Slide 1

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 2

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 3

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 4

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 5

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 6

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 7

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 8

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 9

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 10

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 11

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 12

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 13

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 14

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 15

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 16

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 17

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 18

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 19

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 20

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo


Slide 21

Аеш төп гомуми белем бирү
мәктәбенең 3 нче класc укучысы
Сәлахова Фираяның “Кәҗәләр”
темасы буенча проект эше.

• Җитәкчесе
Хаҗиева
Миляуша
Радисовна
• 2011 ел

Эчтәлек.
• 1.Кереш өлеше.
•2.Кар кәҗәләре.

»3. Тау кәҗәләре.
•4. Йорт кәҗәләре.
• 5. Нәтиҗә.

Гали белән Кәҗә.
Габдулла Тукай.
Безнең Гали бигрәк
тату Кәҗә белән
Менә Кәҗә карап
тора тәрәзәдән.
Гали аны чирәм
белән кунак итә,
Кәҗә рәхмәт укый:
сакалын селкетә.

Кәҗә-кәҗә-кәҗәкәй.

•

Күренекле шагыйребез Габдулла Тукайның “Гали
белән Кәҗә” шигырен укыдым да, уйга калдым. Татар
халык әкиятләрендә дә, язучыларыбыз әсәрләрендә дә
кәҗә - зирәк, хәйләкәр, җитез итеп сурәтләнә.Тормышта
алар нинди икән? Ерак бабалары кайларга барып
тоташа? Мин шушы йорт хайваны белән ныграк
танышырга булдым.

Максат

Кәҗәләрнең
төрләре белән
танышу.

Кәҗәнең
файдалы һәм
зыянлы якларын
ачыклау.

Төрле мәгълүмат
чыганаклары
белән
эшләргә өйрәнү.

Бурычлар:
• Кәҗәләр турында мәгълүмат җыю.
• Кәҗә төрләре арасында аермалы
Һәм охшаш якларын билгеләү.
• Йорт кәҗәләре белән якыннан
танышу.

Кар кәҗәләре.
•

Кар кәҗәләре Төньяк
Америкада яши. Алар куе,
ап-ак
йонлы
була.
Имезүче
хайваннардан
аермалы
буларак,
ата
кәҗәләрнең
дә,
ана
кәҗәләрнең дә мөгезләре
бар. Кәҗә бәтиләре яз
көне туа. Туып берничә
минут
үтүгә,
алар
аякларына басалар һәм
әниләре
артыннан
йөгереп йөри башлыйлар.
Беренче
көннәрдә
үк
тирән
упкыннар
аша
сикерә
алмасалар
да,
берничә
көннән
инде
алар,
тернәкләнеп,
чыгып,
тауларда
курыкмыйча
йөри
башлыйлар.

Кар кәҗәләре.
•

Кар
кәҗәләренең
иң яраткан урыннары
текә тау битләре . Алар
монда үзләрен хуҗа
итеп сизәләр, бернидән
дә курыкмыйлар, чөнки
мондый
текә
биеклекләргә
ерткыч
хайваннар бик сирәк
менә. Ә кар кәҗәләре
бик иркен йөриләр, бер
кыядан икенче кыяга
сикерү
алар
өчен
берни тормый.

Тау кәҗәләре.
• Тау кәҗәләре Әфганстанда, Иран,Кавказ
арты һәм Кече Азиядә, Һималайда,
Төрекмәнстанның көньягында, таулы
урыннарда яшиләр. Алар иң текә тау
битләренә дә үрмәләп менәләр.Кар
кәҗәләре кебек үк, кыя аша бик яхшы
сикерәләр. Ныклы һәм очлы тояклары
белән
таш
кыяларга
ябышып
та
менәләр.

Тау кәҗәләре

Йорт кәҗәләре.

• Йорт кәҗәләре – йорт хайваннарының берсе.
Тау кәҗәләре төркеменнән.
•
Кәҗә - беренчеләрдән булып кулга ияләшкән
хайван.
Аны
9000
еллар
элек
Якын
Көнчыгышта кулга ияләштергәннәр.

Йорт кәҗәләре.
• Кәҗәләр үләннәр
һәм
яшь
агач
үсентеләре белән
туклана.
Алар
ашаганнарын
күшәп
эшкәртәләр.
Кәҗәләрнең гомер
озынлыгы
9-10
ел.

Йорт кәҗәләре.
• Сөт өчен кайбер
хуҗалыклар
бик
яратып
кәҗә
асрыйлар.
Кәҗә
сөте бик куе һәм
тәмле,
аның
составында шикәр
һәм
кальций
тозлары күп.

Кәҗә сөте.

• Аны шифалы эчемлек итеп файдаланганда,
савып алгач та, җылы килеш эчәләр. Бигрәк тә
туберуклез белән авыручыларга кәҗә сөте
эчәргә киңәш ителә. Швецариядә кәҗә сөте
белән дәвалый торган махсус санаторийлар
бар.

Кәҗә сөте.

• Кәҗә
сөтеннән
май,
эремчек,
кефир Һәм башка сөт подуктлары
ясыйлар.

Кәҗә бәтиләре.
• Кәҗәнең балалары –
бәтиләре бик матур.
Алар
йөгерергә
сикерергә яраталар.
Тиктормас
кәҗә
бәтиләренең
җитмәгән
җирләре
юк.
Куркыныч
янаганда
кәҗә
,
тоякларын
шакылдатып
бәтиләрен үз янына
чакыра.

Кәҗә мамыгы.
• Кәҗәне
мамыгы
өчен
асраучылар да күп. Аның
мамыгыннан
җылы
свитерлар
да,
йомшак
бияләйләр дә бәйлиләр. Ә
искиткеч
җиңел,
җылы
йомшак
шәлләр
өчен
мамыкны
Оренбург
кәҗәләре
бирә.
Кәҗә
мамыгын кыш ахырында
яки
җәй
башында,
хайваннар ябага коя торган
чор башлангач, куе тешле
тарак белән тарап алалар.
Бер кәҗәдән уртача 350400 грамм чамасы мамык
чыга.
Мамыгын
алгач,
кәҗәнең кыяфәте үзгәрә:
аяклары
озынаеп,
үзе
зифаланып киткәндәй була.

Халык иҗаты – мәкальләр.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•

•
•

Бер
кортлы
кәҗә
бөтен
читәнне
җимергән.
Бер кәҗә ике күршене сугыштырыр.
Бүрегә сәлам бирү кәҗә эше түгел.
Йон
уңаена
сыпырсаң,
кәҗә
дә
койрыгын селкетә.
Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә.
Корчаңгы кәҗә саф чишмәдән генә су
эчәр.
Кәбестә бакчасына кәҗәне каравыл
куймыйлар.
Кәҗә асраган каргыштан чыкмас.
Кәҗә:
«Бакча
буеннан
үтмәсәм,
тамагым туймый»,- дип әйтә, ди.
Кәҗә бар җирдә каза була, ди.
Кәҗә белән кәбестә дус түгел.
Кәҗә койрыгына кырмавык ябышмый
булмый.
Кәҗә сауганнан сыер сауган сөт сорап
килгән.
Кәҗә, тынычлыктан туйса, көтүченең
чыбыркысын чәйни, имеш.
Кәҗә үзе затсыз булса да, күне затлы.
Кәҗәгә дигән таяк оҗмахтан чыккан.

•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•
•
•

Кәҗәдә чуан тормый.
Кәҗәне макта, сыерны сау.
Кәҗәнең
ашамаган
әреме
башын
авырттырыр, имеш.
Кәҗәнең бакчага бер күз салуы да
зыян.
Кәҗәнең бер исеме кәҗә, икенчесе каза.
Кәҗәнең туганда ук сакалы була.
Кәҗәнең әҗәле җитсә, көтүченең
таягына ышкыныр.
Мөгезсез кәҗә үзен: «Мин - куй!» дия икән.
Мүкләк кәҗә, мөгез сорыйм дип,
колагыннан коры калган, ди.
Сөтсез кәҗә бакравык.
Урлап
ашамаса,
кәҗәнең
тамагы
туймый.
Кактым-суктым кәҗәне, таптым үземә
бәлане.
Кәҗә билеты бирү.
Кәҗәгә акчасы җитми, сыер сатулаша.
Кәҗәне кәбестә сакларга кую.
Муеныңнан кәҗә мае чыгарырмын.

Нәтиҗә.
• Әдәби
әсәрләрдәге
тиктормас, кире кәҗә тормышта тау түбәләрен
иңләүче, сөте - төрле
авыруларны дәвалаучы,
мамыгы
каты
салкыннардан саклаучы
булып чыкты.
• Ә кыргый кәҗәләр хәзер
бик аз калган. Аларны
саклыйлар, шуңа аларны
аулау тыела.

Ай-яй, кызыктым.
• Кәҗә
мамыгыннан
бәйләнгән
киемнәрнең
җылылыгына,
йомшаклыгына
шулхәтле кызыктым.
Үзем
дә
бәйләргә
кирәк дигән карарга
килдем.
• Киләсе
пректны
“Бәйләм
серләре”
дип төзеп сезгә дә
тәкъдим итәрмен әле.

Файдаланылган әдәбият.
• 1. Хайваннар дөньясы. Т.Р.Шакирова.- Казан: Татар. Кит.
Нәшр.,2008.
• 2.Табигать бизәкләре. Ф.Җ.Ибрагимова. Казан. Мәгариф. 2002.
• 3. Г. Тукай. Шигырьләр Поэмалар. Казан: Татар. Кит. Нәшр.,
1985.
• Раушан көзге. Татар балалар әдәбиятыннан хрестоматия.
Казан. Мәгариф. 1993.
• Мәгариф. №7, 2010.

• http:www.fokart.net/photo