Slide 1

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 2

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 3

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 4

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 5

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 6

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 7

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 8

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 9

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 10

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 11

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 12

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 13

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 14

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 15

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 16

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 17

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 18

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 19

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 20

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 21

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 22

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 23

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 24

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 25

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 26

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 27

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 28

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 29

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 30

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 31

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 32

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 33

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 34

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 35

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 36

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 37

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 38

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 39

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 40

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 41

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 42

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 43

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 44

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 45

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 46

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 47

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 48

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 49

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 50

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 51

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 52

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 53

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 54

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 55

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 56

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 57

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 58

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 59

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 60

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 61

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 62

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 63

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 64

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 65

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 66

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 67

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 68

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 69

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 70

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 71

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 72

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 73

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 74

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 75

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 76

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 77

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 78

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 79

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 80

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 81

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 82

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 83

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 84

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 85

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 86

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 87

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 88

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 89

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 90

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 91

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 92

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 93

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 94

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 95

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 96

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 97

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 98

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 99

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 100

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 101

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 102

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 103

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 104

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 105

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 106

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 107

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 108

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 109

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 110

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 111

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 112

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 113

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 114

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 115

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 116

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 117

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 118

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 119

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 120

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 121

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 122

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 123

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 124

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 125

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 126

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 127

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 128

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 129

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 130

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 131

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 132

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 133

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 134

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 135

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 136

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 137

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 138

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 139

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 140

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 141

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 142

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 143

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 144

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 145

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 146

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 147

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 148

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 149

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 150

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 151

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 152

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 153

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 154

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 155

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 156

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 157

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 158

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 159

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 160

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 161

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 162

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 163

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)


Slide 164

Selle,
Weefsels en

Dr Willem Stolk
Goudveld-Hoërskool

Molekulêre
studies

Genetika
(Die studie van erflikheid)

Na afloop van die afdeling moet jy
die volgende uitkomste bereik:
• Oor deeglike agtergrondkennis beskik.

• Mendel se bydrae tot genetika kan beskryf t.ov.



monohibriedkruistelings
dihibriedkruistelings

• Mendel se wette kan verduidelik.
• Oorerwing en voorspelling van bloedgroepe ken.
• Geenmutasies en chromosomale veranderings
kan beskryf.
• Genetiese afwykings en siektes ken.

Dr Willem Stolk

Agtergrondkennis
Belangrik om dit te verstaan

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Erflikheidseienskappe
word in
die selkern op die
chromosome gedra

Chromosome is opgebou uit draadagtige
strukture wat ons
DNA noem

DNA is weer ‘n
versameling
van linieêre gene

Geen

Dr Willem Stolk

Jy moet presies weet wat
ons met ‘n geen impliseer

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

‘n Geen is ‘n stuk
van die
DNA-string

Geen

Die volgorde van die
stikstofbasisse
van ‘n geen bepaal
‘n sekere
erflikheidseienskap,
bv.

•

oogkleur
• haarkleur
• bloedtipe

NB !

Homoloë pare het dieselfde
gene op dieselfde posisie
(lokus)
op die chromosoom .

!!!Kyk weer !!!!

Manlik

Vroulik

Haarkleur

Oogkleur

Bloedgroep

Baie belangrik
• Alle genetiese eienskappe in
een mens word deur twee ooreenstemmende gene beheer.
• Een geen is op die manlike lid
van die homoloë chromosoompaar en die ander geen op die
vroulike lid daarvan.

Dr Willem Stolk

Beide gene kan die eienskap vir
haarkleur op dieselfde manier
beheer, nl.
• manlik = swart hare
• vroulik = swart hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

swart
hare

So individu is
homosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Soms beheer die gene die
eienskappe op verskillende
maniere
• manlik = swart hare
• vroulik = bruin hare

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Manlik

Vroulik

Sulke gene word
allele
genoem
So individu is
heterosigoties
vir daardie eienskap

Dr Willem Stolk

Ander feite wat jy reeds
moet ken
(slaan oor)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Somatiese selle is
diploïed
(2n)

M
O
E
D
E
R
L
I
K

V
A
D
E
R
L
I
K

Tydens meiose word
chromosoomgetal
gehalveer en word
dit haploïed
(n)

V
M

Enkelstring
geslagschromosome
het dus
gevorm wat manlike
sowel as vroulike
eienskappe bevat.
(oorkruising)

V
M

Dr Willem Stolk

So wat gebeur voor en
tydens bevrugting ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose vind plaas. Haploïede
gamete word gevorm

23

Spermsel

46

23

46

Eiersel

Haploïede gamete versmelt …

23

23

diploïede sigoot word gevorm …

23
46

23

Sigoot ontwikkel d.m.v mitose
in ‘n embrio

!!! Kyk weer !!!
Baie belangrik
(slaan oor)

Twee
vyf
nege
dae

dae
maande

46

23

46

23
Meiose

Diploïede
selle
(2n)

46

23

46

23

Bevrugting
Haploïede
gamete
(n)

46

23
46

46

23

Diploïede
sigoot
(2n)

46

23
46

46

46

23

Mitose
Embrio
Mitose
Fetus
(2n)
(2n)

46

Dr Willem Stolk

Gregor Mendel
en sy bydrae
tot genetika
(Wie was hy ? (Kliek Kliek Kliek)

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Uit eksperimente met
ertjieplante het Mendel
die volgende afleidings
gemaak.
Animasie [Kliek …]

1. ‘n Erflikheidseienskap by ‘n persoon (of plant) word deur TWEE
gene beheer. Een geen kom van
die een ouer en die ander geen
van die ander ouer.
Geen v. moeder

Geen v. vader

M

V

Onthou: dit is homoloë chromosome

‘n Bepaalde geen kan ook
soms in twee of meer vorme voorkom wat dieselfde
eienskap op verskillende
wyses beïnvloed.

2.

Bv. kort ertjies

Bv. lang ertjies

M

V

Onthou: word allele genoem

Baie belangrik !!!!

Homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
(d.w.s egtelend lank)

Baie belangrik !!!!

Ook
homosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. kort ertjieplante
(d.w.s egtelend kort)

Baie belangrik !!!!

Heterosigoties vir ‘n
sekere eienskap
Bv. lang ertjieplante
en
kort ertjieplante
(d.w.s nie-egtelend)

Baie belangrik !!!!

Geenpare verskil:
• Een genetiese faktor
is dominant.
• Ander genetiese faktor is resessief.

Baie belangrik !!!!

• Somtyds ontbreek dominansie.
• Tussenvorme kan ontstaan.
• Bv. rooi blomme (leeubekkies) gekruis met
wittes.
• Nageslag is pienk.
• Dit staan as Onvolledige dominansie bekend

Dr Willem Stolk

Mendel se
eksperimente

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Met sy eerste eksperiment het
Mendel homosigotiese lang
(L) plante gekruis met ‘n
homosigotiese kort (k) plante

L

k

Homosogoties
ouer

Homosigoties
ouer

Wat het met die
kk
LL
geensamestelling
gebeur ?
Almal

x

Nageslag

Lk

Lk

lank

Lk

Lk

Kom ons kyk na die
genetiese samestelling
van die plante met sy eerste
eksperiment
(genotipe)

Lang plante

Kort plante

Homosigoties
ouer

Nageslag

Homosigoties
ouer

x

Almal
lank

Mendel het simbole gebruik
om die
genetiese eienskappe
mee aan te dui

Homosigoties
ouer

Nageslag

Lang plante

Kort plante

TT

tt

x
Tt Tt Tt Tt

Homosigoties
ouer

Almal
lank

Al die nakomelinge was lang
plante, want:
• Lank is die dominante eienskap
(altyd hoofletter = altyd eerste geplaas)

• Kort is die resessiewe eienskap
(altyd klein letter = altyd tweede geplaas)

Dr Willem Stolk

Wanneer net EEN genetiese
eienskap op ‘n slag ondersoek
word, bv. net plantlengte, dan
is dit ‘n
monohibriedkruising

Net so terloops:

‘n Genetiese eienskap
wat uiterlik vertoon, is

Fenotipe

‘n Genetiese eienskap
se samestelling

Genotipe

(kan dit sien)

(onsigbaar met oog)

Lees: definsies

Genotipe

Fenotipe
gee die kode vir

Dr Willem Stolk

Nou ‘n volledige
diagrammatiese voorstelling
van Mendel se
monohibriedkruising

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

FENOTIPE

Ouers

Lang
plante

X

Kort
plante

TT

Genotipe

tt

Lang
plante

Ouers

Meiose

TT

X

Kort
plante
tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Meiose

Gamete

Lang
plante
TT
T en T

X

Kort
plante
tt

t en t

Vier
haploïede gamete

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Bevrugting

Lang
plante

Ouers

X

Kort
plante
tt

TT

Meiose

T en T

Gamete

t en t

Bevrugting

Tt

Tt

Nageslag = F1-generasie

Ouers

Meiose
Gamete

Lang
plante

X

Kort
plante
tt

TT
T en T

t en t

Bevrugting

Tt
F1 - generasie

Almal
lank

Tt

Genotipe

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Fenotipe

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante

Tt

Genotipe

Tt

Ouers
Meiose

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose sal eers moet
plaasvind voordat bevrugting
kan geskied.
Waarom is dit noodsaaklik ?

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Gamete

Twee maniere om bevrugtingskombinasies te bepaal:
• Oorkruismetode
• Punnet-diagram

Ouers

Lang
plante

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT

Tt

Tt

tt

Bevrugting
(Oorkruis)

Ouers

Lang
plante
Tt

X

Lang
plante
Tt

Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

Gamete

T

t

Bevrugting

T

TT

Tt

(Punnet-diagram)

t

Tt

tt

Lang
plante

Ouers

X

Lang
plante
Tt

Tt
Meiose
Gamete

T en t

T en t

Bevrugting

TT
Gamete

T

t

T

TT

Tt

t

Tt

tt

Tt

Tt

tt

Resultate:

Genotipe:

TT Tt

Tt

Fenotipe:

3 lank

(75%)

tt
en 1 kort

Homosigoties lank :

(25%)

1 = TT

(25%)

Heterosigoties lank:

2=

Tt Tt

Homosigoties kort

1=

tt

:

(25%)

(50%)

Dr Willem Stolk

**Oefen so rukkie **
!! Slaan oor !!

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Probleemstelling:
‘n Plant wat heterosigoties is vir groen blare,
word gekruis met ‘n plant wat homosigoties
is vir gevlekte blare. Groen is dominant oor
gevlek. Gebruik die simbole G en g om die
betrokke gene voor te stel.
• Toon die verloop van die kruising tot by die F1-generasie
met behulp van ‘n skema met byskrifte.
• Watter % van F1-generasie gaan gevlek wees ?
• Watter persentasie van die F1-generasie sal homosigoties
wees ?

Ouers

Groen
blare

Gg

X

Gevlekte
blare

Fenotipe

gg

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Heterosigoties

P1 - ouers

Groen
blare

Gevlekte
blare

Fenotipe

Gg

gg

genotipe

G en g

g en g

gamete

X

Meiose

Bevrugting

Gg Gg

gg

gg

F1- generasie

Let wel: Kan Punnet-diagram
gebruik (Kyk of los)

Punnet-diagram

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

Gamete

G

g

g

Gg

gg

g

Gg

gg

Gg

gg

gg

F1- generasie

Resultate:

• 50% = gevlek (gg : gg)
• 50% = homosigoties (gg : gg)

Dr Willem Stolk

Sy volgende eksperiment was
om kontrasterende
eienskappe op verskillende
chromosoompare te
ondersoek.

Wat beteken
dit ?
Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

GGRR

x

Mendel kruis:
Geel, Ronde ertjies met

GGRR

x

ggrr

groen, gerimpelde ertjies

So lyk dit geneties op
die
homoloë chromosoompare

Homosigoties Geel (GG) gene

x
M

V

Homosigoties groen (gg) gene

M

V

Homosigoties Ronde (RR) gene

x
M

V

M

Homosigoties gerimpelde (gg) gene

V

Opsomming
!!! Maak seker jy verstaan !!!

G

g

G

g

x
M

R

V

R

M

r

V

r

Dr Willem Stolk

Ons noem dit ‘n
dihibriedkruising

Jy moet dit
diagramaties voorstel

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

P1-ouers

Geel
Rond

GGRR

X

groen
gerimpeld

ggrr

Fenotipe

genotipe

Let wel:

Let wel:

Homosigoties

Homosigoties

P1 - ouers

Meiose

Geel
Rond
Kan

groen
X gerimpeld
ook die

Punnet-diagram
ggrr
GGRR
gebruik
GR

Fenotipe

genotipe

gr

gamete

Bevrugting

Gg Rr

F1 - generasie

almal geel, almal rond

Dr Willem Stolk

Sy volgende stap was om die
nakomelinge, d.w.s die F1generasie met mekaar te
kruis

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gg Rr

Genotipe

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

F1 - ouers

Gg Rr

X

Gamete moet vorm.
so meiose en
oorkruising moet
plaasvind

Gg Rr

Genotipe

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

F1 - ouers
Meiose

Gg Rr

X

GR Gr gR gr

Gg Rr

Genotipe

GR Gr gR gr

Gamete

Gamete versmelt nou
en vorm sade
(gebruik Punnet-diagram)

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

F2

Gamete

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

Gr
gR

gr

GR

Gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

gR

Genotipe

Gamete

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

F2

G
E
N
E
R
A
S
I
E

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

Kyk of jy die res
Gamete
GR kan
Gr doen
gR
gr
self
GR

GG RR

Gr

GG Rr

gR

gr

Gg Rr

F1 - ouers
Meiose

X

GR Gr gR gr

Gg Rr
GR Gr gR gr

Genotipe

Gamete

F2

Gamete

GR

Gr

gR

gr

G
E
N
E
R
A
S
I
E

GR

GG RR

GGRr

GgRR

GgRr

Gr

GG Rr

GGrr

GgRr

Ggrr

gR

GgRR

GgRr

ggRR

ggRr

gr

GgRr

Ggrr

ggRr

ggrr

Dr Willem Stolk

Beantwoord nou die
volgende vrae vanuit
Punnet-diagram

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

• Hoeveel sade is geel en rond ?

9

• Hoeveel sade is geel en gerimpeld ?

3

• Hoeveel sade is groen en rond ?

3

• Hoeveel sade is groen en gerimpeld ?

1

• Watter % sade is weer homosigoties
vir alle kenmerke ?

12.5

• Skryf die genotipe neer van die homosigotiese groen, gerimpelde sade.

ggrr

• Hoeveel sade is homosigoties vir geel ?

4

Dr Willem Stolk

Uit Mendel se
eksperimente kry ons
die volgende wette:

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

RR

X

R

Eerste Wet

Die Wet van
Dominansie

rr

F1

Wanneer twee individue
met suiwertelende kontrasterende eienskappe
gekruis word, toon die
F1-generasie almal die
dominante eienskappe

RR

rr

X

Meiose

R R

Tweede Wet

Die Wet van
Segregasie

r

r

Gamete

Vir elke eienskap het
plante twee faktore
(gene) wat segregeer
(skei). Gamete het dus
slegs een van hierdie
faktore. (Tydens meiose)

Derde Wet

Die Wet van
Onafhanklike
Sortering

Die verskillende faktore
(gene) wat die verskillende
eienskappe (bv. plantgrootte,
saadkleur, ens.) beheer, tree
onafhanklik van mekaar op
en beïnvloed mekaar glad
nie. Hulle sorteer
onafhanklik gedurende die
vorming van gamete.

Dr Willem Stolk

Geslagsbepaling

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk
geslagsbepaling by
mense ?

Ons weet al …

Somatiese selle
beskik oor
23 pare
chromosome.
!! Kyk mooi !!

Die pare 1 tot 22
outosome

wilsto

23 ste paar
geslagschromosome

wilsto

Daar is
twee soorte
geslagschromosome,
nl …

X en Y

XX

Vrouens

Mans bepaal dus die

XY

geslag
van die nageslag

Mans

?

Man

?

Vrou

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

XY

XX
meiose

Gamete

X

Y

X

X

Bevrugting
Genotipe
Fenotipe

XX

XY

vroulik

manlik

Belangrik:
Daar word net soveel spermselle
as eierselle geproduseer.
Die kans dat die
nageslag manlik of
vroulik is, is dus
50:50

Terloops:
Elke spesie op aarde het sy eie
unieke getal, vorm en grootte
chromosome in elke sel.

Ons noem dit sy kariotipe

Soms vind daar ‘n
genetiese afwyking
plaas

Klinefelter
sindroom

!! Kyk mooi wat gebeur !!

manlik

Fenotipe

X

XY

Genotipe

vroulik
XX

meiose

Gamete

X

Y

XX

Bevrugting
Genotipe
Geen

meiose
!! skei nie !!

Fenotipe

XXY
manlik

So persoon het dus
effektief 47 chromosome.

Simptome van Klinefelter-sindroom

• Vroulike liggaamsbou

• Langer as normale liggaamslengte
• Onderontwikkelde testes
• Onvrugbaarheid

• Probleme met spraak en gehoor

Dr Willem Stolk

Bloedgroepe

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Hoe werk die oorerwing
en voorspelling van
bloedgroepe

Daar is vier
bloedgroepe,
nl …

Bloedgroep A

Bloedgroep B

Bloedgroep O

Bloedgroep AB

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Die vier bloedgroepe
(fenotipe)
sal altyd ses moontlike
geenkombinasies
tot gevolg hê
(genotipe)

AA ; BB ; OO ; AB ; AO ; BO

Dr Willem Stolk

Kom ons bevestig dit
met ‘n aantal
kruisings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Meiose

A

AA
Meiose

A
AA

AA

Meiose

B

BB
Meiose

B
BB

BB

Meiose

O

OO
Meiose

O
OO

OO

Meiose

A

AA
Meiose

B
BB

AB

Meiose

A

AA
Meiose

O
AO

AO

Meiose

B

BB
Meiose

O
OO

BO

Meiose

B

BO
Meiose

O
OO

BO

Dr Willem Stolk

Kyk nou of jy die kinders
se bloedgroepe kan
voorspel met die
moeder (AO) vader (BA)
Onthou:
Mendel se diagramme

Fenotipe

manlik

X

vroulik

AO

Genotipe

BA
meiose

Gamete

A

A

O

B

Bevrugting
Genotipe
Moontlike bloedgroepe

AB AA AO BO
AB

A

B

Fenotipe

Dr Willem Stolk

Die voorspelling van
bloedgroepe is veral
belangrik wanneer
ouerskap betwis word

Kyk mooi

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

!! Nee !!

Kom ons gebruik Mendel
om dit te bewys

Fenotipe
Genotipe

manlik

X

vroulik

OO

OO
meiose

Gamete

O

O

O

O

Bevrugting
Genotipe

OO OO OO OO

Bloedgroep

O

Fenotipe

Die man en vrou sou net
kinders met bloedgroep O
kon produseer
Die betrokke kind is bloedgroep A.

Dit is dus onmoontlik dat die
man die vader
van die kind kan wees

Dr Willem Stolk

Mutasies en
chromosoom
veranderings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Dr Willem Stolk

Wat word bedoel by
geenmutasies ?

• Dit lei tot ‘n permanente wysiging van die volgorde van die stikstofbasisse van ‘n geen in die
DNA string.
• Dit beteken dat die genetiese kode wat die geen
dra nie meer dieselfde is nie.
• Die meeste mutasies is dodelik van aard, maar
sommige kan voordelig wees.
• Vind plaas in sowel somatiese- as geslagselle.

Dr Willem Stolk

Wat is die oorsake vir
geenmutasies ?

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

•

Dr Willem Stolk

Genetiese
siektes en
afwykings

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

Tuisblad I Agtergrondkennis Mendel I Monohibriede- en I Dihibriedkruisings I Wette I Geslagsbepaling I Bloedgroep I Mutasies I Siektes

X

Y

• Inspuiting van stollingsagente wat van menslike
bloedplasma verkry is.

X

Y

• Bloedvate word geblokkeer (verstop).
• Minder suurstof en voedingstowwe bereik die
organe
• Lei tot skade aan organe
• Breinskade – kan tot
beroerte lei
• Moegheid en pyn

• Bloedoortappings
• Pynstillers
• Beenmurgoorplantings

X

Y

• Swak oogvisie
• Ligte vel wat maklik
sonbrand
• Normale intelligensie

• Geen kuur vir albinisme
• Beskerming teen sonlig
sal velkanker voorkom

Woordelys
(maak seker jy ken elke begrip)

wilsto

Allele

Genotipe

Natuurlike seleksie

Dihibriedkruising

Erflikheid

Seleksie

Dominant

Heterosigoties

Fenotipe

Gene

Hibried

Resessief

Geenpoel

Homosigoties

Segregasie

Genoom

Kariotipe

Selektiewe teling

Genetika

Monohibried

Toetskruising

Haploïed

Diploïed

Hemofilie

Lokus

wilsto

Dr Willem Stolk

Ek hoop hierdie
aanbieding
kon jou help
Meld enige kommentaar (kliek)