Slide 1

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 2

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 3

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 4

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 5

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 6

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 7

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 8

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 9

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 10

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 11

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 12

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 13

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 14

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 15

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 16

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 17

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 18

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 19

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 20

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 21

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 22

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 23

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 24

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 25

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 26

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 27

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 28

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 29

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 30

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 31

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 32

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 33

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 34

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 35

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 36

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 37

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 38

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 39

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 40

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 41

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 42

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 43

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 44

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 45

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 46

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 47

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 48

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 49

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 50

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 51

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 52

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 53

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 54

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!


Slide 55

OSNOVI TEORIJE SISTEMA I
UPRAVLJANJA

/3/

2.1.3 Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :

 način spajanja djelova u sistem
 organizacija povezivanja elemenata u određenu cjelinu,
 logički red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)

 skup i poredak svih veza,

 stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje određene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

 Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata
i struktura hijerarhijskih relacija.

 Model grupiše određene aktivnosti, a čine ga:
 podsistemi,
 subsistemi,
 stanja sistema,
 mikrosistemi,
 elementi promjena stanja itd.

 Anatomija veza (struktura sistema) – oblik povezivanja
elemenata u cjelinu čime se određuje svrha i cilj sistema.

Sistemi sa istim elementima i vezama
mogu biti povezani u različite strukture:
- linijski
- prstenasti
- mrežasti
- potpuni
- točak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom

Sistem nije numerički zbir elemenata i
podsistema već njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P   S   D  T

-

sistem čuva rezerve, a eksploatiše okruženje;

 P   S   D  T

-

sistem stagnira;

 P   S   D  T

-

radni potencijal sistema opada;

 P  0;  S   D   T

-

sistem troši iz rezerve dio svog stvaranja;

 S  0;  P   D   T

-

sistem u izgradnji;

 D  0;  T   P   S

-

Sistem je parazit za okruženje;

 T  0;  D   P   S

-

ne postoji sistem koji ne troši materiju, energiju
ili ne upotrebljava informacije

gdje je
suma svih primanja-∑ P
suma svih stvaranja- ∑ S
sumom svih davanja- ∑ D
sumom svih trošenja- ∑ T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima
svoj optimum koji sistem nastoji da održava.
Podsistem koji se ne
razvija paralelno sa
cjelinom, svojim
brzim razvojem
izaziva
dezorganizaciju
sistema
(narušavanje
povezanosti
posistema i sistema)
tj. rast entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugrožava
sistem često taj dio prekida vezu sa tom cjelinom i

uključuje se u neku novu cjelinu.

 Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne,
povratne, posredne i dr.

 Razvoj tehnologije,nauke i tehnike često rezultira
razvojem cjeline na račun djela.

 Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati
funkcionisati bez opasnosti ugrožavanja i narušavanja
kontinuiteta.

OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

 Svojstvo autoregulacije – integralni sistem ( posmatrana struktura može biti umetnuta u
svojstvu podstrukture)

 Svojstvo transformacije - omogućava strukturama da se razlikuju od statičkih formi
 Svojstvo totaliteta strukture – asocijacija elemenata je nezavisna od cjeline
TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAŽE ZA SVAKU STRUKTURU :
1.

Princip očuvanja autonomnosti

(trajnošću neutralnog elementa osigurava identitet )
2.

Princip nekontradiktornosti
( mogućnost povratka na početno stanje )

3. Princip slobode kretanja
( mogućnost kretanja elemenata strukture )
Različite veličine sistema i različitih podsistema zahtjevaju i različite metode regulacije
njihove veze i funkcionisanja.

2.1.4 Funkcionisanje apstraktnih
sistema
Intezitet međusobnog uticaja elemenata sistema:
 promjenljiv je u vremenu i prostoru,
 zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti
njihovih ciljeva (kolaboracija interakcija).

Ometanja i onemogućavanja funkcionisanja jednog ili
više podsistema manifestuju se međusobnim isključenjem
interakcija (konfliktima).

Konflikti – direktno proporcionalni nedovoljnim

kapacitetima zajedničih izvora upravljačke energije.

Broj faktora koji utiču na funkcionisanje sistema –
neograničen.

Na funkcionisanje sistema istovremeno utiču faktori iz
svih naučnih disciplina (po Teoriji sistema),

Promjene u određenom sistemu proučavati kibernetskim
pristupom (polazi od funkcionisanja samog sistema).

Koncept funkcionisanja sistema – sistem ideja koje
moraju zadovoljiti određene uslove i standarde.

Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov
opstanak i razvoj.

Entropija – mjera dezorganizacije (manja potencijalna
razlika  entropija se povećava).

Za funkcionisanje sistema važi: Drugi zakon
termodinamike (uz odgovarajuću analogiju) tj. entropija
sistema se može smanjivati samo ako se u sistem ulaže
energija potrebna za to smanjivanje.

2.1.5 Složenost funkcionisanja i
kompleksnost ponašanja sistema
Složenost sistema je određena:
 brojem ponašanja,
 brojem povezivanja pojedinih elemenata,
 nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije između:
 broja elemenata (n),
 broj veza (v) i
 broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n·(n-1)
Broj veza:
v = n · (n - 1)

Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2
E1
E1
E1

E1

E2

r1
r2
r1

E2

S = 2v = 2n·(n-1)
v = n · (n - 1)

rn-1

r1

E2
E1
E2

En

r2
E2

rj
r3
E3

r2

ri

r4
E4

Ei

Ej

En-1

Ponašanje sistema, sa aspekta složenosti:

 jednosložno determinističko ponašanje (prosti),
 složeno determinističko ponašanje (složeni),
 deterministička struktura i stohatičko ponašanje (veoma
složeni),

 stohatička struktura i stohatičko ponašanje (kompleksna).
Funkcionisanje sistema:

 dinamičnost funkcionisanja,
 način ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),

 trajanje,
 izvjesnost,
 stabilnost funkcionisanja itd.

Dinamičnost:

 nulti,

Način ispoljavanja:
 pasivni,
 aktivni.

 mala konstanta,

 mala promjenljivost,
 velika konstanta

Trajanje:
 konačno funkcionisanje,
 beskonačno funkcionisa.

 velika promjenljivost.
Izvjesnost:
 sistemi sa determinističkim funkcionisanjem
 stohastičkim funkcionisanjem i
 neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti
upravljanja:
 samoregulišući,

 adaptivni,
 samoobučavajući,
 samorazvojni.
Primjeri industrijskih sistema:

 tehnološki,
 proizvodni,
 poslovni.

2.1.6 Dinamika, principi i kvalitet
funkcionisanja sistema
 Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih
elemenata čija se suština sastoji u dinamičkim promjenama koje se
dešavaju kako u elementima tako i u međusobnim odnosima – bez
promjena nema funkcionisanja .

 U priodnim sistemima cirkuliše određeni vid prirodne energije , dok
u društvenim sistemima cirkulišu materija, energija, informacije i
ideje .

 Izravnavanje potencijalnih razlika znači starenje i zamor sistema, a
pretjerano visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .

Osnovni principi funkcionisanja su :

 postojanje
 dostupnost
 definisanje elemenata i njihovi funkcija
 raspored funkcija po izvršiocima
 vremenski raspored funkcija
 sankcije za odstupanje i devijaciju
 hijerarhije odlučivanja
 informacije i definisane relacije

 U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te
ako dolazi do nedopuštenog odstupanja moraju se
predvidjeti sankcije kao instrument regulacije .

 Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se
stepenom efektivnosti i efikasnosti sistema , a zavisi od
strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa dejstava,
spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.

 Mogući skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i
efikasnosti predstavlja funkcionalu funkcionisanja sistema.

 Ocjena vjerovatnoće se dobija pomoću funkcionale koja
se zove pokazatelj vjerovatnoće sistema, a koja zavisi od
strukture i parametara sistema, te karakteristika
odstupanja u ponašanju elemenata sistema.

 Kvalitet prosječnog pokazatelja sistema izražava se kao
razlika prosječne vrijednosti karakteristika svih elemenata

i pokazatelja efektivnosti odstupanja elemenata.

 Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem
upija ili im se odupire predstavljaju dinamiku sistema .

2.1.7 Ponašanje i stabilnost sistema
 Ponašanje sistema,tj. usklađivanje ponašanja sa funkcijom
prilagođavanja sistema okolini, određuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veličine.

 Određenost ponašanja sistema je stohastičke prirode, tako da se
određenost smanjuje povećanjem broja veza sa okolinom, a smanjuje
redukcijom veza.

 Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema kojom
se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije, izolacije,
kompenzacije itd.

 Složenost sistema je definisana brojem različitih stanja u kojima se
sistem može naći.

 Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza tih
elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10 elemenata
posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

 Struktura sistema ukazuje na način koncentrisanja veza između
pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zaključak je da on ima djelimično nepoznatu strukturu i ulazi u grupu

stohastičkih sistema.

 Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama
podrazumijeva poznatu strukturu sistema, što olakšava način
predviđanja budućeg stanja, odnosno ponašanja sistema.

 Optimalnost - svojstvo koje obezbjeđuje najbolje moguće
stanje sistema u odnosu na okruženje i stepen pouzdanosti

da će sistem ostvariti zahtjevane funkcije na način utvrđen
osnovnim ciljem.

 Ukupno ponašanje sistema sastoji se od
ponašanja njegovog okruženja ( To ),
ponašanja njegovih ulaza (Tx),
ponašanja njegovih izlaza (Ty),
pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)
načina promjene njegovih internih obilježja, odnosno stanja

Determinističko ponašanje imaju oni sistemi
kojima je trajanje beskonačno, dok se za
sisteme za koje je karakteristično nesigurnost,
čiji je ishod neizvjestan imaju stohastičko
ponašanje

2.1.8 Regulisanje funkcionisanja
sistema
 U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri
čemu mijenjaju broj , raspored, intezitet međusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , što dovodi do stalnom
prelaženja sistema iz postojećeg u sljedeće (željeno) stanje.

 Kontrolisani ulaz se transformiše u izlaz kao nov kvalitet.
 Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruženja u sistem, koja
dovodi do entropije sistema.

 Neophodno je neprekidno podešavanje funkcionisanja sistema
koje nazivamo regulacijom



Funkcionisanje sistema reguliše se putem regulatora, a
omogućava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da

minimizira korekciju predznaka odstupanja i time
osigurava kontrolu izvršenja postavljenog cilja.



Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije,

informacija itd, uređen po određenoj koncepciji,
zaokružen u relativno nezavisnu funkcionalnu cjelinu,
predstavlja sistem koji ima tri cilja :


Kontinuitet funkcionisanja,



Efikasnost funkcionisanja,



Kontinuitet povećanja efikasnosti

 Regulacija kao sistem je najsavršenija u biološkom
sistemu, tako da je regulisanje funkcionisanja
čovječijeg organizna toliko savršeno da služi kao

pokazna koncepcija drugim sistemima.

 Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma složeno,
a ključna mu je uloga razgraničavanje nadležnosti, te
organizacijska i operativna regulacija, odnosno
autoregulacija sa adaptacijom.

 Autoregulacija reguliše funkcije koje osiguravaju
operativnu regulaciju i organizacijski red, čime su
podjeljena ovlaštenja i nadležnosti u okviru određenih
odgovornosti i zadataka regulisanja.

 Uslovi regulisanja vještačkih sistema su:
 da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama odstupanja,

 da su pokretačke sile poznate i mjerljive,
 da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora (smetnji) ,
 da postoji mogućnost nezavisnog podešavanja faktora, i
 da se može ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi
reagovanja
 Funkcionisanje sistema pokazuje različitu tromost pri
korigovanju devijacija, tako da je npr. inverzija sistema
veća pri korigovanju produktivnosti nego pri
korigovanju kvaliteta.

 Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine
reagovanja, tj. dužine vremena reakcije (mrtvo
vrijeme) koje traje od trenutka promjene opterećenja do
trenutka reagovanja rezultata na intervenciju.

 Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama
na posmatranoj pojavi, transformiše u izvještaj i dostavlja

regulatoru u određenom vremenskom intervalu.

 Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklađuje pogonske
sile i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

 U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u
intervencije odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:
 faze pripremanja,
 faze donošenja, i
 faze izvršavanja odluka.

 Dio informacija se pretpostavlja, čime se omogućava
programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zaključka koji
se sljedećim postupkom pretvara u upravljačku odluku.

 Model se postavlja kao koncepcija koja oponaša
funkcionisanje sistema, tako da uz pomoć operacionog
istraživanja utvrđujemo optimalne intervencije i moguće

devijacije u rezultatima funkcionisanja.

 Kompozicija misaonog procesa koristi se za
revolucionisanje funkcije upravljanja organizacionog
sistema, kako bi se obradom informacija dobila poruka o

intervenciji.

 Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje
kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

 Kad se pojavi informacija o poremećajima regulator,
programiran matematičkim putem, reaguje prema

programu reagovanja.

 Matematički modeli se formiraju koristeći savremene

matametičke metode kao što su linearno i nelinearno
programiranje, dinamičko programiranje, teorija igara, mrežno
planiranje, redovi čekanja itd. na osnovu kojih se mogu
ostvariti optimalne programirane intervencije.

 Prema Optneru:
 veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,
 veze drugog reda koje predstavljaju zajednički efekat i
 veze trećeg reda koje su opozicione.

 Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utiče na
smanjivanje entropije sistema, onda se jačaju veze prvog
reda kao uslov za jačanje stabilnosti sistema tj.
održavanje dinamičke ravnoteže.

 Porastom složenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se
pojavljuje i potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)
 Sistemi kod kojih relacije između elemenata mogu biti
takve da jedan elemenat posredno, preko drugih
elemenata, utiče sam na sebe, posjeduje povratno dejstvo.

 Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tačno
reprodukovane ulaze, smanjene efekte nelinearnosti i
poremećaja, ispoljenu tendenciju ka oscilacijama i
nestabilnosti, mogućnost ponovnog uspostavljanja

ravnotežnog stanja itd.

 Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz
postaje dio upravljačkog kola, čime jedna odluka
kontroliše ulaz u jedno stanje.

 Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola
povratne sprege prenijela na drugi elemenat potrebno je
vrijeme označeno pojmom kašnjenje.

 Veličina promjene i stepen kašnjenja na elementima zavisi od
 veličine prvobitne promjene ,
 kvaliteta međusobnih relacija elemenata i
 funkcionisanja kola

 Ulazom se zapravo utiče na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje
odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema
preko informacije, regulacije i intervencije predstavlja
povratnu spregu kao zatvoren sistem koji ima svoje
elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu živjeti van
organizma, dok je kod vještačkih to moguće, pa i
normalno; rasformiranjem jednog poslovnog sistema
elementi mogu da se priključe drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem čiji
su elementi:
 devijacija,
informacija,

regulator i
intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer
informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije,
a prema uzrocima devijacije interveniše se u
cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama,
direktno ili preko pojačivača, i dostavljaju
pogonskim silama funkcionisanja kako bi došlo
do povezivanja upravljačkog mjesta sa izvorima
smetnji i otpora.

Posebno važne osobine sistema sa povratnim dejstvom
su: povećanje tačnosti, precizne specifikacije ulaza,
smanjenje efekta nelinearnosti, povećanja obima
fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema
potrebi izlaza, tako da kontroliše efikasnost razmjene

materije, energije i informacija sa okruženjem.

Kod upravljačkih sistema kašnjenje informacije nastaje
zbog njihovog prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija
Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema,
kao prirodni tok evolucije.
Norbert Viner :"Kao što je entropija mjera dezorganizacije,

tako je i informacija mjera organizacije".
Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno
teže ka raspadu u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja

organizacije i diferencijacije pređu u stanje jednoznačnosti i
haosa.
Haos je stanje najveće vjerovatnoće u organizacionom
sistemu.

Sa aspekta upravljača, sistem se može posmatrati
kao fazno kašnjenje između ulaza i izlaza, kao što se
i dejstvo jednog sistema na drugi dešava u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na
jednom elementu prenese na drugi, naziva se
kašnjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uočava sa uzrokom ,
kašnjenje je ravno nuli.

 Entropija organizacionih sistema je prirodna težnja ka stanju
najveće vjerovatnoće, tj. organizacionom haosu ili totalnom
raspadu iz kojeg su i postali sistemi.

 Pri nastojanju da se smanji entropija i poveća stabilnost
sistema treba imati u vidu sledeće:
- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i
dezorganizovanosti koja teži da se poveća i da je otud,
neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,

- da najstabilnije funkcioniše sistem kod koga je postignut
najveći stepen razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije
spontani efekat njegovog ponašanja, nego je to rezultat
neprekidnog unošenja organizacionog reda u ponašanje
njegovih podsistema, te se povećava stabilnost njegovog
funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u
principu povećava uvođenjem novih tehničkih i prirodnih
podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je
negativna informacija koja sistem dovodi u stabilnije
stanje, tj. stanje veće vjerovatnoće.

 Entropija se definiše kao mjera neizvjesnosti
dešavanja slučajnih događaja (xi); i=1,2, ...n različitih
vjerovatnoća (pi); i=1,2,...m,.

 Matematički izražena količina informacije
1=log² 2 naziva se bit (binarna cifra) i označava
elementarnu jedinicu količine informacija koja

odgovara dualnom logaritmu broja 2, što u ovom
slučaju za dva stanja znači količinu informacije
potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1 bit.
H(x)=Σ pi (xi) Ii

n
H(x)= - Σ pi (xi)log2 p(xi)
i=1
formula za entropiju., tj. formula za količinu informacija
koja može imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0≤H(x)≤ log 2 n

 Proizilazi da se količina informacija može izračunati tako
što se od entropije prije primanja informacije oduzme
entropija poslije primanja informacije.

 Upravljački sistem kao podsistem organizacionog
sistema, takođe funkcioniše kao organizacioni sistem, i po

svojoj strukturi može biti :
- individualni,
- kolektivni.

 Upravljački sistem takođe ima svoju entropiju koja je
izražena prirodnom težnjom ka raspadu sistema. U stanju
minimalne entropije, efikasnost i labilnost upravljačkog

sistema je maksimalna, što se ispoljava kroz
prilagođenost organizacionog sistema na upravljanje
pomoću ciljeva.

2.2.1 Teorija devijacija
 Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije
ponavljaju.

 Sistematizacijom dobijenih rezultata formulišu se principi na
kojima se temelji teorija devijacija.

 Troškovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali
ako u praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki
rezultat od očekivanog.

 Меđutim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija
kao posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se
reintegriše i nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

 Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja
prirodnih sila, znači smanjivanje vjerovatnoće stanja
sistema, čime se stvara denivelacija potencijala.

 Vjerovatnoća stanja sistema između ekstremnih slučajeva
devijacije se obilježava veličinom entropije. Posljedice
povećanja devijacije, a time i entropije su dezorganizacija,
dezintegracija i raspadanje sistema, tako da je njeno

poznavanje gotovo nemoguće, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

 Iz gore navedenih činjenica dolazimo do zaključka da ne
postoji savršena organizacija sistema, već samo može biti
riječi o granici dopuštenosti i nedopuštenosti devijacija.

 Zbog uticaja devijacija koji nije isti u različitim
sistemima, kao ni u različitom vremenu i prostoru,
potrebno je obratiti pažnju na kriterijume
dopuštenosti devijacija koji se moraju elastično
primjenjivati.

 Ako se devijacija ne koriguje ona se regeneriše sve
dok ne smanji efikasnost i ugrozi kontinuitet
funkcionisanja, pa i opstanak sistema, ukoliko se ne
ponude alternative.

 U vezi sa nijansama dopuštenosti devijacije možemo
posmatrati kao:
 mikrodevijacije,

 minorne,
 dopuštene,
 nedopuštene i
 razorne devijacije.

 Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, učestale,
istovremene, loš kvalitet i visoki troškovi proizvodnje,
kompenzacija devijacije, međusobna povezanost, dinamika,
promjenljivost itd.

Usljed prisutnosti nedopuštenih devijacija koje
predstavljaju uzrok promašene koncepcije
sistema, hitna dejstva regulatora koja se
primjenjuju rjeđe daju progresivan pomak, što
ukazuje na to da je potrebno izvršiti reviziju
stare ili se odlučiti na izbor nove koncepcije
funkcionisanja sistema.

HVALA NA PAŽNJI!