
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Bąk Stanisław: Mowa polska na Śląsku. W: Górny Śląsk. Poznań: Instytut Zachodni, 1959, s. 435- 452.
Dyrbuś Alfred: Czy germanizmy i czechizmy – szpecą naszą gwarę górnośląską? „Dzień” 20 kwietnia
2001.
Gwara śląska wczoraj i dziś. Katowice: Związek Górnośląski, 1992.
Kowalska Alina: Przeszłość i teraźniejszość dialektu śląskiego. Rozmawiał Marian Kisiel. „Śląsk” 1996
nr 5, 53.
Ligoń Stanisław: Bery i bojki śląskie. Wyd. 3. Katowice: Śląsk, 1980. ISBN 83-216-0380-7.
Miodek Jan: Chwalę gwary. „Wiedza i Życie” 1994 nr 1, s. 56.
Miodek Jan: Fenomen śląskiej gwary. „Śląsk” 1996 nr 5, 52.
Miodek Jan: Śląska ojczyzna polszczyzna. Katowice: Wojewódzka Biblioteka Publiczna, 1991. ISBN
83-900122-3-5.
Miodek Jan: Śląska religijna ojczyzna polszczyzna. „Gość Niedzielny” 2000 nr 52-53.
Pyzik Zdzisław: O mowie śląskiej. W: Z tej ziemi. Śląski kalendarz katolicki na rok 1992. Katowice:
Księgarnia Świętego Jacka, 1991. s. 85- 89.
Rubin-Lorek Mirela: O niektórych wyrazach staropolskich w dialekcie śląskim. „Serce Ewangelii”
2002 nr 115 oraz 2003 nr 118.
Słownik gwary śląskiej. Wyd. 2 rozszerz. Katowice: Columb, 1996. ISBN 83-902845-1-0.
Szewczyk Wilhelm: W obronie gwary. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 57.
Tambor Jolanta: Śląska gwara. Język szacowny i dowcipny. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 54- 55.
W obronie mowy śląskiej. „Śląsk” 1996 nr 5, s. 56.