Terapia behawioralna Bernadetta Izydorczyk Plan wykładu Behawioryzm i neobehawioryzm – przedstawiciele Rozumienie psychopatologii Terapia w ujęciu behawioralnym - definicje Podstawowe cele i.
Download
Report
Transcript Terapia behawioralna Bernadetta Izydorczyk Plan wykładu Behawioryzm i neobehawioryzm – przedstawiciele Rozumienie psychopatologii Terapia w ujęciu behawioralnym - definicje Podstawowe cele i.
Terapia behawioralna
Bernadetta Izydorczyk
Plan wykładu
Behawioryzm i neobehawioryzm – przedstawiciele
Rozumienie psychopatologii
Terapia w ujęciu behawioralnym - definicje
Podstawowe cele i założenia terapii
Strategie behawioralne – wybrane wątki
rozumienia i stosowania
Literatura podstawowa
Popiel Agnieszka, Pragłowska Ewa: Psychoterapia poznawczo-
behawioralna .Teoria i praktyka. Wyd.Paradygmat,2008
Behawioryzm i neobehawioryzm
Behawioryzm – przedstawiciele
Iwan P. Pawłow (1849-1936): warunkowanie klasyczne u zwierząt.
John Watson, Rosalie Rainer (1925): reakcje lękowe jako wynik
warunkowania.
Edward l. Thorndike (1874-1949): zachowanie instrumentalne, prawo
efektu.
Burrhus F. Skinner (1904-1990): uczenie się poprzez warunkowanie
sprawcze (instrumentalne), wzmocnienia pozytywne i negatywne, zasada
Premacka.
Edward Tolman (1886-1959): behawioryzm celościowy, warunkowanie
instrumentalne.
Terapia behawioralna przedstawiciele
Hans J. Eysenck (1916-1997) – ang. psycholog jeden z twórców behawioryzmu,
teoretyk osobowości, krytyk psychoanalizy („Zmierzch i upadek imperium Freuda”) –
Joseph Wolpe (1915-1997): badania nad przewarunkowaniem
(przeciwwarunkowaniem) – systematyczna desensytyzacja, techniki relaksacyjne.
Albert Bandura (1925): teoria społecznego uczenia się, poczucia własnej skuteczności.
Arnold A. Lazarus (1932): „Multimodal Behavioral Therapy”, 1976.
Donald Meichenbaum
Rozumienie psychopatologii
Definiowanie zaburzeń psychicznych
Zaburzenia psychiczne - nieprzystosowawcze wzorce
reakcji – wyuczone zachowania nabyte na drodze
klasycznego, instrumentalnego warunkowania i
modelowania
Nerwice i psychozy - to wyuczone zachowania =
nieprzystosowawcze nawyki
Objaw – rekcja osobnika wystawionego na określony
bodziec, awersyjne zjawisko; podtrzymywany jest gdyż
prowadzi do skutków dla człowieka pozytywnych lub
umożliwia uniknięcie szkodliwych
Normalność – choroba
Ujęcie statystyczne – średnia lub inna miara przeciętności
(odchylenie od średniej – nienormalność)
Ujęcie idealne – norma - to co jest najbardziej pożądane
Choroba to pojęcie abstrakcyjne (swoista przyczyna wywołuje
swoisty zespół objawów, które występują w dającym się
przewidzieć porządku, i którym towarzyszą specyficzne zmiany
strukturalne i czynnościowe w poszczególnych częściach ciała.
Ważna jest w ich ocenie symptomatologia kliniczna
Organiczne (umysłowe) zaburzenia psychiczne – na tle
organicznej (biochemicznej, morfologicznej) przyczyny objawów
Zaburzenia psychiczne czynnościowe – nerwice ,zaburzenia
osobowości ,psychozy
Teorie uczenia się (prace Pawłowa, Watsona, Skinnera, Hulla,
Spence’a)
Naukowe reguły i sposoby rozumienia i modyfikowania
ludzkiego zachowania
Przyjmują udział czynników genetycznych i środowiskowych w
determinowaniu ludzkiego zachowania, w zaburzeniu
psychicznym widzą wynik interakcji między osobnikiem a jego
zmieniającym się otoczeniem
Wg. Eysencka podatność na nerwicę jest zdeterminowana przez
cechę osobowości (neurotyczność – stopień chwiejności
emocjonalnej- wyznaczony przez reaktywność układu
nerwowego); objaw nerwicowy - typ nieprawidłowego
zachowania nabytym w określonej sytuacji w drodze uczenia się
Nie istnieją konflikty wewnętrzne (np. kompleks Edypa)
Zasady warunkowania i uczenia się
Zakres możliwości behawioralnych uwarunkowany jest genetycznie
To jak zachowuje się osoba w danym momencie zależy w dużym
stopniu od czynników środowiskowych
Uczenie się – w wyniku jakichś doznań, ćwiczeń- dochodzi do trwałej
zmiany w zachowaniu się
Nie każde zachowywanie się jest wyuczone( nie są nimi -przemiany
związane z procesami fizjologicznymi np. starzenie się, wzrost,
przemijające stany np. zmęczenie lub doraźne przystosowanie się)
Warunkowanie klasyczne (Pawłow) –
- działania bez uwzględnienia własnych zachowań osoby,
- odstęp czasowy między BW a BBW jest stale ten sam
- reakcja warunkowa i na bodziec BW jest podobna
kształtowane odruchy należą do funkcji regulowanych przez
autonomiczny układ nerwowy, do czynności małozależnych od
woli(ruchy powiek ,odruch kolanowy)
Warunkowanie instrumentalne (Thorndike, Skinner) uzależnia się działanie od własnego zachowania osoby
Odstęp czasowy między BW a BBW - zależy od własnego
zachowania osoby
Reakcja warunkowa i na bodziec BW jest różna
kształtowane odruchy pozostają pod wyraźniejszą kontrolą woli, a
w ich realizowaniu ma udział OUN
- ćwiczenia z nagradzaniem, ucieczki, unikania, wzmacniania
Wzmacnianie
Naśladowanie
Wygaszanie
Leczenie zaburzeń psychicznych
Zasady uczenia się – niezbędne w leczeniu;
Modyfikacja symptomów to : oduczanie reakcji
niepożądanych i uczenie prawidłowych.
Leczenie fizykalne, socjoterapia, psychoterapia
behawioralna
Leczenie fizykalne
Terapia elektrowstrząsowa (EW) – np. ciężkie
stany depresyjne, schizofrenia
Leki przeciwdepresyjne
Leki ataraktyczne (np. celem opanowania
niepokoju, lęku i pobudzenia)
Leki neuroleptyczne ( np.schizofrenia, mania)
Socjoterapia
Obejmuje wszystkie sposoby zapewnienia takiego
środowiska ludzkiego, w którym chorobotwórcze
wpływy są sprowadzone do minimum i które w
maksymalnym stopniu sprzyjają wyzdrowieniu i
utrzymaniu zdrowia pacjenta
Pomoc społeczna, Korzystny wpływ środowiska
społecznego( w tym szpitalnego, w leczeniu
ambulatoryjnym) na pacjenta
Terapia behawioralna
Specyfika, przebieg ,terapeutyczne strategie
Główne etapy przebiegu procesu
terapii
krótki opis
I etap - Diagnoza kliniczna (ocena kliniczna
problemu, badanie stanu psychicznego) –
KONCEPTUALIZACJA PROBLEMU
(Co, jak ,dlaczego?)
1. sformułowanie hipotez, które w miarę uzyskiwania informacji w
toku terapii stopniowo poddawane są weryfikacji
2.Problem, z którym pacjent zgłasza się (stworzenie lista
problemów do terapii)
Jak to się dzieje, że go dotychczas nie rozwiązał – w jaki sposób
jest on podtrzymywany?
3.Mechanizmy leżące u jego podstaw
Dlaczego doszło do wytworzenia problemu?
4.Określenie celów terapii
II etap – Realizacja celów
1.Określenie czasu poświęconego realizacji każdego
z celów, kontrakt
2. Zaplanowanie technik pracy (zgodnie z celami)
3.Interwencje terapeutyczne
4.Ocena skuteczności zastosowanych technik
III etap - zapobieganie nawrotom
Ocena skuteczności, zakończenie terapii
Terapia behawioralno-poznawcza
Specyfika
Skoncentrowana na zjawiskach „zachowania jawnego”
(psychoanaliza i inne np. egzystencjalizm -skoncentrowane
na zjawiskach ”zachowania subiektywnego”: myślach,
uczuciach)
Nastawiona na modyfikowanie aktualnych objawów
(przejawianych głownie w zachowaniu i reakcjach)
Nie skupia się na źródłach i rozwoju objawów (chociaż też
uznaje, że są), nie zaniedbuje zbierania wywiadu, oczekiwań
pacjenta, relacji, sugestii, perswazji)
Metody oparte na regułach uczenia się: ustanowienie m.in.
procedur: systematyczne sporządzanie hierarchii sytuacji
powodujących lęk, programy stopniowania ćwiczeń oraz
specyficznych reguł dodatniego i ujemnego wzmacniania
Techniki oparte na mechanizmach:
- warunkowania klasycznego
(metoda ekspozycji, systematyczna desensytyzacja)
instrumentalnego – sprawczego
(ekspozycja z powstrzymywaniem reakcji, sterowanie
uwarunkowaniami, metody samoobserwacji)
społecznego uczenia się
Szczególne zastosowanie w leczeniu zaburzeń lękowych o typie fobii
( warunkowanie klasyczne -skojarzenie bodźca z zagrożeniem
powoduje lęk; warunkowanie instrumentalne – ucieczka przynosi ulgę =
wzmocnienie strategii unikania; uczenie się przez obserwację
zachowań osób znaczących w podobnych sytuacjach)
Mechanizmy te prowadzą do sformułowania przekonań dotyczących
zagrożenia i stworzenia obrazu własnej osoby podczas niebezpiecznej
sytuacji (np. jako osoby słabej)
Współczesna terapia behawioralna
AABT (Association for Advancement of Behaviour Therapy)
przekształcone (Kopenhaga 1995r) w ABCT (Assotiation for Behavioual
and Cognitive Therapies) liczy ponad 5000 członków, ukazuje się 50
czasopism naukowych w tym zakresie.
Psychoterapeuci behawioralni tworzą zróżnicowaną grupę, określając się
jako: 27% behawioralni, 69 % poznawczo-behawioralni, 2% poznawczy.
Europa: EABCT (European Assotiation for Cognitive and Behavioural
Therapies), po przekształceniu w 1992 r z EABT (European Assotiation
for Behaviour Therapy) liczy ok. 25 tys. członków.
1.Oparta na pomiarach naukowa, empiryczna weryfikacja
danych
2.Ukierunkowanie na aktualne determinanty zachowań i
problemy pacjenta (tu i teraz)
3.Oczekiwanie aktywności pacjenta (zaangażowania w
działanie, uczenie się nowych reakcji i zachowań)
4.Akcentacja samokontroli (ocenia własną terapię, jest
odpowiedzialny za wprowadzenie zmiany)
5.Strategie i procedury dostosowane są do indywidualnych
potrzeb pacjenta (jakie leczenie, wykonane przez kogo i w
jakich okolicznościach będzie najbardziej skuteczne dla osoby
,przy tym konkretnym problemie, objawie?
6.Partnerstwo i współpraca – informowanie o specyfice i
przebiegu terapii
Zastosowanie
Terapia indywidualna „gabinetowa”, ale coraz częściej: terapia par,
grupowa, w obrębie instytucji (oddziały szpitalne).
Operacjonalizacja technik leczenia i empiryczna weryfikacja skuteczności.
Krótkoterminowość.
Brak bezwzględnego warunku przebycia własnej terapii
Wykazana w badaniach skuteczność wobec: lęku panicznego,
upośledzenia umysłowego, migrenowych bólów głowy, zaburzeń
odżywiania, zaburzeń seksualnych, ADHD, schizofrenii, nadciśnienia
tętniczego, zaburzenia związane ze złością, palenie papierosów,
bezsenność, moczenie nocne.
Zastosowanie c d. - Lęki i fobie
Systematyczne odczulanie – bardziej skuteczne w lękach,
fobiach ,mniej w wytwarzaniu nowych reakcji adaptacyjnych
(tutaj lepsze warunkowanie instrumentalne np. warunkowanie
pozytywne w moczeniu nocnym)
Terapia awersyjna - eliminacja przyjemnych, ale szkodliwych
form zachowania (narkomania, dewiacje seksualne)
Terapia awersyjna, systematyczne odczulanie - mniej przydatne
do leczenia dla dzieci (tutaj warunkowanie instrumentalne)
Dobór pacjentów do terapii
Lęki, fobie, zaburzenia zachowania
Pojedyncze, swoiste objawy - bardziej skuteczna
Rozprzestrzenione objawy (uogólniony lęk,
depersonalizacja, choroby somatyczne, psychozy – często
przeciwskazaniem do terapii b.
Potrzebna wstępna ocena diagnostyczna szczegółowy wywiad psychiatryczny,
fenomenologiczna analiza objawów, analiza behawioralna
(rozpoznanie podstawowych problemów pacjenta i
określenie kierunku, w którym prowadzona będzie terapia
Metody leczenia-techniki
terapeutyczne
Techniki ekspozycji
Przeciwwarunkowanie, powtarzanie
niepożądanych reakcji
Cel
Zmniejszenie intensywności lęku
Ograniczenie unikania (=strategii podtrzymującej zaburzenie lękowe)
Modyfikacja dysfunkcjonalnych przekonań dotyczących emocji lęku,
jego trwania i szkodliwości
Techniki ekspozycyjne odwołują się do zjawiska habituacji
(zaburzenie lękowe = skutek niedopuszczenia do habituacji = do
wygaszenia lęku - gdyż osoba unika sytuacji trudnych – zagrażających w
przekonaniu, że unika katastrofy (wytłumaczenie w dwuczynnikowej
teorii Mowrera- unikanie w zaburzeniach lękowych utrwala się na
drodze warunkowania klasycznego: skojarzenie bodźca ze stanem lęku,
jak i instrumentalnego: opuszczenie sytuacji – oddalenie się od bodźca
przynosi ulgę – co wzmacnia zaburzenia lękowe w przyszłości)
Podczas ekspozycji terapeuta stwarza bezpieczne warunki i czas, aby pacjent
mógł się skonfrontować z lękiem, doświadczyć go ,zaobserwować zjawisko
habituacji, wygaszania lęku ,modyfikując dzięki temu własne przekonania, że
odczuwanie lęku – samo w sobie – jest niebezpieczne
Ekspozycja bodźca w rzeczywistości
in vivo w wyobraźni
wirtualnie (symulacja komputerowa)
Techniki ekspozycyjne różnią się siłą bodźca – najczęściej stosuje się
ekspozycje stopniowane (ustalenie hierarchii bodźców) - pacjent konfrontuje
się z kolejnymi bodźcami ,zaczynając od tych budzących najmniejszy lęk np.
systematyczna desensytyzacja , ekspozycja z powstrzymywaniem reakcji (np. w
leczeniu natręctw), przedłużona ekspozycja (np. PTSD)
Konfrontacja z najbardziej zagrażającym bodźcem – „zanurzanie” (flooding)
„3 C” terapii behawioralnej
Counterconditioning – przeciwwarunkowanie
Contingency management – sterowanie
uwarunkowaniami
Cognitive – behavior modification – modyfikacja
poznawczo - behawioralna
Warunkowanie reakcji
przeciwstawnych –
(przeciwwarunkowanie)
Cel – wytworzenie akceptowanych reakcji na
bodźce, które uprzednio wywołały chorobowe
objawy
Techniki
Zasada przewarunkowania (counter – conditioning) –
wytworzenie i wzmocnienie nowej reakcji przeciwstawnej w stosunku do istniejącej dotychczasprowadzi do eliminacji reakcji dotychczasowej
Wygaszanie instrumentalnej reakcji unikania
Intensywne powtarzanie reakcji bez jej wzmacniania
I-Bezpośrednie przeuczanie w realnej sytuacji
życiowej
W leczeniu fobii i lęków
Zasada wytwarzania reakcji antagonistycznej do lęku za pomocą
stopniowania faz ,w czasie których intensywność pierwotnie
lękotwórczego bodźca jest zwiększana
Stopniowanie ekspozycji wobec sytuacji wywołującej lęk
Obecność terapeuty - wystarcza do wytworzenia poczucia
bezpieczeństwa, co jest przeciwstawne w stosunku do lęku
Przykłady: zalecanie osobom z agorafobią spacerów na stopniowo
przedłużanym dystansie, z klaustrofobią – zamykanie ich w pokojach o
coraz mniejszych wymiarach
Lęk przed kotami – przedstawianie stopniowe materiałów od
niepodobnych do bardziej podobnych do sierści kota (zabawka kota,
rysunek kota, żywy kot)
Procedura: przed sporządzić wywiad (poznać wszystkie bodźce
wywołujące lęk –ustalić ich hierarchię według siły lęku przy każdym z
przedmiotów, sytuacji)
Systematyczna desensytyzacja
Wykorzystuje się antagonizm dwóch fizjologicznych
stanów : relaksacji i wzbudzenia wegetatywnego
Regulowane są one przez autonomiczny układ
nerwowy: wzbudzenie układu współczulnego - skutek
: objawy fizyczne, stan mobilizacji, lęk ;
antagonistyczny układ przywspółczulny – stan
odprężenia
Etapy : wyjaśnienie metody, ustalenie hierarchii
bodźców lękowych, nauczenie relaksacji (np.trening
Jacobsona), monitorowanie nasilenia lęku podczas
ekspozycji
II -Systematyczne odczulanie w wyobraźni - Systematyczna
desensytyzacja (J. Wolpe)
Przewarunkowanie reakcji niezgodnych z lękiem
„Wzajemne hamowanie” – w stosunku do odruchów
rdzeniowych i wyższych neurofizjologicznych procesów;
jeżeli po reakcji przeciwstawnej (np. do lęku) następuje
redukcja napędu - poprzednia reakcja (np. lękowa) powinna
ulegać warunkowemu hamowaniu
Reakcje zachowaniowe - przeciwstawne do lęku -
związane z zasadą wzajemnego hamowania : relaksacja
mięśniowa – stanowi podstawę do ”systematycznego
odczulania”
Leczenie lęków, fobii
Procedura postępowania
1.
Trening relaksacyjny (Jacobson)
2.
Opracowanie hierarchii lęków (sytuacji bodźcowych)
3.
Desensytyzacja :
Wyobrażenia (wizualizacje) sytuacji lękowych od najmniej
zagrażających do najtrudniejszych
Zadania domowe: relaksacja + ćwiczenia w wyobrażaniu sobie
sytuacji lękowych
Sprawdzanie skuteczności: desensytyzacja in vivo
Procedura (relaks – odczulanie)
Szczegółowy wywiad na temat bodźców wywołujących
fobię, lęk i siłę reakcji, jaką wytwarzają - sporządzenie ich
hierarchii (najsłabszy – najsilniejszy poziom) – od 1-3 sesji
Prowadzenie treningu relaksacji mięśniowej metodą
Jacobsona
Napinanie i rozluźnianie poszczególnych grup mięśniowych
i uczenie się rozróżniania odczuć związanych ze stanami
napięcia i rozluźnienia mięśni (pacjent ćwiczy też w domu)
Początek odczulania w wyobraźni – kiedy pacjent nauczy
się osiągać stan relaksacji
Wprowadzenie w stan relaksu – prośba o sygnał kiedy
poczuje lęk przez podniesienie palca wskazującego
Sugestia wyobrażenia sobie jakiejś obojętnej (=bez lęku) sytuacji
Ekspozycja bodźca - przed ekspozycją terapeuta prosi pacjenta o ocenę
nasilenia lęku - a następnie sugestia wyobrażenia 1-2 sytuacji z listy lęków
pacjenta - pacjent ocenia cały czas nasilenie lęku - terapeuta prosi o
zastosowanie wyuczonej relaksacji i pozostanie w sytuacji dyskomfortu do
czasu gdy lęk się zmniejszy
Terapeuta jest przy pacjencie fizycznie( efekt modelowania) i werbalnie
(„jestem obok Pana, wiem, że to przykre, ale lęk to tylko nieprzyjemny stan,
który niczym nie grozi, lęk mija”)
Terapeuta obserwuje pacjenta, zwraca uwagę na poprawne zastosowanie
relaksacji, wzmacnia go ,wyrażając werbalnie wprost uznanie za poradzenie
sobie z trudną sytuacją; obserwuje oznaki zmniejszania się lęku, pyta o jego
nasilenie
Jeśli lęk się zmniejszył co najmniej o połowę – można zakończyć ekspozycję i
zachęcić pacjenta do sformułowania wniosków z ćwiczenia
Ważne wielokrotne powtarzanie ćwiczeń (zawsze zaczyna od oceny nasilenia
lęku)
W czasie pierwszej sesji odczulania – trzeba ustalić, jak szybko i
wyraziście pacjent jest w stanie wyobrazić sobie sugerowane sytuacje
i jak się czuje gdy sobie je wyobraża
Kolejne sesje odczulania – relaks (zawsze ,ważny przed
odczulaniem! )i wyobrażenie kolejnych sytuacji lękowych z listy
pacjenta
Zaczyna się od bodźca najsilniejszego, który już nie wywoływał lęku
w czasie poprzedniego seansu
Procedurę powtarza się do czasu, kiedy najsilniejszy wyobrażany z
listy bodziec nie wywoła lęku
Jeżeli pacjent sygnalizuje podczas odczulania konkretnej pozycji na
liście - lęk (bądź terapeuta widzi jego niepokój) – przerywa się
wyobrażenie tej pozycji z listy i wprowadza ponownie w stan relaksu
– czasami polecenie wyobrażenia spokojnej sceny(= powrót uczucia
spokoju)
Następnie ponowne wyobrażenie pierwszej pozycji z listy – jeśli
ponownie lęk – relaksacja i rozszerzenie listy o słabsze bodźce
lękowe(= nie wywołujące takich gwałtownych reakcji)
Powtarzanie reakcji lękowej na jakąś pozycję z listy = powrót w wyobrażeniu do
pozycji, gdzie reakcja lękowa została opanowana
Żadna sesja nie może zakończyć się reakcją lękową (ostatnie wyobrażenie z
każdej serii zapamiętuje się najlepiej , wtedy wygaszenie lęku trwałoby dłużej)
Na zakończenie sesji – wyobrażenie raczej słabszych bodźców z listy
Czas trwania odczulania – w początkowej fazie w danej scenie –zależy od
rodzaju sceny) -kilka sekund (np. błysk światła) ,minut (spacer) ; sesja 20-30
min. 2-3 x w tygodniu
Na każdej sesji – po kilka pozycji z każdej grupy
Przerwa pomiędzy kolejnymi wyobrażeniami - kilka sekund (jeżeli nie
wywołano lęku); gdy lęk - wydłużyć do czasu odprężenia
Pozycje wywołujące szczególnie duży lęk – wyłączyć z terapii!
(uszczegółowić hierarchię lęku o inne przedmioty budzące niepokój)
Stosuje się głównie w terapii indywidualnej (Lazarus – w terapii grupowej)
Efekty
Zmniejszenie nasilenia lęku podczas konfrontacji z
bodźcem – zgodnie z mechanizmem habituacji
Krótszy czas utrzymywania się nasilonego lęku
podczas ekspozycji
Rewizja przekonań dotyczących zagrożenia
związanego z samym bodźcem i doświadczanym
lękiem
Ekspozycja z powstrzymaniem
reakcji E/PR
Mechanizmy psychologicznego działania – jak w
desynsytyzacji
Leczenie osób z zaburzeniami obsesyjno kompulsyjnymi celem ograniczenia bądź redukcji
rytuałów, natrętnych czynności
Ekspozycja (E) – polega na postawieniu pacjenta w
lękotwórczej sytuacji (np. dotknięcie klamki u drzwi) z
jednoczesnym udaremnieniem pacjentowi umycia rąk
(np. w natręctwach typu czystościowego) - umożliwia
zaistnienie habituacji i wygasza utrwalone natrętne
zachowanie
Przedłużona ekspozycja (PE)
Polega na wielokrotnym powtarzaniu ekspozycji wyobrażeniowych ,
in vivo oraz na poznawczym przetwarzaniu
Leczenie PTSD (Foa)
Cel – to modyfikacja patologicznej reakcji strachu i przetworzenie
doświadczenia traumy - możliwa dzięki eliminacji unikania
- Ekspozycja wyobrażeniowa - przedstawienie uzasadnienia metody
oraz wielokrotne powtarzanie sekwencji : ocena nasilenia dyskomfortu
- przywołanie w wyobraźni wspomnień doświadczonej traumy ocena nasilenia dyskomfortu – przywołanie szczegółów traumy ocena nasilenia dyskomfortu – przetworzenie (wnioski,
przeformułowanie przekonań dotyczących traumy i jej wpływu na
ocenę siebie, innych i przyszłości)
- unikanie rzeczywistych sytuacji przywołujących wspomnienia traumy
Trudności w zastosowaniu technik
ekspozycji
Niebezpieczeństwo wzmocnienia mechanizmu unikania i
nasilenia lęku w przypadku źle zaplanowanej lub
przeprowadzonej ekspozycji
ważne jest jasne określenie celu – wynikające z
konceptualizacji problemu oraz odpowiednia do w/w ilość
czasu na ekspozycję i na powtarzanie ćwiczeń
Trudności w zastosowaniu technik
ekspozycji cd
Niewystarczająco klarowne przedstawienie pacjentowi
celu i mechanizmu działania techniki
Ważne dokładne uzasadnienie w/w z wyjaśnieniem
mechanizmu powstawania lęku i reakcji unikania oraz
celu ekspozycji = nabycie doświadczenia
umożliwiającego przekonanie się ,że lęk, podobnie jak
inne niebezpieczeństwa ,można pokonać = nie unikać
myślenia o zagrożeniach = pozwala to przygotować się
do konfrontacji
Typowe błędy
Przerwanie ekspozycji przy utrzymującym się
wysokim lęku = wzmocnienie dalszego unikania
Zbyt rzadkie powtarzanie ekspozycji = nie
pozwala na zadziałanie habituacji
Ekspozycja wymaga od terapeuty
odpowiedzialności za wywoływane uczucie
dyskomfortu – aby był najmniejszy =
wystarczający do osiągnięcia celu (redukcji lęku)
Inne (zamiast relaksu) reakcje przeciwstawne do lęku
Rozluźnianie mięśni –środkami farmakologicznymi- (Wolpe):
meprobamat, chloropromazyna, fosforan kodeiny, dolantyna,
scopolamina (Rachman), amytal (amylobarbitone), phenalglycodal
(Lazarus)
Reakcje seksualne (zamiast relaksu) reakcje przeciwstawne do
lęku (zasada wzajemnego hamowania) do lęku (np. w leczeniu
impotencji) – zalecanie powstrzymywania się od podejmowania
prób stosunków seksualnych, z wyjątkiem sytuacji silnego
pobudzenia z wzwodem (lęk w sytuacjach sex. powinien ustąpić –
silne podniecenie= zahamowanie lęku)
Jeśli brak sytuacji silnego pobudzenia sex. – w realnej sytuacji
życiowej - systematyczne odczulanie w wyobraźni
Reakcje obronne - antagonistyczne do lęku (assertive) – gdy
pacjent odczuwa w sytuacjach interpersonalnych lęk – uczy się go
reakcji obronnych (np. psychodrama i odgrywanie ról – terapeuta w
roli osoby budzącej lęk)
III- Technika łagodzenia lęku (Wolpe) – w
leczeniu fobii
Jeżeli zakończenie działania szkodliwego bodźca
następuje natychmiast po innym bodźcu - to
wystąpienie tylko tego drugiego spowoduje
złagodzenie lęku
Lista bodźców wywołujących lęki i fobie u
pacjenta (nagranie ich na taśmie magnetofonowej
i odtworzenie w czasie sesji) – po kilku sekundach
przerwa - uderzenie prądem –naciśnięcie guzika
tekst z taśmy – uderzenie prądem itd. Przerwa
wywoływała rozluźnienie ;przerywanie uderzenia
prądem- np. słowem spokój
IV - Naśladowanie (Bandura) ,Warunkowanie
pozytywne
Obserwacja modela w sposób swobodny w obliczu obiektu
wywołującego lęk w realnych i wyobrażonych sytuacjach
Warunkowanie pozytywne – celem uzyskania reakcji
instrumentalnych:
- leczenie moczenia nocnego (uzyskanie zahamowania wydalania
moczu podczas snu- Mowrer :dzwonek i podkład),
- leczenie jąkania
(Cherry i Sayers – zahamowanie jąkania przez technikę ”cienia”:
pacjent powtarza głośno słowa eksperymentatora z opóźnieniem o
jedno lub dwa słowa ; wspólne głośne czytanie
Meyer – mówienie zgodnie z podawanym z zewnątrz rytmem
hamowało jąkanie
- leczenie ruchów mimowolnych (tiki, kurcze, kręcz szyi) –
ćwiczenia rozluźniające celem unieruchomienia mięśni objętych
ruchami mimowolnymi (trening reakcji mięśniowych,
przeciwstawnych w stosunku do wykonywanych nieprawidłowych
odruchów
Modelowanie
Cel – celowa modyfikacja zachowania poprzez
uczenie się
Często jako wstęp do ekspozycji (w zaburzeniach
lękowych) – terapeuta pokazuje pacjentowi
oczekiwany sposób zachowania
Trudności w zastosowaniu
modelowania
Niezamierzone przez terapeutę modelowanie
innych niż pożądane zachowań np. kiedy brak
spójności w przekazie (np. próbuje pokazać
zachowanie, które sprawia jemu samemu trudność
,a pacjent nie jest o tym poinformowany – wtedy
może rozumieć to błędnie jako element terapii)
Można modelować trudne sytuacje – również dla
terapeuty - ważne podkreślenie celowości techniki
V – Terapia awersyjna
Stosowana w przeszłości do lecenia zachowań szkodliwych społecznie
(alkoholizm, homoseksualizm, transwestytyzm, fetyszyzm, lekomania)
Celem jest wytworzenie uwarunkowanej odrazy w stosunku do zachowania, z
którego pacjent chce się wyleczyć
Stosowanie przykrych bodźców w czasie wykonywania czynności, będących
przyczyną leczenia, albo łączenie przykrych bodźców z takimi, które zazwyczaj
wywołują zachowanie niepożądane
Kara – rodzaj, intensywność i czas zadziałania awersyjnego, razem z nasileniem
lęku u pacjenta i jego dotychczasowym doświadczeniem, dotyczącym kary - to
czynniki określające skuteczność (surowa kara może prowadzić do
dezorganizacji zachowania;
efekt kary zależy od momentu jej zastosowania: jeżeli przed nagrodą –
tendencja do zahamowania działania ;gdy nagroda poprzedza karętendencja do wzmocnienia działania
Powtarzanie niepożądanych
reakcji – techniki
Metoda oparta na powtarzaniu niepożądanych
reakcji (wyczerpanie, wygasanie –
wielokrotne powtarzanie wyuczonej reakcji
bez wzmocnienia - prowadzi do jej
wygasania
Yates – leczenie tików( 5 x po 1 min. intensywnego powtarzania
każdego tiku z 1 minutową przerwą po każdym powtórzeniu ;
wciągu dnia 2 seanse – 1 z terapeutą i 1 w domu; max. czas
powtarzanie jednego tiku – 1godz.;po 4 seansach- 3 tygodniowy
odpoczynek)
Tiki powinny być odtwarzane dokładnie i intensywnie, aż do
momentu wyczerpania, aby powstał jak najwyższy poziom
reaktywowanego hamowania (Wolpe, Lazarus)
Wg. Hulla - wielokrotne świadome powtarzanie tiku powinno
prowadzić do narastania reaktywnego hamowania = wygaśnięcie
tiku (wygaszanie nawyku w jego maksymalnym nasileniu przez
wielokrotne – nie wzmacniane powtarzanie). Wg. Hulla wygaszanie
jest spowodowane warunkowaniem przeciwstawnej reakcji
odprężenia)
Sterowanie uwarunkowaniami –
procedury kontyngencyjne
(contingency menagement)
Zespół technik odnoszących się do dwóch zasad
rządzących ludzkim zachowaniem
- zachowanie pełni pewną funkcję
- istnieje zbieżność (contingency) między
okolicznościami, w jakich dane zachowanie występuje
,samym zachowaniem i jego następstwami
Następstwa określonego zachowania mogą stanowić
jego wzmocnienie
Zachowania niepożądane – powtarzają się głównie pod wpływem wzmocnień
pozytywnych (rzadziej negatywnych)
Sterowanie uwarunkowaniami= umiejętne (z uwzględnieniem wiedzy o
rozkładzie wzmocnień) operowanie przez terapeutę wzmocnieniami
pozytywnymi dla zachowań adaptacyjnych
W procedurze tej można zastosować metodę „rozwiązywania problemów”,
aby określić „pożądane zachowania”
W razie potrzeby terapeuta stosuje też środki awersyjne (dezaprobatę,
konfrontację, nawet zakończenie terapii w skrajnych sytuacjach)
Leczenie - np. zaburzenia osobowości z pogranicza (uczenie radzenia sobie
z kryzysem np. tendencji samobójczych ,samookaleczających się itp. - nie
tylko zażeganie jednorazowego kryzysu): zwracanie się o pomoc „w porę” (=
telefon do terapeuty przed aktem agresji – nie po nim). Jeśli pacjent zadzwoni
zanim się okaleczy (pożądane zachowanie) - terapeuta może wyznaczyć
dodatkowe spotkanie poświęcone aktualnej sytuacji; Jeśli się okaleczy - nie
powinien otrzymać uwagi terapeuty (krótkie omówienie bez dodatkowego
spotkania)
Trudności w zastosowaniu
sterowania uwarunkowaniami
Szczególna uwaga terapeuty ukierunkowana na
operowanie wzmocnieniami oraz na jasność
ustaleń z pacjentem, przestrzegania zobowiązań
podjętych z pacjentem
Terapia implozywna „zanurzająca ”(Flooding
therapy)
Polin(1959) – zastosowanie techniki wygaszania
wobec szczurów poddawanych ciągłemu działaniu
bodźca warunkowego - przy zachowaniu swobody
zachowywania się zgodnie z uprzednio wyuczoną
instrumentalną reakcją unikania
Cel
Wygaszanie lęku przez nie wzmacnianie zachowania
Zachęcanie pacjenta do pozostawania w wywołującej lęk
sytuacji i przeżywania go wprost – przy jednoczesnym
braku możliwości reakcji ucieczki
Stampfl (1967) –objaw nerwicowy (dwuczynnikowa
teoria uczenia się) -powstaje:
- na drodze warunkowania lęku i reakcji unikania,
pierwotnie wywołanego przez jakieś szkodliwe bodźce
- znaczenie mają też czynniki wewnętrzne (myśli,
impulsy)- wtórnie uwarunkowane – stanowiące sygnały wywołujące lęk
T. Stampfl (1923-): terapia implozywna, „zanurzająca”–
„źródłem psychopatologii jest unikanie”; długotrwała
ekspozycja + powstrzymywanie reakcji = wygaszanie
F. Shapiro (1987): EMDR (Eye Movement Desensitisation
and Reprocessing): „desensytytyzacja i restrukturyzacja
poznawcza są produktami ubocznymi powtórnego,
adaptacyjnego przetwarzania na poziomie
neurofizjologicznym – wspomaganego ruchami gałek
ocznych”.
Skuteczność: zaburzenia lękowe i PTSD.
Procedura terapii implozywnej
Wywiad diagnostyczny – ustalenie zewnętrznych i wewnętrznych
czynników, powodujących jawne i ukryte reakcje unikania
Opracowanie hierarchicznej listy sygnałów powodujących unikanie – niska
pozycja dla czynników, których lękowego znaczenia pacjent jest
całkowicie świadom i które zwykle są bezpośrednią przyczyną
symptomów;
powyżej znajdują się czynniki, uważane za bardziej związane z
pierwotnym bodźcem awersyjnym (one mogą ujawnić się tylko podczas
leczenia): konflikty seksualne, agresywne, edypalny itp.)
Leczenie
Pobudzenie pacjenta do wyobrażanie sobie z możliwie maksymalną
wyrazistością sytuacji lękowych i przeżywanie wszystkich związanych z
nimi uczuć
Celem terapeuty jest utrzymanie lęku pacjenta na jak najwyższym
poziomie, co osiąga się przez podsuwanie pacjentowi do wyobraźni
coraz bardziej niepokojących scen – zgodnie z ustaloną uprzednio
sekwencją - od najniższej pozycji w hierarchii, a kiedy lęk pacjenta
zaczyna słabnąć, przechodzi się dalej
Seans indywidualny :30-60 min; zakończenie zawsze kiedy lęk pacjenta
zaczyna słabnąć
Po kilku seansach z terapeutą – pacjent samodzielnie odtwarza ,aż do
momentu redukcji lęku
Terapia implozywna – maksymalne przeżywanie lęku = jego redukcja
Systematyczne odczulanie (Wolpe) – dążenie do zahamowania lęku
Warunkowanie sprawcze
(nagrody, żetony)
Stosowanie pozytywnych i negatywnych wzmocnień;
Ukierunkowanie działań
- na jeden objaw ,tzw. ”zachowanie obrane na cel” („targer
behavior”)
- na towarzyszące mu środowiskowe warunki – czynniki
wzmacniające i podtrzymujące to zachowanie
Interwencja terapeutyczna polega na manipulacji wzmocnieniami tak, żeby
patologiczne zachowanie ulegało wygasaniu i było stopniowo zastępowane
przez reakcje dostosowane
Wzmocnienia stosuje się - kiedy pojawią się pożądane reakcje ;
sukcesywne wzmacnianie reakcji -zbliżających się do pożądanych
zachowań
niepożądane reakcje – brak wzmocnień
Zastosowanie: w leczeniu zachowań pacjentów psychiatrycznych np.
schizofreników (urojenia, mutyzm, zaburzenia myślenia), objawy
nerwicowe, organiczne zaburzenia psychiczne). Prace: Ayllon i
współr.(1959),Greenspoon (1962),Williams(1964),Peters,Jenkins(1954)
Zastosowanie - w leczeniu psychoz dziecięcych (Leff,1968,Davison
1964,Martin,1968)
„Polityka żetonów ”(token economy) w leczeniu dorosłych
psychotyków - oddział szpitalny(Ayllon,Azrin1965,1968)
Zasada Premarck’a - dla każdej pary reakcji ,które
mogą się zdarzyć w danej sytuacji, ta z nich, która ma
większe prawdopodobieństwo wystąpienia ,będzie
pełniła funkcję wzmocnienia dla mniej prawdopodobnej
Wzmacniające czynności: przebywanie w świetlicy,
oglądanie TV, uzyskiwanie przywilejów warunkowały
ukształtowanie się pożądanych reakcji (np.
spacerowanie, schludne ubieranie się itp.
Aby wypełnić lukę między wystąpieniem zachowania
obranego za cel a hipotetycznym, wzmacniającym efektem
reakcji o większym prawdopodobieństwie wystąpienia wprowadzono żetony- dawano je pacjentom natychmiast
po wystąpieniu u nich zachowania obranego za cel
Żetony mogły być później użyte do osiągnięcia
przywilejów. Żetony nagradzające pożądane zachowania –
zwiększały częstotliwość ich występowania
Zaprzestanie ,rzadkie stosowanie żetonów = zmniejszenie
zachowań obranych za cel
„Polityka żetonów ” cd. (Gericke,
Atthowe, Krasner 1968)
Pacjenci mogą brać udział w prowadzeniu oddziału (kolektywne
podejmowanie decyzji np. w sprawie przydziału pracy, problemów
personalnych, przyznawania przepustek itp.)
Często celem jest też nagradzanie zachowań zwiększających
przystosowanie pacjentów poza szpitalem
Modyfikacja systemu leczenia w miarę jego postępów – poprzez
stosowanie opóźnionego wzmacniania (dawanie żetonów 1 raz w
tygodniu , na koniec zezwolenie pacjentom, by radzili sobie sami –
danie im „carte blanche” – zastępuje system żetonów)
Inne zastosowanie- w leczeniu nerwic, fobii szkolnej, zaburzeń
zachowania, zaniedbania społeczne, w nauce u dzieci (nagrody –
”premie” i żetony za zachowania pożądane)
Planowanie czynności i
monitorowanie związanych z
aktywnością emocji
Leczenie pacjentów, których zniekształcenia
poznawcze (myślenie dychotomiczne: „nie jestem w
stanie nic zrobić” i katastrofizacja: „ na pewno się nie
uda”) powodują ich wycofanie się z aktywności leczenie depresji
Cele
Rozwój umiejętności samoobserwacji
Weryfikacja myśli automatycznych związanych z
poczuciem bezradności
Praca nad poczuciem umiejscowienia kontroli
Rozwój umiejętności zarządzania czasem
Konfrontacja błędnych przekonań - planu zadań, które
chciałoby się podjąć np. w ciągu dnia - realistyczne określenie
możliwości wykonania danych czynności w przewidywanym
przez pacjenta czasie „mierzenie zamiaru podług sił”
Tabele z tygodniowym planem zajęć lub codziennym
zapisem ;pacjent zaznacza :dzień, godzinę wykonywanych
czynności ,ocenę stopnia przyjemności przy wykonywaniu
poszczególnych działań ,ocenę stopnia złego samopoczucia lub
obniżonego nastroju
Eksperyment behawioralny
Cel – testowanie myśli automatycznych,
przekonań pośredniczących i kluczowych;
określenie nowych perspektyw; poszerzenie
repertuaru zachowań pacjenta
Terapeuta z pacjentem wspólnie planują eksperyment, który w
przekonaniu pacjenta umożliwiłby weryfikację trafności jego
przekonań i podważenie obaw
Przebiega zgodnie z kolejnością elementów ”koła uczenia się”
1/ - precyzyjne określenie przedmiotu eksperymentu (=ustalenie, która
z myśli, przekonanie będą testowane)
2/- określenie alternatywy wobec testowanej myśli (przekonania) i
stopnia przekonania co do ich prawdziwości
3/-plan eksperymentu – co zrobi pacjent, gdzie, w jakim czasie
4/- określenie problemów, które mogą się pojawić podczas
przeprowadzania eksperymentu, zaplanowanie sposobów poradzenia
sobie z nimi
5/-Etap doświadczania – realizacja eksperymentu
Pacjent obserwuje, co wydarzyło się w trakcie
realizacji eksperymentu – opisuje swoje
zachowania, myśli, emocje ale
- nie mówi o znaczeniu, jakie miał eksperyment
- nie formułuje wniosków na tym etapie
Ostatni etap eksperymentu –etap
refleksji
Ocena rezultatów
Wnioski (w jakim stopniu potwierdziły się
określone przekonania)
Zaplanowanie kolejnego eksperymentu
(wzbogacenie wyników wcześniej eksp.
przeprowadzonego)
Eksperymenty behawioralne mogą obejmować :
testowanie hipotezy, eksplorację nowych
informacji, inne techniki (modelowanie,
odgrywanie ról, ekspozycję)
Trudności w zastosowaniu
Istotne jest określenie precyzyjne celu
Dostosowanie poziomu trudności zadania do możliwości
pacjenta (ani zbyt łatwy ani zbyt trudny)
Przeanalizowanie z pacjentem jak największej liczby
scenariuszy wydarzeń i ich następstw
Modyfikacja poznawczo – behawioralna
CBM (cognitive – behaviral
modification)
Sprzężenie zwrotne –biofeedbeck - oparte na wykorzystaniu sprzężenia
zwrotnego – zmiany zachowania pod wpływem informacji zwrotnych (mogą
one dotyczyć stanu wzbudzenia wegetatywnego (biofeedback) lub własnego
zachowania w danej sytuacji (wideofeedback)
Wskaźniki wykorzystywane w terapii to : aktywność elektrodermalna (fal
mózgowych), uświadamianie sobie i modyfikacja funkcji biologicznych:
ciśnienia krwi, tętna, rozszerzania naczyń krwionośnych
Neurobiofeedbeck: zapis EEG przekładany na grę komputerową i
wpływanie na jej przebieg
Cele
Samoobserwacja
Znalezienie optymalnego dla funkcjonowania
osoby poziomu wegetatywnego wzbudzenia
(biofeedback) lub optymalnych dla niej zachowań
w określonej sytuacji (wideofeedback)
Nabycie umiejętności regulowania własnego stanu
wzbudzenia na podstawie informacji zwrotnych
Pacjent otrzymuje informacje zwrotne o charakterystycznym
dla siebie wyjściowym poziomie wzbudzenia, o jego
zmianach (zachodzących pod wpływem myśli, technik
relaksacji). Pacjent otrzymuje informacje za pośrednictwem
aparatury, do której jest podłączony
Wielkość oporu skóry ulega przetworzeniu na sygnał
dźwiękowy (np. im > dźwięk tym > stan wzbudzenia) lub na
obraz ekranu komputera
Wideofeedback –informacje zwrotne o obserwowalnym
zachowaniu – nagranie wideo (analiza i ocena „samego
siebie”)
Trening relaksacji i ćwiczenia
oddechowe
Cele: uczenie umiejętności rozpoznawania
wczesnych sygnałów lęku, regulacji aktywności
układu wegetatywnego i panowania nad lekiem w
różnych sytuacjach życiowych
Trening uważności
Cele – uczenie umiejętności (samo) obserwacji; skupiania
uwagi na wybranych bodźcach; zmniejszenie
intensywności ruminacji w depresji i zamartwiania się w
lęku
Może być praktykowana na wiele sposobów- nie jest
jedną techniką – doskonalenie świadomości własnego
sposobu doświadczania rzeczywistości wszelkimi
dostępnymi zmysłami
Intencjonalne porzucenie tendencji do natychmiastowego
oceniania, osądzania przedmiotu naszego doświadczania;
przeciwieństwo sposobu myślenia w depresji
Praca osobista (zadania
terapeutyczne ,rzecz do
wykonania) – technika
behawioralno - poznawcza
Ważne założenia: podstawą zmiany jest uczenie się;
Jest ono bardziej skuteczne gdy opiera się na
własnym doświadczeniu; celem terapii jest
wyposażenie osoby w narzędzia pozwalające na
samodzielne rozwiązywanie problemów; terapia
wymaga aktywności obu stron
Ustalana jest wspólnie z pacjentem ;
Ważne jest ustalenie precyzyjne celu pracy;
Wynika z konceptualizacji problemu i celu terapii;