Transcript 1. MENADžMENT KVALITETOM – OD POTREBE DO

7. POJAM DOBRA, PROIZVODA I ROBE
Poznavanje robe kao nauka o robi (često tretirana kao komercijalno
poznavanje robe), je naučna disciplina koja se bavi proučavanjem upotrebnih
vrijednosti robe. Sve što se proizvodi s namjerom da postane predmet ljudske
razmjene naziva se robom, a cij izučavanja ovog predmeta je upravo
proučavanje svojstava robe, njenih vrsta, podvrsta, kvaliteta, načina
prepoznavanja originalne robe od imitacije ili falsifikata. Tumačiće se porijeklo
robe, zatim od kojih se sirovina izrađuje, kako je pravilno uskladištiti, rukovati
njome, odabrati prikladnu ambalažu i zaštititi je od raznih štetnih uticaja, a
time ujedno svoditi moguće gubitke na minimum.
Upotrebna vrijednost robe je skup njenih korisnih svojstava, odnosno –
onih svojstava zahvaljujući kojima roba može da zadovolji određen krug
ljudskih potreba. Vrijednost robe se javlja kao prometna vrijednost, i izražava
se u novcu – cijeni.
Stepen u kome proizvod (roba) zadovoljava određenu ljudsku potrebu,
odnosno stepen prilagođenosti proizvoda potrebama potrošača predstavlja
kvalitet robe. Kvalitet robe je integralna veličina koja zavisi od više faktora i
zauzima centralno mjesto u proučavanju robe – proizvoda. Izučavanje
kvaliteta robe u okviru poznavanja robe, ima primaran značaj i uključuje
definisanje tehničkih i ekonomsko-komercijalnih karakteristika robe.
58
7. POJAM DOBRA, PROIZVODA I ROBE
Poznavanje robe kao posebna naučna disciplina tijesno je povezana sa
mnogim drugim naukama, naročito prirodnim, tehničkim i ekonomskim.
Hemija, tehnologija, ekonomija, kao naučne oblasti su uzajamno
uslovljene u savremenom svijetu. Rezultat naučnog mišljenja i praksa u
jednoj oblasti utiču na ostale, i doprinose razvitku proizvodnih snaga i
unaprjeđenju industrijske proizvodnje.
Značajna je povezanost poznavanja robe sa ekonomskim disciplinama
kao što su marketing, ekonomika i organizacija preduzeća,
ekonomska propaganda i drugo. Marketing kao ekenomski proces
povezuje proizvodnju i potrošnju, omogućavajući da proizvodi (roba) idu
potrošačima, a informacije o potrebama potrošača – proizvođačima. Takve
aktivnosti omogućavaju plasman proizvoda na tržište koji su, pored cijene,
prilagođeni potrebama i zahtjevima potrošača.
Na današnjem nivou razvoja proizvoda i razvoja tehnologije, u praksi se
više ne može potpuno odvojiti tehnološka problematika od ekonomske.
Interdisciplinarni karakter poznavanja robe omogućava da se roba posmatra
ne samo sa prirodno-tehničkog, već i sa komercijalno-ekonomskog
stanovišta.
59
7. POJAM DOBRA, PROIZVODA I ROBE
Pod dobrom podrazumijevamo stvar ili uslugu kojom se zadovoljava neka
ljudska potreba. Dobra se dijele na slobodna i ekonomska. Slobodna su ona
koja nisu rezultat ljudskog rada, već se nalaze slobodna u prirodi; ekonomska
dobra proizvode ljudi svojom djelatnošću.
Ekonomska dobra se mogu klasifikovati u dvije osnovne grupe:
a) materijalna (sirovine, proizvodi, poluproizvodi), i
b) materijalno – nematerijalna (proizvodne usluge, neproizvodne usluge).
Sa aspekta namjene imamo:
- potrošna dobra (proizvodi lične potrošnje), i
- proizvode široke potrošnje.
Sa aspekta teorije marketinga:
- obična dobra;
- trgovačka dobra;
- specijalna dobra, i
- netražena dobra.
60
7. POJAM DOBRA, PROIZVODA I ROBE
Sa aspekta životnog vijeka – vijeka trajanja, imamo stara dobra,
usavršena dobra i nova dobra.
Sa aspekta njihove interakcije postoje osnovna, supstitutivna i
komplementarna dobra, a sa aspekta elastičnosti ponude i tražnje, dobra
mogu biti elastična i neelastična.
Proizvod se ne može smatrati objektom i pritom zanemarivati
socioekonomske i ekološke međuzavisnosti. Na osnovu takvih polaznih
gledišta i sa sistemsko – teorijskog aspekta, definicija proizvoda se nameće u
obliku: Proizvodi su materijalne strukture koje zbog tehnološke
organizovanosti socioekonomskog sistema u interakciji sa ekološkim
sistemom dobijaju određene funkcije.
Osnovna područja koja u toj interakciji konstituišu proizvod, možemo
definisati kao odnos:
- proizvod / čovjek : antropologija proizvoda (s etikom, psihologijom i
estetikom proizvoda);
- proizvod / privreda : ekonomija proizvoda (s privrednom tehnikom), i
- proizvod / priroda : ekologija proizvoda (sirovina, onečišćavanje,
reciklaža, itd.)
61
7. POJAM DOBRA, PROIZVODA I ROBE
Definicija koja se primjenjuje za proizvod može se primijeniti i za robu.
Da bi proizvod postao roba, on mora imati upotrebnu vrijednost
(sposobnost da može udovoljiti određenim potrebama), društveno
priznatu vrijednost i tržišnu vrijednost (sposobnost razmjene na
tržištu).
Tek tada proizvod prestaje biti mrtav kapital na skladištu a postaje roba.
Stoga se robom nazivaju svi proizvodi ljudskog rada koji svojim svojstvima
zadovoljavaju potrebe bilo koje vrste i istovremeno su predmet trgovine –
razmjene. Upravo je i cilj svakog proizvođača da se njegov proizvod na kraju
afirmiše u robu.
62
8. KLASIFIKACIJA ROBE
Roba je proizvod ljudskog rada koji se masovno reprodukuje, ali ne za
ličnu upotrebu proizvođača već za tržište, preko koga stiče društvenu
upotrebnu vrijednost. Naime, proizvođač u uslovima naturalne privrede stvara
materijalna dobra koja služe zadovoljavanju njegovih sopstvenih potreba, a
da bi proizvod postao roba, on mora da ima društvenu upotrebnu
vrijednost.
Dakle, roba je proizvod, artikal ili materijal, koja kao materijalno dobro
posjeduje određenu upotrebljivost, i koja na najbolji način može da obavi
određenu funkciju, ili da zadovolji određenu potrebu kojoj je i namijenjena.
Robu (proizvod, materijal), karakterišu hemijska, fizička, mehanička i
tehnološka svojstva, a prevashodno je određuje namjena, odnosno –
način upotrebe.
Roba u trgovinu dospijeva kao sirovina, poluproizvod ili gotov proizvod.
Sirovinom se naziva sva roba koja se u trgovini javlja u prirodnom,
neizmijenjenom obliku (ugalj, žitarice, itd.).
Poluproizvod je roba koja je prerađena, ali proces prerade još nije
okončan (pređa, daska, itd.).
Gotov proizvod je dorađena i uobličena roba koja neposredno može da
zadovolji određenu upotrebu (konfekcija, obuća, hljeb, itd.).
63
8. KLASIFIKACIJA ROBE
Ne postoji neka jedinstvena klasifikacija robe, ali se roba najčešće
klasifikuje prema stepenu prerade, dužini upotrebe, kvalitetu, namjeni, i dr.
U odnosu na stepen tehnološke prerade, roba se dijeli na:
- sirovine;
- poluproizvode, i
- gotove proizvode.
Uobičajeno je da se gotovi proizvodi prema dužini upotrebe dijele na:
- obična (netrajna) potrošna dobra;
- polutrajna potrošna dobra, i
- trajna potrošna dobra.
Netrajna potrošna dobra karakteriše velika frekvencija kupovine. Tu
spadaju prehrambeni proizvodi, neki kozmetičko – parfimerijski,
farmaceutsko – hemijski, isl.
64
8. KLASIFIKACIJA ROBE
U polutrajna potrošna dobra spadaju tkanine, konfekcija, obuća, razni
pribori, isl. Ovi proizvodi po dužini upotrebe i drugim karakteristikama nalaze
se između običnih i trajnih potrošnih dobara.
Trajna potrošna dobra karakteriše duži vremenski period korištenja. Tu
spadaju mašine, transportna sredstva, elektroaparati, namještaj, itd.
Klasifikacija robe prema kvalitetu sastoji se u razvrstavanju robe na klase
kvaliteta. Svaka klasa treba da zadovolji precizno definisane uslove o
kvalitetu, propisane od strane zakonodavca ili proizvođača, odnosno – od
strane neke aktuelne asocijacije proizvođača. Tako se u konačnom roba
prema kvalitetu dijeli na:
-
- pravu robu (original);
- zamjene ili surogate;
- imitacije, i
krivotvorine (falsifikate).
Pravom robom se nazivaju proizvodi koji imaju sve elemente kvaliteta –
bitna karakteristična svojstva svoje vrste.
65
8. KLASIFIKACIJA ROBE
Zamjenama (nadomjescima) ili surogatima, naziva se roba koja nema
sve elemente propisanog kvaliteta, nema krakteristična svojstva prave robe,
tako da samo djelimično (uslovno) može zamijeniti pravu robu. Prodaja i
upotreba surogata je zakonski dopuštena, uz uslov da na ambalaži moraju biti
podaci na osnovu kojih bi potrošač bio odmah upoznat da se radi o
nadomjesku, a ne o pravoj robi. Na primjer, prava kafa se u prometu
označava jednostavno kao kafa, ali njen nadomjestak (mljevena, pržena...),
mora nositi jasnu oznaku nadomjestak, zamjena ili surogat. Nadomjesci
služe u prehrani kao zamjena za pravu robu, bez težnje da u potpunosti budu
slični pravoj robi (dok imitacije zadovoljavaju neke druge potrebe potrošača i
izrađuju se po uzoru na pravu robu).
Imitacija prave robe samo svojim izgledom i eventualno nekim drugim
obilježjima liči na pravu robu (na primjer, to može biti vještačka koža,
vještački mramor, vještački nakit, krzno, i dr.), a zadovoljava potrošača na
primjer po pitanju cijene proizvoda.
Krivotvorine ili falsifikati nemaju oznaku „nadomjestak“, a prodaju se
kao prava roba. To su proizvodi koji se nezakonito pojavljuju na tržištu s
namjerom da se stekne zakonom nedopuštena korist, a po osnovu prevare
potrošača. Falsifikati se teško mogu otkriti površnim gledanjem, već samo
hemijskom analizom, odnosno ispitivanjem odgovarajućim instrumentima.
Proizvodnja i prodaja falsifikata zakonom je zabranjena. Na tržištu se
66
najčešće pojavljuju imitacije plemenitih metala, nakita, začina isl.
8. KLASIFIKACIJA ROBE
Prema ekonomskoj namjeni, roba se dijeli na:
- proizvode za reprodukciju (u koje spadaju na primjer sirovine,
pogonska goriva i dr.);
- proizvode opreme (u koje spadaju pogonske i poljoprivredne mašine,
mašine za obradu metala, transportna sredstva i ostala investiciona roba), i
proizvode za široku potrošnju (u koje spadaju prehrambeni proizvodi,
alkoholna pića, duvan, tekstil, obuća, proizvodi od kože, elektrotehnički i
elektronički proizvodi, kozmetičko – parhimerijski proizvodi isl.).
Neki autori iniciraju podjelu robe i na amorfnu – roba bez oblika, i
oblikovanu robu.
Jedna od prihvaćenih klasifikacija robe kod nas je da se roba dijeli na
proizvode industrije, šumarstva i poljoprivrede, a ovi na proizvode
odgovarajućih privrednih grana (tekstilni proizvodi, proizvodi metalurgije,
prehrambeni proizvodi, proizvodi hemijske industrije itd.).
67
9. OBLIKOVANJE PROIZVODA – ROBE
9.1. MODELI OBLIKOVANJA
Za razvoj i oblikovanje novih,
odnosno osavremenjivanje postojećih
proizvoda postoji više modela, a jedan
karakterističan model prikazan je na
Sl.9.01.
Prvi stepen su predprojektna istraživanja, sa svrhom da se već u sistemu
izbora i vrednovanja ideje (sistemsko
istraživanje u kojoj mjeri je proces
sposoban da ispuni postavljene
zahtjeve), detaljno prouče mogućnosti
za izvođenje, te sumiraju svi potrebni
elementi za terminsko i troškovno
planiranje tog procesa. U projektnim
istraživanjima je veoma važno pitanje
kvalitetnih i kompetentnih informacija.
68
9. OBLIKOVANJE PROIZVODA – ROBE
Drugi stepen je priprema razrade prethodnih podataka koji treba da
budu zasnovani na razmjeni mišljenja onih koji istražuju tržište i onih koji će
oblikovati tehnološki sistem, odnosno – odgovarati za proizvodnju. U ovoj fazi
se izrađuju grubi rokovi i troškovnici i izbacuju neodgovarajuće ideje.
Treći stepen predstavlja naglasak na funkciju proizvoda. Izrađuje se
prototip, a zatim se i provjerava u odgovarajućim laboratorijama, da bi se
utvrdilo u kojoj mjeri su zadovoljene glavne, a zatim i sporedne funkcije.
Izrađuje se detaljan predračun za varijante i utvrđuje koja od njih je
troškovno najprikladnija.
U četvrtom stepenu se vrednuje rezultat izrade i ispitivanja funkcijskog
prototipa, sada bez varijante koja označava proizvodni prototip. Nakon izrade
proizvodnog prototipa slijedi ispitivanje djelovanja u graničnim okolnostima.
U petom stepenu se razvija konačno oblikovanje proizvoda. Pregledaju
se nacrti i popravljaju, odnosno – dopunjavaju, obzirom na rezultate
ispitivanja proizvodnog prototipa, i utvrđuje se odgovaraju li normama. Zatim
slijedi predaja cjelokupne dokumentacije instituciji zaduženoj za oblikovanje
tehnološkog sistema.
69
9. OBLIKOVANJE PROIZVODA – ROBE
9.2. NAČELA PRI OBLIKOVANJU PROIZVODA – ROBE
U vezi sa oblikovanjem proizvoda – robe, najprikladnija je podjela obzirom
na funkciju koju obavljaju, pa tako razlikujemo amorfne i oblikovane
proizvode.
Amorfni proizvodi nemaju određenih trajnih oblika i ne obavljaju neku
određenu funkciju, već ih je potrebno u nekoj mjeri preraditi ili obraditi. Među
amorfne proizvode ubrajamo sirovine, poluproizvode i materijal u
neobrađenoj fazi.
Oblikovani proizvodi obavljaju jednu ili više funkcija, te su i bez ikakve
prerade ili obrade upotrebljivi za krajnjeg korisnika. U ovu skupinu spadaju
konačan proizvod i komplet dokumentacije njegovog oblikovanja.
Pri oblikovanju amorfnih proizvoda treba voditi računa prije svega o
sljedećim načelima:
- odgovarajuća fizička i hemijska svojstva;
- prilagođenost za dalju preradu;
- sposobnost za uskladištenje i transport, i
- proizvodnja pri što nižim troškovima.
70
9. OBLIKOVANJE PROIZVODA – ROBE
Pri projektovanju oblikovanih proizvoda bitna načela su:
- funkcionalnost;
- minimalna masa;
- minimalne gabaritne mjere;
- najniži (što niži) troškovi proizvodnje;
- što niži obrtni troškovi;
- jednostavno rukovanje i održavanje;
- pouzdanost, i
- najveća moguća sigurnost i ekološka prihvatljivost.
Načelo funkcionalnosti traži da funkcionalnost proizvoda, odnosno
njegova sposobnost obavljanja funkcije, bude što potpunija. Pod pojmom
„funkcija“ ovdje podrazumijevamo „ponašanje“ proizvoda sa svim
zahtijevanim karakteristikama.
Načelo najmanje mase preporučuje da u proizvod bude ugrađeno manje
materijala, a što je moguće postići odgovarajućim oblikovanjem proizvoda, ili
upotrebom novih, lakših materijala (supstitucijski procesi).
71
9. OBLIKOVANJE PROIZVODA – ROBE
Načelo minimalnih gabaritnih mjera traži da spoljnje mjere proizvoda,
a time i prostor koji proizvod zauzima, budu što manji. Tako će biti potreban i
manji prostor za skladištenje i transport, oprema će zauzimati manje
prostora, a proizvodi će biti prikladniji za rukovanje.
Načelo minimalnih troškova proizvodnje je u velikoj mjeri ovisno o
odgovarajućoj konstrukciji, o odabranom materijalu i njegovoj količini, o
tehnološkom sistemu i drugim aspektima organizacionog i upravljačkog
značaja.
Načelo što nižih obrtnih troškova je važno pri rukovanju proizvodom,
a vidljivo je kroz manju potrošnju energije (veće energetsko iskorištenje,
iskorištavanje otpadne toplote, itd.), te kroz niže troškove održavanja, isl.
Načelo jednostavnog rukovanja traži da konstrukcija omogući da
rukovanje bude što jednostavnije, a razmještaj komandi (tipke, utičnice,
ručke, isl), što više priručan. Važnost se poklanja posjedovanju uputstava za
upotrebu, uputstava za održavanje, signalizaciji kvarova, osiguranju rezervnih
dijelova, itd.
72
9. OBLIKOVANJE PROIZVODA – ROBE
Načelo pouzdanosti nalaže obezbjeđivanje propisne pouzdanosti za
funkcije kojima je proizvod namijenjen, naravno uz pravilnu upotrebu i
održavanje. Treba imati u vidu i činjenicu da se uvođenjem automatizacije
pojednostavljuje rukovanje proizvodima, ali se ipak zbog složenosti i većeg
broja ugrađenih elemenata pouzdanost donekle smanjuje.
Načelo moguće sigurnosti i ekološke prihvatljivosti zahtijeva da
proizvod djeluje sigurno – bez ugrožavanja čovjeka i materijalnih dobara,
odnosno – da prirodu i okolinu opterećuje u što manjoj mjeri. Kada se sve to
ima u vidu, ovo načelo ima prava da se nađe na prvom mjestu, prije svih
ostalih navedenih načela.
73
10. IDENTIFIKACIJA PROIZVODA
Da bi se određena roba (proizvod uopšte), mogla u svakom trenutku
identifikovati, neminovno je postojanje deklaracije robe, odnosno – marke
proizvoda. Svojevremeno je u tom smislu konstituisan sistem univerzalnih
kodova proizvoda (UPC) koji je u početku važio za Sjevernu Ameriku, a već
preko 30 godina postoji Evropsko udruženje za kodiranje proizvoda (European
Article Numbering Association – EAN), koje ima širi međunarodni status;
koristi ga već blizu 2 miliona preduzeća u svijetu. Naravno da na nivou
pojedinih država postoje nacionalne organizacije za kodiranje proizvoda, a
njihove kompetencije svode se na:
- dodjeljivanje brojeva;
- edukaciju u numerisanju, kodiranju i elektronskoj razmjeni podataka
(EDI);
- pribavljanje informacija o standardima i razvoju sistema, i
- upravljanje i nadzor nad primjenom EAN sistema.
Sve te organizacije saglasne su da će se pridržavati EAN Internationalovih standarda, tako da se proizvodi koji su kodirani i numerisani u jednoj
zemlji, mogu lako identifikovati i očitavati pomoću iste opreme u drugim
zemljama.
74
10. IDENTIFIKACIJA PROIZVODA
Kako se danas u svijetu sve uže sarađuje – svi moramo međusobno
komunicirati i govoriti istim poslovnim jezikom – tako se i EAN International i
organizacije za kodiranje proizvoda u saradnji sa preduzećima, korisnicima i
vladinim institucijama, redovno sastaju, kako bi ponudili rješenja za
identifikaciju i komunikaciju koja mogu koristiti svi sektori.
Potrošačima odgovara EAN sistem zato što brže kupuju (nema više dugih
redova na blagajnama), imaju više povjerenja u tačnost računa, bolju uslugu,
a račun je pregledniji i jasniji itd.
Distributeri, veletrgovci i malotrgovci širom Evrope prilagodili su se novoj
tehnologiji, pa danas mnogi izbjegavaju da naruče ili prihvate proizvode koji
nisu označeni bar kodom.
Bar kod je osmišljen niz tamnih linija i svijetlih međuprostora koji
omogućavaju elektronskoj opremi da „pročita“ u njima sadržanu informaciju.
EAN simbol se odštampa na ambalaži ili naljepnici, i tako identifikovan
proizvod odlazi preko distributera i veleprodaje do prodajnog mjesta.
Pomoću skenera – čitača, iz bar koda se dekodira informacija koja će
biti prepoznatljiva čovjeku.
75
10. IDENTIFIKACIJA PROIZVODA
10.1. DEKLARACIJA ROBE
Sve prethodno opisano predstavlja elemente deklaracije robe, koja
dakle podrazumijeva skup podataka ili informacija o proizvodu, a koje je
preduzeće obavezno da istakne. Zakon o standardizaciji obavezuje preduzeće
da podatke koji su značajni za potrošače navede na ambalaži, prospektu,
naljepnici, etiketi, ili na drugi način na samom proizvodu ili uz proizvod.
Deklaracija robe najčešće – uglavnom sadrži sljedeće podatke:
- naziv proizvoda;
- trgovačko ime proizvoda (ukoliko postoji);
- naziv i lokaciju preduzeća;
- osnovne karakteristike proizvoda kao što su sastav, datum proizvodnje,
rok upotrebe;
- broj serije;
- količinu proizvoda (ako se ne prodaje na komad);
- oznaku za nivo kvaliteta, atestni znak – ukoliko je proizvod atestiran;
- uputstvo o čuvanju, upotrebi, isl.
Netačno deklarisanje robe je privredni prestup i povlači krivičnu
odgovornost po Zakonu o tržišnoj inspekciji.
76
10. IDENTIFIKACIJA PROIZVODA
Savremeniji način deklarisanja proizvoda široke potrošnje prema
Međunarodnom sistemu za numeraciju i identifikaciju proizvoda vrši se
nanošenjem pravougaone etikete (Sl.10.01).
Napomena uz Sl.10.01. – data oznaka zemlje „381“, odnosila se na SRJ
(Srbija i Crna Gora), a danas se ta oznaka odnosi samo na Srbiju. Za Crnu
Goru je „382“, za Hrvatsku „385“, Bosnu i Hercegovinu „387“, itd.
Postoje različiti sistemi numerisanja proizvoda. Evropsko numerisanje
artikala (EAN), nastalo je kao rezultat zajedničke saradnje trgovine i
industrije, najprije u 11 zapadnoevropskih zemalja, a kasnije i ostalih u
Evropi.
77
10. IDENTIFIKACIJA PROIZVODA
EAN sistem dakle, karakteriše ukupno 13 kodnih mjesta, datih u vidu
pravougaonika sa paralelnim prugama različite širine (debljine), i svijetlim
međuprostorima. Kombinacija ovih linija i svijetlih međuprostora odgovara
brojevima na dnu EAN etikete. Standardni EAN broj ima 4 dijela.
Prve 3 cifre i kodovi iznad njih, oznaka su za zemlju proizvođača. Sljedeće
4 cifre su broj proizvođača. Sljedećih 5 cifara predstavlja broj artikla, dok je
trinaesta cifra dotični kontrolni broj.
Očitavanje šipkastog koda vrši se pomoću laserskih čitača i prenosi na
sistem za automatsku obradu podataka, ispisujući precizna obilježja
proizvoda, kao što su naziv proizvoda, cijena i drugo.
Nosilac aktivnosti oko uvođenja EAN sistema na ovim prostorima bila je
Jugoslovenska asocijacija za numerisanje artikala – JANA, a danas je to
organizovano po novim državama. Učlanjivanjem u takvu asocijaciju,
proizvođači i trgovine dobijaju jedan ili više brojeva zavisno od strukture
asortimana, a po eventualnom istupanju iz takvog udruženja oni vraćaju te
brojeve u banku brojeva, kako bi bili na raspolaganju za ponovno izdavanje
nakon izvjesnog vremena.
78
10. IDENTIFIKACIJA PROIZVODA
10.2. MARKA PROIZVODA
Marka je posebno obilježje u vidu riječi, simbola kojima se obilježava
proizvod određenog proizvođača ili trgovine, da bi se omogućila identifikacija i
razlikovanje proizvoda na tržištu. Marka proizvoda omogućava potrošaču lako
i brzo raspoznavanje proizvoda prema porijeklu, kvalitetu i drugim
svojstvima. Preko marke kupac vrši identifikaciju jednog proizvoda ili linije
proizvoda, što je ujedno njena osnovna funkcija.
Osim funkcije razlikovanja (distinktivne funkcije) i identifikacije,
marka ima i propagandnu funkciju i može uticati i na psihologiju kupaca, i
na njihovo opredjeljenje za proizvod određenog proizvođača.
Za neke proizvode, kao značajna oznaka se javlja geografsko porijeklo,
koje se koristi kao neka vrsta pomoćne marke koja se stavlja pored marke
proizvođača ili distributera.
Geografsko porijeklo kao oznaka razlikovanja komponenata kvaliteta,
najveći značaj ima za poljoprivredno – prehrambene proizode, naročito na
one kod kojih kvalitet zavisi od klimatskih uslova i tla (kafa „Santos“,
pomorandže „Jaffa“), itd.
79
10. IDENTIFIKACIJA PROIZVODA
80
10. IDENTIFIKACIJA PROIZVODA
Zaštitni znak (robni žig) je oznaka koja može biti marka ili dio marke.
Taj znak ili žig, preduzeće koje vrši originalno pakovanje, postavlja na
proizvod radi lakše identifikacije. Po svojoj kompoziciji, odnosno grafičkom
rješenju, zaštitni znak može biti u obliku crteža, slike, kombinacije njih dvaju,
zatim crteža ili slike sa slovnim simbolima u obliku šifre, vinjete isl.
(Sl.10.02.)
Renomirani zaštitni znak je garancija visokog i postojanog kvaliteta, ali u
isto vrijeme nameće i obavezu stalne kontrole kvaliteta proizvoda. Da bi
zaštitio svoj robni žig od zloupotrebe i imitacije a sačuvao originalnost,
proizvođač vrši registraciju žiga kod Republičkog zavoda za patente. Na taj
način pored robnog žiga stavlja se simbol „®“, što znači „zaštićen“
(registrovan). Ponekad se umjesto navedenim simbolom „®“, označavanje
vrši izrazom „Registered mark“.
Za proizvode i sirovine (poljoprivredni proizvodi, nafta, metali), koji se
javljaju i prodaju putem berze, obavezan je certifikat o kvalitetu, kao i žig
proizvođača koji se utiskuje na robu ili ambalažu.
Žig koji se stavlja na robu i ambalažu mora biti registrovan na berzi po
posebnoj proceduri koju određuje Upravni odbor berze.
81
11. STANDARDIZACIJA I STANDARDI
Kada je riječ o poznavanju robe sa šireg aspekta, neophodno je definisati i
konstituisati odgovarajuće norme i propise koji će joj obezbijediti sigurniji
plasman, duže trajanje – za budućnost. Nivo kvaliteta proizvoda odnosno
robe, mora da zadovolji propisane kriterijume za razvrstavanje proizvoda po
nivoima kvaliteta. Najčešće se klasifikacija po nivoima zasniva na
razvrstavanju robe na klase kvaliteta.
Uobičajene su I, II i III klasa kvaliteta, ili „ekstra“, I i II, gdje
„ekstra“ i „I“ označavaju najviši nivo kvaliteta. Osim oznake „ekstra“,
najviši nivo kvaliteta se označava i pomoću „superior“, „de luxe“, „special“,
„prima“, „export“, isl.
Za robu prosječnog nivoa kvaliteta upotrebljavaju se oznake: II klasa, B
klasa, „konzum“, „skunda“, „merkantil“, i drugi. Broj nivoa kvaliteta svakako
prevashodno zavisi od vrste proizvoda. Uopšteno, proizvod po kvalitetu može
biti vrhunski, odličan, vrlo dobar, prosječan (dobar), prihvatljiv – kada
ispunjava minimalne propisane uslove, i loš – neprihvatljiv.
Da bi se obezbijedio potreban nivo kvaliteta proizvoda prije njegovog
iznošenja na tržište, a u cilju zaštite zdravlja, ekonomskih interesa i
bezbijednosti potrošača, postoje određeni propisi kojima se reguliše kvalitet i
koji imaju snagu zakona. To su:
- standardi;
- norme kvaliteta, i
82
- tehnički normativi.
11. STANDARDIZACIJA I STANDARDI
11.1. Definisanje i ciljevi standardizacije
Predmet standardizacije mogu da budu sirovine, proizvodne usluge,
tehnološki procesi i oprema, drugim riječima sva područja ljudskih aktivnosti.
Osnovni tipovi standarda prema predmetu standardizacije su:
- standardi roba (robni standardi), kojima se propisuje kvalitet gotovih
proizvoda, sirovina i drugih repromaterijala;
- standardi kojima se propisuju elementi tehnoloških procesa, opreme i
projekata;
- standardi kojima se propisuju metode i tehnika ispitivanja određenih
svojstava proizvoda;
- standardi za tehničko sporazumijevanje, kojima se daju definicije raznih
pojmova, mjera veličina, terminologija, isl;
- standardi vezani za nauku i obrazovanje i drugi.
83
11. STANDARDIZACIJA I STANDARDI
Standardi sa aspekta poznavanja robe – robni standardi, definišu
karakteristična upotrebna svojstva proizvoda (mehanička, fizička, hemijska,
organoleptička svojstva, funkcionalnost, estetska svojstva i druga), zatim
dobijanje, kriterijume za ocjenu kvaliteta, način označavanja, pakovanja,
transporta, čuvanja robe, itd. Pored ovih elemenata, robni standardi obično
sadrže i preciznu definiciju proizvoda, uz klasifikaciju u klase, razrede i slično.
Cilj standardizacije je da obezbijedi ekonomičniju proizvodnju, jedinstvo
tehničkih i tehnoloških sistema, da razvija i unaprjeđuje radne cikluse,
proizvodnju, promet, usluge, kvalitet i asortiman proizvoda. Standardizacija
takođe ima za cilj racionalnije korištenje energije, sirovina, opreme i radne
snage, pošto je standardizacija moćno sredstvo racionalizacije, čiji je krajnji
efekat uvijek sniženje cijena proizvodnih dobara.
84
11. STANDARDIZACIJA I STANDARDI
11.2. Predmeti i nivoi standardizacije
Nivo standardizacije podrazumijeva oblast za koju važi dati standard. U
zavisnosti od nivoa standardizacije, standardi mogu da budu:
- interni, koji važe u okviru jednog preduzeća ili ustanove;
- granski (grupni), koji važe na nivou jedne proizvodne grane ili
grupacije;
- nacionalni, koji važe za teritoriju jedne države; (tako postoje, ili su
postojali, JUS – standardi, njemački standardi koji nose oznaku DIN, britanski
standardi BS, italijanski UNI, francuski NF, američki ASTM, japanski JIS, i
drugi);
- međunarodni (internacionalni), koji važe u najmanje 2 zemlje.
Poznati standardi međunarodnog nivoa su standardi OECD, ZET, SEV-a. Za
potrebe koordinacije i usklađivanja standarda raznih zemalja, formirana je
Međunarodna organizacija za standardizaciju ISO, sa sjedištem u Ženevi.
Rezultati rada ove organizacije objavljuju se kao međunarodni standardi.
Danas ISO predstavlja najveću međunarodnu organizaciju, ne samo za
standardizaciju, već i za industrijsku, tehničku i ekonomsku saradnju uopšte.
85
11. STANDARDIZACIJA I STANDARDI
11.3. Razvoj standarda za upravljanje kvalitetom
Preporuke i upute koje su opštevažeće za sistem upravljanja kvalitetom,
kao i njegovi elementi, mogu se normirati, odnosno standardizovati. U tom
smislu su već ’50-tih godina prošlog vijeka nastali prvi pravilnici za
osiguranje kvaliteta (QM pravilnici), a radi utvrđivanja gledišta i opsega
zadataka rukovodstva preduzeća za sprječavanje nastanka neusklađenosti,
kao „zahtjevi za sistem osiguranja kvaliteta“, koji se mogu sprovesti i
dokazati. Zahtjevi su bili na taj način strukturirani, poredani i opisani, prema
osnovnom načelu – da bi mogli da se primijene, te da lako postignu cilj.
Razvoj priručnika kvaliteta potiče i počinje iz SAD, gdje su ’50-tih godina
XX vijeka već postojali visoki zahtjevi u pogledu kvaliteta u području vojne
industrije, a kasnije i u pogledu sigurnosti nuklearnih elektrana. Nešto kasnije
je nastajao niz priručnika – fabričkih, granskih i nacionalnih (koji su bili
iznad granskih), koji su na kraju objedinjeni u međunarodnu seriju ISO 9000.
Međuzavisnosti standarda su tako postavljene, da se najprije polazi od
definicija (datih standardom 8402), za čime slijede stan dardi koji određuju
sistem za osiguranje kvaliteta u firmi (ISO 9000ff), standardi koji su
namijenjeni organizacijama za ocjenu sistema osiguranja i kvaliteta,
uključujući i mjerne laboratorije (EN 45000ff), standardi koji propisuju način
„presuđivanja“ ili auditiranja ljudi, sredstva, dokumenti (ISO 10000ff), i
napokon, dodatni standardi (na primjer –ekološki standardi ISO 14000ff), što86
je predstavljeno na Sl.11.01.
11. STANDARDIZACIJA I STANDARDI
87
11. STANDARDIZACIJA I STANDARDI
11.4. Uporedna matrica elemenata modela sistema
za osiguranje kvaliteta
Ova matrica praktično čini
šemu koja upoređuje sve
elemente, odnosno zahtjeve
modela ISO 9001, ISO 9002 i
ISO 9003 (prema broju
elemenata iz odgovarajućeg
standarda).
88
11. STANDARDIZACIJA I STANDARDI
89
12. POJAM I DEFINICIJA KVALITETA ROBE
Razvojem trgovine i industrije, riječ kvalitet je prerasla u pojam veoma
kompleksnog značenja, pa takvom pojmu pripada i definicija adekvatnog
nivoa. Opšte uzevši, kvalitet je mjerilo upotrebe vrijednosti jednog proizvoda,
odnosno mjerilo njegove sposobnosti da udovolji zahtjevima potrošača.
Evropska organizacija za kontrolu kvaliteta (EOQC) je usvojila opštu
definiciju kvaliteta: „Kvalitet je stepen do koga proizvod zadovoljava
potrebe korisnika – potrošača.“ Sličnu formulaciju je dao i vodeći američki
stručnjak za probleme kvaliteta (M.J.Imram): „Kvalitet je prikladnost
(proizvoda) za upotrebu“. U datim definicijama kvaliteta robe
nedvosmisleno je da:
- kvalitet robe predstavlja skup svojstava, kao i da
- kvalitet robe treba da zadovolji zahtjeve za upotrebu.
Kvalitet robe je promjenljiva veličina jer se upotrebna svojstva robe mogu
mijenjati pod uticajem različitih faktora. Ukoliko su upotrebna svojstva robe
takva, da sveobuhvatno zadovoljavaju određenu ljudsku potrebu – za robu se
kaže da ima visok kvalitet i obrnuto.
90
13. FAKTORI KOJI UTIČU NA FORMIRANJE KVALITETA
ROBE
Osnovni faktori koji kod većine industrijskih proizvoda utiču na kvalitet su
sljedeći:
- svojstva sirovina, pomoćnih materijala, poluproizvoda;
- koncepcija (i konstrukcija) proizvoda;
- tehnološki ciklus, i
manipulacija robom – pakovanje, uslovi skladištenja, transporta i čuvanja
robe.
Sirovine su osnovni polazni materijali koji se koriste za dobijanje
proizvoda i imaju primaran uticaj na formiranje upotrebnih svojstava robe.
Često se kvalitet robe definiše prema kvalitetu upotrijebljene sirovine. Da bi
se dobio proizvod dobrog kvaliteta, neophodno je da sirovine, pomoćni
materijali i poluproizvodi ispunjavaju određene zahtjeve u pogledu svojstava
(tehničkih, estetskih, eksploatacionih, isl).
Koncepcija (idejno rješenje) i konstrukcija proizvoda imaju veliki značaj
za formiranje kvaliteta i komercijalni uspjeh onih kod kojih se žele izvršiti
izvjesna poboljšanja. Tim stručnjaka koji sačinjavaju tehnolozi i dizajneri,
projektuje proizvod na osnovu idejnog rješenja, uzimajući u obzir zahtjeve i
očekivanja potrošača, odnosno tržišta, svojstva sirovina, tehnološke
mogućnosti proizvođača i estetske kriterijume. Dobro izabrana i originalna
koncepcija kao idejno rješenje proizvoda, jedan je od važnih preduslova za
uspjeh na tržištu. Često se pojavi proizvod koji je proizveden od kvalitetnih
91
sirovina, a na tržištu doživi neuspjeh usljed loše izabrane koncepcije,
neuspjelog dizajna ili pakovanja.
13. FAKTORI KOJI UTIČU NA FORMIRANJE KVALITETA
ROBE
Odgovarajući i
savremen tehnološki
ciklus omogućava izradu
kvalitetnog proizvoda.
Pogodnim procesom
proizvodnje mogu se
umanjiti ili čak odstraniti
negativna svojstva
sirovina, a sačuvati i
potencirati pozitivna.
Tako je moguće izvršiti
korjenitu izmjenu
svojstava polaznih
materijala radi dobijanja
novih proizvoda sa
potpuno novim
svojstvima (na primjer –
dobijanje pla-stičnih
masa iz celu-loze).
92
13. FAKTORI KOJI UTIČU NA FORMIRANJE KVALITETA
ROBE
Na kvalitet proizvoda, tehnološki ciklus utiče preko ulaznih elemenata
tehnološkog sistema, a to su: materijali, alati, mašine i uređaji i nivo
projektovane tehnologije. Na Sl.13.01, prikazana je veza između kvaliteta
proizvoda i pojedinih elemenata tehnološkog sistema. Svaki od tih elemenata
tehnološkog sistema je bitan, jer svi zajedno treba da omoguće nastajanje
proizvoda određenog kvaliteta. Kvalitet ulaznih elemenata tehnološkog
sistema prenosi se po pravilu, na kvalitet proizvoda, konstituišući pri tome
višu upotrebnu vrijednost. Kvalitet proizvoda predstavlja preuzeti kvalitet
materijala, alata, sredstava za rad i samog rada. Pri tome, ukoliko je kvalitet
elemenata sistema viši, objektivno se može očekivati i viši kvalitet proizvoda.
U toku tehnološkog ciklusa obavezno se vrši tehnička kontrola kvaliteta,
odnosno određuje kvalitet izrade proizvoda, a on u osnovi odražava stepen
određivanja kvaliteta koncepcije u tehnološkom ciklusu.
93
13. FAKTORI KOJI UTIČU NA FORMIRANJE KVALITETA
ROBE
Tehnička kontrola kvaliteta proizvoda obuhvata:
- ulaznu kontrolu (kontrolu ulaznih materijala);
- kontrolu pojedinih procesa u sastavu ciklusa (međufazna kontrola
proizvodnje), i
- završnu kontrolu (kontrolu gotovih proizvoda).
Sistem
tehničke
kontrole
kvaliteta
proizvoda
šematski je
prikazan na
Sl.13.02:
94
14. SVOJSTVA I POKAZATELJI KVALITETA ROBE
Ispitivanja određenih svojstava robe obavljaju se u smislu kontrole i
ocjene kvaliteta robe. Svojstva robe predstavljaju one njene karakteristike
koje se mogu odrediti i izmjeriti laboratorijskim ispitivanjima, ili vizuelno
ocijeniti, a imaju bitan uticaj na upotrebnu vrijednost koja predstavlja
pokazatelj kvaliteta.
Po pravilu, kvalitet robe je rezultat većeg broja vrijednosti dobijenih
ispitivanjem više različitih svojstava: mehaničkih, fizičkih, hemijskih,
tehnoloških, organoleptičkih, eskploatacionih, estetskih i drugih.
14.1. Fizička svojstva
To su ona svojstva koja karakterišu neki materijal (proizvod), a na osnovu
kojih se stiče prvi uvid u njegov kvalitet i mogućnost primjene. To su:
zapreminska masa, poroznost, tačka topljenja, tačka ključanja, specifična
toplota, provodnost toplote, vatrostalnost, provodnost elektriciteta,
viskoznost, isl.
Zapreminska masa ili gustina je masa u jednom kubnom metru nekog
materijala, a izražava se u [kg/m3]. U laboratorijskim ispitivanjima izražava
se u [g/cm3].
Poroznost predstavlja količinu svih pora i šupljina u jedinici zapremine
nekog materijala; izražava se u [%].
95
14. SVOJSTVA I POKAZATELJI KVALITETA ROBE
Tačka topljenja je temperatura na kojoj dolazi do prelaska materijala iz
čvrste u tečnu fazu. Tačka topljenja je konstantna veličina za sve čvrste
supstance u kristalnom stanju, te se na osnovu nje može vršiti identifikacija
određenih supstanci.
Tačka ključanja je temperatura na kojoj tečnost prelazi u gasovito
stanje; za čiste supstance je to takođe konstantna veličina.
Specifična toplota predstavlja količinu toplote koja je potrebna da se
jedinica mase neke materije zagrije ili ohladi za 1 stepen. Razlikuju se
masena specifična toplota [kJ/kg], i zapreminska specifična toplota
[kJ/m3].
Viskoznost je izraz za veličinu sile unutarnjeg trenja pri proticanju
tečnosti. Prilikom proticanja tečnosti dolazi do pojave sile trenja (usporavanje
kretanja), između slojeva tečnosti. Viskoznost je obrnuto proporcionalna
pokretljivosti tečnosti, a kako je zavisna i od temperature, određivanje se
uvijek vrši na tačno određenoj temperaturi (obično na 20°C i 50°C). Ona se
može određivati kod svih tečnosti, gasova, rastopina smola, masti, voskova
isl. Obavezno se određuje kod maziva i predstavlja im osnovno tehničko i
komercijalno obilježje.
96
14. SVOJSTVA I POKAZATELJI KVALITETA ROBE
14.2. Mehanička svojstva
Pokazuju sposobnost određenog materijala
(proizvoda, robe), da se odupre djelovanju spoljnih
opterećenja na njega. Najvažnija mehanička svojstva
su: tvrdoća, čvrstoća, elastičnost, žilavost, krutost i
istegljivost.
Tvrdoća predstavlja otpor kojim se materijal
odupire prodiranju nekog tijela pod dejstvom
određene sile. Tvrdoća zavisi od prirode materijala,
njegove strukture i stanja površine.
Za određivanje tvrdoće postoji više metoda (po
Brinelu, Vikersu, Rokvelu). Većina metoda se zasniva
na mjerenju veličine otiska koji nastaje utiskivanjem
tijela određenog oblika (kuglice, konusa – zavisno od
metode), pomoću posebnog uređaja, te mjerenja sile
određene jačine. Mehaničkim proračunom se zatim
dolazi do pokazatelja vrijednosti za tvrdoću.
Za orijentaciono utvrđivanje tvrdoće materijala
postoji takozvana „Mosova skala tvrdoće“. Tvrdoća
ispitivanog materijala se određuje pomoću ove skale,
upoređivanjem sa tvrdoćom koju posjeduju sljedeći
materijali navedeni u tabeli desno (Tab.14.01.).
97
14. SVOJSTVA I POKAZATELJI KVALITETA ROBE
Ispitivanje se vrši tako što se uglačana površina materijala koji se ispituje,
pokuša da zapara redom ovim materijalima, sve dok ga jedan od minerala
ne zapara. Ispitivani materijal ima u tom slučaju tvrdoću veću od prethodnog,
a manju od onog materijala koji ga je zaparao.
Čvrstoća je svojstvo materijala da se odupre dejstvu spoljnih opterećenja
koja „nastoje“ da ga razore (deformišu). U zavisnosti od vrste spoljnih
opterećenja koja djeluju, razlikuju se sljedeći vidovi čvrstoće: čvrstoća na
kidanje, čvrstoća na savijanje, na torziju (uvijanje), izvijanje i na pritisak.
Elastičnost je svojstvo materijala da po prestanku djelovanja spoljnih
opterećenja ponovo uspostavi prvobitne dimenzije i oblik, pod uslovom da nije
prekoračena takozvana „granica elastičnosti“.
Žilavost je svojstvo materijala da se pod učestalim udarima ili savijanjem
ne kida i ne lomi.
Krtost je svojstvo materijala suprotno žilavosti. Ako se pod učestalim
udarcima ili pri savijanju neki materijal lomi ili puca, kaže se da je on krt.
Nije nepoznato da obrađena mehanička svojstva imaju veliki značaj za
ocjenu kvaliteta metala, legura, građevinskih materijala, plastičnih materijala,
98
pneumatika, tekstilnih proizvoda, kože, drveta i drugih.
14. SVOJSTVA I POKAZATELJI KVALITETA ROBE
14.3. Hemijska i fizičko–hemijska svojstva
Ovo su posebno značajni pokazatelji kvaliteta mnogih proizvoda. Tu
spadaju: hemijski sastav, otpornost prema hemijskim agensima, vlaga,
rastvorljivost isl.
Hemijski sastav se određuje kvalitativnom i kvantitativnom analizom, i
može biti dat u obliku elementarnog sastava ili u obliku sadržaja pojedinih
jedinjenja. Naime, svako hemijsko jedinjenje uvijek ima tačno određen sastav,
a poznavanje hemijskog sastava ima fundamentalan značaj pri praćenju
kvaliteta proizvoda.
Otpornost prema hemijskim agensima pokazuje u kojoj mjeri je neki
proizvod otporan prema dejstvu kiselina, baza, pojedinih rastvarača, kao i
prema atmosferskim uticajima.
Vlaga se u proizvodima sreće kao gruba vlaga,higroskopna, ili kao
kristalna (konstitucionalna, hemijska).
Gruba vlaga, koja se nalazi apsorbovana po površini materijala, može se
lako odstraniti sušenjem na običnoj temperaturi.
Higroskopna vlaga je najčešći oblik vlage u proizvodima, i nalazi se
kondenzovana u vidu kapilara. Odstranjuje se sušenjem na 100°C.
Kada je riječ o rastvorljivosti, to je fizičko – hemijsko svojstvo koje
predstavlja sposobnost određene supstance da se rastvara u drugoj. Veličina
koja pokazuje sadržaj rastvorene supstance u određenoj količini rastvora ili 99
rastvarača, naziva se koncentracija.
14. SVOJSTVA I POKAZATELJI KVALITETA ROBE
14.4. Tehnološka svojstva
Predstavljaju podobnost materijala (sirovine ili drugog reprodukcionog
materijala) da mijenja oblik, odnosno – da se bez problema obrađuje.
Tehnološka svojstva materijala zavise od fizičkih, hemijskih i mehaničkih
svojstava. Najvažnija tehnološka svojstva su: varivost, termička
obradivost, ljepljivost i druga. Ispitivanjem tehnoloških svojstava sagledava
se podobnost nekog materijala za određenu namjenu.
Po obavljenom probnom ispitivanju odlučuje se da li je potrebno korigovati
materijal radi dobijanja još kvalitetnijeg proizvoda. Tako se dobija uvid o
ponašanju materijala u toku tehnološkog ciklusa, odnosno procesa prerade za
određenu namjenu.
100
14. SVOJSTVA I POKAZATELJI KVALITETA ROBE
14.5. Organoleptička svojstva
Ova svojstva se mogu registrovati, odnosno ispitati, čovjekovim čulima.
Organoleptička svojstva predstavljaju veoma važnu komponentu kvaliteta
mnogih proizvoda, prije svega prehrambenih. Organoleptički utisci o nekom
proizvodu mogu se identifikovati putem čula mirisa, ukusa, sluha, mehaničkih
nadražaja koji potiču od dodira sa površinom robe, odnosno – koji nastaju pri
opipu robe. Ovdje takođe spadaju i vizuelni utisci o boji, izgledu, obliku,
makrostrukturi i sličnim kategorijama koje se registruju uglavnom putem čula
vida.
Ispitivanje organoleptičkih svojstava robe vrši se subjektivnim
ocjenjivanjem putem degustacije, ili vizuelnim pregledom robe. Metode koje
se najviše koriste u organoleptičkom ocjenjivanju su testovi razlikovanja i
sistemi bodovanja.
Testovi razlikovanja se zasnivaju na upoređivanju ispitivanog uzorka sa
standardnim ili unaprijed određenim uzorkom. Testovi razlikovanja se
primjenjuju pri ocjenjivanju pojedinih organoleptičkih svojstava kao što su
ukus, boja, miris i drugo.
Ocjena kvaliteta proizvoda bodovanjem vrši se u slučaju kada se želi
dobiti kompletna organoleptička ocjena o nekom proizvodu. Suština postupka
je u tome da ispitivač na osnovu degustacije ili vizuelnog pregleda ocjenjuje
svako organoleptičko svojstvo određenim brojem bodova. Ukupan „skor“
pozitivnih i negativnih bodova daje brojčano izraženu organoleptičku ocjenu 101
o
kvalitetu datog proizvoda.
14. SVOJSTVA I POKAZATELJI KVALITETA ROBE
14.6. Eksploataciona svojstva robe
Manifestuju se uglavnom tokom upotrebe. Tu spadaju: funkcionalnost,
pouzdanost, trajnost. Ova svojstva su značajne komponente kvaliteta mnogih
tehničkih proizvoda kao što su mašine, aparati, uređaji, vozila, itd.
Funkcionalnost se može definisati kao sposobnost gotovog proizvoda da
ispuni određenu funkciju, i to lako, sigurno i jednostavno. Formiranje
funkcionalnog proizvoda podrazumijeva kvalitetnu koncepciju proizvoda i
savremen dizajn.
Pouzdanost se definiše kao vjerovatnoća da će proizvod obavljati svoju
funkciju bez prekida ili kvarova pri normalnim uslovima upotrebe. Ovo
svojstvo se obično vezuje za neki određeni vremenski period korištenja,
odnosno za određeni obim korištenja.
Trajnost je sposobnost proizvoda da pri normalnim uslovima upotrebe i
čuvanja u dužem vremenskom periodu sačuva bitne tehničke karakteristike i
funkcije. Takav proizvod posjeduje veću upotrebnu vrijednost, a samim tim i
viši kvalitet.
102
14. SVOJSTVA I POKAZATELJI KVALITETA ROBE
14.7. Estetska svojstva
U estetska svojstva robe ubrajamo privlačnost, dopadljivost i dizajn. Sve
tri ove osobine su inače vrlo značajna komercijalna svojstva.
Dizajn proizvoda, konkretno industrijski dizajn, podrazumijeva estetsko i
funkcionalno oblikovanje proizvoda. U širem značenju, „industrijski“ treba
shvatiti kao naučno zasnovanu djelatnost čiji je zadatak da uskladi interes
proizvođača, distributera i potrošača.
Međunarodni savjet društava industrijskog dizajna (ICSID), formulisao je
definiciju industrijskog dizajna koja je prikazana iznad.
103
15. METODE I „ALATI“ ZA UPRAVLJANJE
KVALITETOM
Za razvoj proizvoda i sprječavanje grešaka koriste se uglavnom dva
poznata alata: razgraničenje funkcije analize (QFD), i analiza uticaja i
posljedica grešaka (FMEA), a standardnih osam „alata“ kvaliteta su:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
analiza uzroka grešaka;
obrazac za prikupljanje podataka;
dijagram toka;
dijagram uzroka i posljedica;
„Pareto“ dijagram;
histogram;
korelacijski dijagram, i
statistička kontrola – analiza procesa.
Grupa prvih 7 „alata“ tretira se kao alati i metode za poboljšanje
kvaliteta, dok se statistička kontrola procesa tretira kroz alate i metode za
praćenje; QFD i FMEA su alati i metode za planiranje.
104
15. METODE I „ALATI“ ZA UPRAVLJANJE
KVALITETOM
Dijagram uzroka i posljedica često se naziva i Ishikawa dijagram, po
autoru Kaoru Ishikawi. Za konstruisanje ovog dijagrama koristi se metoda
prikupljanja ideja (na engleskom se to naziva „brainstorming“), kao i u
analizi uticaja i posljedica grešaka.
„Pareto“ analiza je jedan od osnovnih alata za upravljanje kvalitetom.
Njenom jednostavnom upotrebom moguće je pronaći manji broj faktora (npr.
grešaka), koji svojim djelovanjem stvaraju najveći broj posljedica. „Pareto“
analiza se zasniva na osnovnom pravilu 80/20 koje govori da svega 20%
uzroka čini oko 80% sveukupnog učinka, odnosno posljedica.
Histogram je klasičan grafički prikaz relativnih učestalosti vrijednosti
karakteristika (izmjerenih vrijednosti) jednog procesa, zbog razjašnjenja širine
rasipanja i težišta raspodjele (položaj, oblik). Tako se lakše mogu uočiti
zakonitosti.
Korelacijski dijagram ili „dijagram rasipanja“, jeste grafički prikaz
odnosa pripadajućih promjenljivih, kao prepoznavanja veze između njihovih
vrijednosti.
Statistička kontrola procesa (SPC – Statistical Process Control), je
sredstvo koje služi za nadziranje procesa sa sljedećim ciljevima:
a) trajno osiguravanje dostignutog nivoa kvaliteta;
b) praćenje odstupanja izvan zadatih granica, i
c) analiza dobijenih podataka, donošenje i provođenje korektivnih mjera.
105
15. METODE I „ALATI“ ZA UPRAVLJANJE
KVALITETOM
Statistička kontrola procesa može se provoditi definisanjem i korištenjem
kontrolnih „karata“ koje se nazivaju i Shewhartove karte. Prilikom izrade
kontrolnih karata definišu se sljedeći parametri:
a) donja granica upozorenja;
b) donja granica intervencije;
c) gornja granica upozorenja, i
d) gornja granica intervencije.
Ispitivanja ponašanja procesa uglavnom se provode uzorkovanjem. Kako
bi ispitivanje bilo pravilno provedeno, potrebno je da se provodi na
reprezentativnom uzorku – onom uzorku koji tačno i vjerno predočava
karakteristike populacije iz koje je uzet.
Kvalitet (robe) se različito shvata i interpretira jer, osim što je vezan za
robu koja je po svojoj prirodi jedinstvo suprotnosti i društveno-istorijska
kategorija, još je dodatno i pod neposrednim uticajem triju parametara,
poznatih pod nazivom:
- efekat stanovišta (aspekta);
- efekat zamjene, i
- efekat transformacije.
106
15. METODE I „ALATI“ ZA UPRAVLJANJE
KVALITETOM
Efekat stanovišta (ili tačke posmatranja), govori o tome da učesnici u
procesu nastanka, razmjene i korištenja određene robe (proizvođač, potrošač,
tržište i društvo), imaju drugačija stanovišta u pogledu kvaliteta te iste robe,
što se vidi na gornjoj slici (Sl.15.01).
107
15. METODE I „ALATI“ ZA UPRAVLJANJE
KVALITETOM
Kvalitet sa stanovišta potrošača (kupca ili korisnika), je nivo ugrađene
upotrebne vrijednosti proizvoda ili usluge, do koje on zadovoljava određenu
potrebu.
Ako je ugrađena upotrebna vrijednost veća od željene – tražene
vrijednosti, onda govorimo o luksuznoj robi. Ukoliko je međutim upotrebna
vrijednost jednaka željenoj – traženoj vrijednosti, radi se o kvalitetnoj robi.
Ako je pak, upotrebna vrijednost manja od željene – tražene vrijednosti, tada
se radi o niskokvalitetnoj robi (Sl.15.02.).
Kvalitet sa stanovišta
proizvođača je mjera koja
pokazuje koliko je određeni
vlastiti proizvod koji je
namijenjen tržištu, uspio:
1. koncepcijski (koliki mu je
kvalitet koncepcije);
2. konstrukcijski (koliki mu
je kvalitet konstrukcije), i
3. izvedbeno (koliki mu je
kvalitet izrade).
108
15. METODE I „ALATI“ ZA UPRAVLJANJE
KVALITETOM
Kvalitet koncepcije je parametar koji pokazuje koliko je idejni projekat
(a time kasnije i gotov proizvod), pogodio očekivanja i zahtjeve kupca
(korisnika), za zadovoljenjem neke potrebe, posebno u odnosu prema
istovrsnim proizvodima konkurenta.
Kvalitet konstrukcije je odnos upotrebnih vrijednosti dvaju koncepcijski
jednako kvalitetnih proizvoda.
Kvalitet izrade je nivo do koga je proizvođač sposoban da realizuje
kvalitete koncepcije i kostrukcije u redovnoj proizvodnji, na svakom
pojedinačnom dobijenom proizvodu.
Kvalitet sa aspekta tržišta je stepen do kojeg određena roba (vrsta
robe), više zadovoljava, odnosno više ne zadovoljava, određenog kupca u
odnosu prema istovrsnoj robi konkurenta, što znači da, ako postoji samo
jedna vrsta robe na datom tržištu, onda je ona i najkvalitetnija.
Kvalitet sa aspekta društva (države, regije), je stepen do kojeg su
određeni proizvodi i usluge prošli put kupoprodaje i potvrdili se kao roba,
obavezno ostvarivši pri tome profit. Tako na primjer govorimo o zemljama s
jakom automobilskom industrijom, proizvodnjom alkoholnih pića, itd.
Efekat zamjene je pojava pri kojoj se uočava direktna zavisnost
plasmana robe (niskokvalitetne, kvalitetne i luksuzne), na nekom određenom
tržištu o platežnoj moći prosječnog kupca. Efekat zamjene pokazuje da svi
korisnici dobro znaju da razlikuju kvalitet robe, ali kupuju samo one proizvode
koje mogu da plate.
109
15. METODE I „ALATI“ ZA UPRAVLJANJE
KVALITETOM
Prema postojećem stanju u savremenom svijetu, tržišta se mogu podijeliti
u 4 kategorije (Sl.15.03.)
1)
2)
3)
4)
siromašna;
u razvoju;
srednje razvijena, i
visoko razvijena.
110
15. METODE I „ALATI“ ZA UPRAVLJANJE
KVALITETOM
15.1. Razgraničenje funkcije kvaliteta
Razgraničenje – razvoj funkcije kvaliteta (QFD – Quality Function
Deployment), je sistemska metoda koja spaja različite dijelove preduzeća u
srodnim težnjama, uz fokusiranje na zahtjeve kupca. Za zahtjeve kupca često
se govori da su „glas kupca“, pa se taj termin najčešće i koristi kako bi se
predočili i pojasnili zahtjevi kupca. Iz perspektive metode razgraničenja
funkcije kvaliteta, „čuti i razumjeti“ glas kupca, znači ispravno interpretirati
potrebe, želje i očekivanja kupca.
na:
Pozitivni rezultati do kojih može da dovede primjena QFD metode svode se
a) strateške koristi kao što su – smanjenje troškova, smanjenje potrebe
za promjenama u razvoju i proizvodnji proizvoda, kraći ciklus izrade, veći udio
na tržištu, redukovanje varijacija u procesu, i
b) funkcionalne koristi kao što su – povezivanje sa drugim tehnikama za
upravljanje kvalitetom, povećanje komunikacije u organizaciji, identifikovanje
problematičnih zahtjeva i očuvanje bitnih informacija za buduće analize i
potrebe.
111
15. METODE I „ALATI“ ZA UPRAVLJANJE
KVALITETOM
15.2. Analiza uticaja i posljedica grešaka
Ova analiza – analiza FMEA (Failure Mode and Effects Analysis), jeste
sistemska metoda sprječavanja grešaka, a uvedena je ’60-tih godina XX
vijeka u svemirskim letovima NASA-e, a ’70-tih godina i u nuklearnoj
industriji. Zatim je uvedena u automobilskoj industriji i mnoštvu drugih
privrednih grana.
Kroz aktuelnu literaturu razlikuju se sistemska analiza (FMEA) proizvoda
koja istražuje funkcionalne zavisnosti promatranog sistema do konstrukcijskih
karakteristika ugradbenih dijelova, te sistemska analiza (FMEA) procesa, koja
analizira tokove za proizvodnju u posmatranom sistemu. Iz toga slijedi da
sistemska FMEA proizvoda obuhvata pređašnju FMEA konstrukcije, a
sistemska FMEA procesa obuhvata nekadašnju FMEA procesa.
Sistemska FMEA proizvoda ima zadatak da prepozna i ocijeni sve rizike
u vezi sa funkcijom posmatranog sistema. Pri tome su od velike važnosti
uslovi primjene i očekivanja kupca. Ona se primjenjuje:
- u koncepcijskoj fazi, da bi omogućila odlučivanje na osnovu mogućih
pogrešnih funkcija pri različitim koncepcijskim alternativama;
- u fazi razvoja i konstrukcije, radi prepoznavanja mogućih pogrešnih
funkcija i rizika sa aspekta kupca, i utvrđivanja mjera za uklanjanje, odnosno
112
smanjenje rizika i pogrešnih funkcija, i
15. METODE I „ALATI“ ZA UPRAVLJANJE
KVALITETOM
u oglednoj fazi, radi prilagođavanja ogleda (eksperimenata) prepoznatim
rizicima i mogućim pogrešnim funkcijama.
Pri tome se posmatraju moguća slaba mjesta konstrukcije kao što su
primjera radi:
- funkcija;
- pouzdanost;
- lakoća servisiranja, i
- mogućnost proizvodnje.
Sistemska FMEA procesa ima zadatak da prepozna moguće uticaje
poremećaja koji mogu da otežaju i/ili ometu kasniji proizvodni proces. Moguća
slaba mjesta mogu da budu sljedeća:
- sposobnost procesa;
- prikladnost planiranih proizvodnih postupaka;
- mogućnost prepoznavanja grešaka, planirane mjere ispitivanja;
- istrošenost alata, itd.
Sistemska FMEA procesa se primjenjuje:
- u fazi predplaniranja, radi odlučivanja o prikladnosti alternativa
primjenjivih procesa i postrojenja;
- u fazi planiranja proizvodnje, radi prepoznavanja slabih mjesta pri
kasnijoj proizvodnji, i preduzimanja adekvatnih mjera pomoći, i
- u predserijskoj fazi, da bi se predviđenim istraživanjima provjerila 113
efikasnost preduzetih mjera pomoći.
-
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
Nadzor kvaliteta određenih poljoprivrednih, prehrambenih i
neprehrambenih proizvoda sprovodi se na osnovu Uredbe o određivanju
proizvoda za koje je potrebno uvjerenje o kvalitetu. Takvi proizvodi se pri
uvozu ne mogu stavljati u promet na unutrašnje tržište ako nisu atestirani na
propisani način, ukoliko nisu homologirani, deklarisani, označeni i pakovani,
odnosno – ako nemaju propisani sastav.
Nadzorom kvaliteta za proizvode iz uvoza određuje se sljedeće:
- odgovaraju li kvalitetu i uslovima koji su određeni nacionalnim
standardima ili propisima kojima se određuje kvalitet proizvoda u Republici i
čija je primjena obavezna;
- jesu li na propisan način deklarisani, označeni, obilježeni i upakovani;
- jesu li propraćeni propisanim ispravama (garantni list, tehnička uputstva,
proizvođačka specifikacija, popis ovlaštenih servisa, osigurano servisno
održavanje, isl);
- imaju li propisane isprave, oznake, podatke i znakove o svojoj
usklađenosti s propisima o kvalitetu proizvoda, kojima se uređuje atestiranje,
homologizacija, itd.
114
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
Inspekcijski nadzor kvaliteta proizvoda pri uvozu i izvozu sprovode tržišni
inspektori Ministarstva privrede. O proizvodima za koje se nadzorom utvrdi
da udovoljavaju propisanim uslovima kvaliteta, izdaje se uvjerenje, a ako
nadzirani proizvodi ne odgovaraju uslovima, tržišni inspektor rješenjem odbija
zahtjev za izdavanje uvjerenja. Uvoznik je dužan da takve proizvode vrati u
inostranstvo odmah, a najkasnije u roku od 8 dana od prijema rješenja. Na to
rješenje stranka nema pravo žalbe, već može pokrenuti upravni spor.
Uvoziti, izvoziti i cariniti se mogu samo proizvodi za koje je izdato
uvjerenje tržišnog inspektora.
Kvalitet svih proizvoda utvrđuje se senzorskim pregledom proizvoda, a
kvalitet nekih određenih proizvoda još i osnovom prethodnog ispitivanja u
stručnoj instituciji.
Pravilnikom o postupku i načinu obavljanja nadzora kvaliteta
propisuju se i obaveze uvoznika, odnosno izvoznika, vezane za nadzor
kvaliteta proizvoda. Tako je uvoznik, odnosno izvoznik, dužan:
- da pripremi pošiljku za nadzor, da odredi predstavnika koji će biti
prisutan pri nadzoru, da osigura dovoljan broj osoblja za nadzor i uzimanje
uzoraka, te da pripremi posebnu ambalažu i drugi materijal za pakovanje
uzoraka;
115
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
da podnese zahtjev ovlaštenom tržišnom inspektoru za izdavanje uvjerenja
prema mjestu gdje se obavlja nadzor, i to za proizvode koji se uvoze po
pravilu 24 sata prije dolaska proizvoda u mjesto carinjenja, a za proizvode koji
se izvoze najkasnije 24 sata prije utovara.
Zahtjev za izdavanje uvjerenja o proizvodima koji se uvoze treba da
sadrži sljedeće podatke:
- naziv i vrstu proizvoda;
- naziv i adresu proizvođača;
- zemlju izvoznicu (iz koje se proizvod izvozi), i naziv dobavljača;
- vrstu i broj prevoznog sredstva;
- mjesto utovara i uputnu stanicu;
- broj omota (paketa) i jedinicu pakovanja, bruto i neto masu;
- osnovne podatke o kvalitetu proizvoda.
-
Uz zahtjev za izdavanje uvjerenja podnose se i dokumenti koji prate
proizvod i služe kao dokaz tačnosti podataka navedenih u zahtjevu.
Popis proizvoda koje je potrebno prethodno ispitati i popis institucija koje
obavljaju laboratorijsko ispitivanje određenih proizvoda, sastavni je dio
Pravilnika o postupku i načinu obavljanja nadzora kvaliteta. Nakon dobijenog
mišljenja kojim se potvrđuje da proizvod odgovara važećim državnim
standardima, odnosno propisima kojima se uređuje kvalitet proizvoda u
116
zemlji, tržišni inspektor izdaje uvjerenje ili, pod prethodno pomenutim
uslovima, potvrdu na osnovu koje se može ocariniti roba.
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
Nadzorom ispravnosti deklarisanjem proizvoda utvrđuje se jesu li na
originalnom pakovanju proizvoda, na ambalaži, na proizvodu, na naljepnici ili
otpremnici proizvoda, ili na drugi način uz sam proizvod, navedeni podaci
kojima se nedvosmisleno identifikuje proizvod. Sadržaj deklaracije propisan je
takođe pravilnicima o kvalitetu, standardima s obaveznom primjenom ili pak
propisima o obaveznom deklarisanju.
Za tehnički složene proizvode uvoznik mora osigurati propisane isprave,
ispisane na službenom jeziku i zvaničnim pismom, i to tehnička uputstva, a
za proizvode čija određena svojstva mogu pri upotrebi izazvati opasnost za
korisnika, druge osobe ili čovjekovu okolinu, i odgovarajuća uputstva za
upotrebu.
Uvoznik je dužan da utvrdi i navede u tehničkom uputstvu rok osiguranog
servisiranja i snabdijevanja tržišta rezervnim dijelovima, priborom i drugim
proizvodima, bez kojih se taj proizvod ne može upotrebljavati prema svojoj
namjeni. Tim rokom se zapravo utvrđuje „prosječni vijek trajanja proizvoda“.
Ako posebnim propisom nije drugačije predviđeno, taj rok ne može biti kraći
od 3 godine za kućne aparate, odnosno 5 godina za druge tehnički složene
proizvode.
117
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
Uvoznik mora da osigura sljedeće:
- popis „ovlašćenih servisa“ (vlastiti ili ugovorni servisi), pri čemu je
obaveza uvoznika da ovlašćene servise snabdijeva potrebnom količinom i
vrstama rezervnih dijelova;
- garantni list.
Što se tiče garantnog lista, u njemu moraju da budu navedeni sljedeći
elementi i podaci:
- fabrika, odnosno ime i sjedište davaoca garancije (uvoznika);
- podaci o proizvodu, kojima se identifikuje proizvod;
- izjava o garanciji za ispravno funkcionisanje proizvoda, osiguranje
servisa za održavanje, popravke i snabdijevanje rezervnim dijelovima u
garantnom roku (roku u kome je davalac garancije dužan da postupi po
zahtjevu korisnika garancije i otkloni kvar ili nedostatak proizvoda, odnosno
da neispravan proizvod zamijeni istim takvim novim i ispravnim proizvodom, a
na teret davaoca garancije);
- podaci o trajanju garantnog roka, i
- fabrika, odnosno ime i sjedište trgovca koji je proizvod prodao na malo,
datum prodaje, pečat i potpis ovlašćenog lica.
118
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
16.1. Unutrašnja kontrola kvaliteta
Unutrašnju kontrolu kvaliteta sprovodi proizvođač, a cjelokupan razvoj
unutrašnje kontrole kvaliteta može se podijeliti na 6 velikih faza koje se
odnose na period od nastanka industrijske revolucije pa do pred kraj XX i
početak XXI vijeka.
119
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
16.1. Unutrašnja kontrola kvaliteta
Unutrašnju kontrolu kvaliteta sprovodi proizvođač, a cjelokupan razvoj
unutrašnje kontrole kvaliteta može se podijeliti na 6 velikih faza koje se
odnose na period od nastanka industrijske revolucije pa do pred kraj XX i
početak XXI vijeka.
Godine 1987, s pojavom serije standarda ISO 9000ff, unutrašnja kontrola
kvaliteta firme prerasta u takozvani integralni sistem za osiguranje i
upravljanje kvalitetom. Istovremeno i rukovodilac službe kvaliteta prerasta
u 120 menadžera kvaliteta, postajući ujedno i savjetnik u svojstvu pomoćnika
generalnog direktora, o svim pitanjima relevantnim za sistem kvaliteta.
Sistem za osiguranje kvaliteta, kao neposredan tok posebnog oblika
unutrašnje kontrole kvaliteta, ima naročito mjesto u firmi. Takva djelatnost
pokriva doslovno sve aktivnosti firme (od ugovaranja, razvoja, finansiranja,
školovanja, praćenja troškova, pa sve do ispunjavanja sigurnosnih i ekoloških
standarda), koje su na bilo koji način (direktno ili indirektno) vezane za
kvalitet (Sl.16.01.).
Prema postojećim trendovima, sljedeća faza u razvoju osiguranja i
upravljanja kvalitetom, jeste TQM (Total Quality Management), ili potpuno
(totalno) upravljanje kvalitetom. TQM podrazumijeva potpuno ovladavanje
120
problematikom kvaliteta za svakog ko se na bilo koji način bavi proizvodnjom
i/ili plasmanom proizvoda, kao i davanjem usluga.
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
16.2. Vanjska kontrola kvaliteta
Vanjska kontrola kvaliteta proizvoda i usluga je po svemu sudeći, stara
koliko i ljudski rod. Do danas su na primjer, sačuvani zapisi iz Mletačke
republike, koji se odnose na staklare s malog ostrva Murano. Iako su
privilegije staklara – umjetnika, bile vrlo značajne, kazna za otkrivanje
„industrijskih tajni“, i za nekvalitet prema zamislima stvaraoca djela, bila je
samo jedna – plaćalo se sopstvenim životom.
-
Danas su razvijena 2 osnovna oblika vanjske kontrole:
- indirektna ili pasivna, i
direktna ili aktivna.
Indirektna ili pasivna vanjska kontrola se ogleda u praćenju rasta ili
pada konkurentnosti, odnosno u povećanju ili gubitku tržišta. Onaj ko ne
poštuje kvalitet, uvijek biva nemilosrdno i konačno kažnjen. Direktna kontrola
je mnogo oštrija od indirektne. Naime, direktna kontrola kvaliteta se
pojavljuje odmah i u vrlo jasnoj formi nudi konkretna rješenja i upućuje na
izlaz iz problema. Indirektna kontrola kvaliteta je nasuprot tome dugotrajna;
prve faze razvoja problema se ne vide, a tada su korekcije najbezbolnije. Kada
se greške konačno jasno uoče, onda nalaženje izlaza zahtijeva velik trud,
ulaganja i vrijeme – s vrlo neizvijesnim konačnim rezultatima.
121
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
Direktna ili aktivna vanjska kontrola kvaliteta, podrazumijeva uvijek
svjesno nametnute propise i zakone kojima društvo (država, svijet), određuje
minimalno potreban kvalitet i istovremeno stvara sopstvenu zaštitu od
nekvaliteta. U tu svrhu, vanjsku kontrolu između ostalog, čine:
- stalne informacije od korisnika, kao i informisanje korisnika o kvalitetu
proizvoda;
- standardi i drugi zakonski propisi koji se odnose na proizvod i
proizvodnju;
- standardi i drugi zakonski propisi koji se odnose na organizaciju firme;
- stalna direktna i indirektna kontrola rada firme, dobavljača i partnera;
- zahtjevi za podizanjem kvaliteta (otklanjanje grešaka, poboljšanja, itd.);
- zahtjevi za povlačenjem proizvoda sa tržišta;
- zahtjevi za nadoknadu štete korisniku;
- direktni sudski postupci i zabrane, sve do zatvaranja firme.
Serija standarda ISO 9000ff, od svog nastanka se neprestano usavršava.
Međutim, dva aspekta života i rada koji se takođe u velikoj mjeri tiču kvaliteta,
nisu bila neposredno izdvojena – riječ je o zaštiti okoline (ekologija), i o
sigurnosti. Tek je pojava standarda ISO 14000ff (ekologija), dala dovoljno
elemenata za sistemsku primjenu kriterijuma koji garantuju minimalnu
zaštitu.
122
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
16.3. Uslovi za dobijanje certifikata
prema standardu ISO 9001:2000
Razvojem međunarodne trgovine i povećanjem njenog obima, pojavila se
svojevremeno i potreba za jedinstvenim međunarodnim sistemom osiguranja
kvaliteta.
Konstituisanje međunarodno priznatog sistema osiguranja i upravljanja
kvalitetom, podrazumijeva vrlo složenu strukturu cijelih serija (grupa ili
porodica, što se dopunski označava na kraju brojnog dijela oznake, slovima ff
– full family), pripadajućih standarda (ISO 9000, 9001, 9002, 9003, 9004). To
su međunarodni standardi kojima je propisan minimum zahtjeva koje sistem
kvaliteta mora da zadovolji.
Skup od obično 20 elemenata (zahtjeva) standarda ISO 9001, mora se
tretirati kao osnova kompletnog modela sistema kvaliteta u firmama koje
imaju cjelokupan proizvodni ciklus (faze projektovanja, konstrukcije, razvoja,
proizvodnje, ugradnje i servisiranja).
123
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
Početkom XXI vijeka došlo je do velike revizije standarda ISO 9000, i to iz
više razloga, uočenih tokom njegove primjene. Ovom revizijom su ukinuti
modeli ISO 9002:1994 i ISO 9003:1994, a novostvoreni ISO 9001:2000 ima
sljedeći sadržaj:
0. uvod;
1. područje primjene;
2. veza sa drugim standardima;
3. pojmovi i definicije;
4. zahtjevi za upravljanje sistemima kvaliteta;
5. odgovornost uprave;
6. upravljanje resursima;
7. upravljanje procesima, i
8. mjerenja, analiza i poboljšanja.
Dakle, ISO 9001:2000 je zamišljen kao osnova za izgradnju sistema
kvaliteta, dok je ISO 9004:2000 skup smjernica za unaprjeđenje sistema
kvaliteta. Zbog toga se ti standardi nazivaju „konzistentni par“.
124
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
Organizacija koja želi da implementira sistem o kvalitetu prema standardu
ISO 9001:2000, mora da posjeduje sljedećih 5 dokumenata:
1. politika i ciljevi;
2. priručnik kvaliteta;
3. šest obaveznih procedura:
- upravljanje dokumentima;
- upravljanje zapisima;
- interni pregled, nadzor;
- upravljanje međusobno nesaglasnim proizvodima;
- korektivne radnje, i
- preventivno djelovanje;
4. najmanje jedan vlastiti proces i proceduru za njega, i
5. 21 zapis.
Zahtjevi standarda ISO 9001:2000 u odnosu prema sistemu
upravljanja kvalitetom
Prema tom standardu preduzeće mora da utvrdi procese koji su potrebni
za sistem upravljanja kvalitetom i njihovu primjenu u organizaciji, kao i da
odredi tok i međudjelovanje tih procesa. Jedan od opštih zahtjeva standarda
je određivanje kriterijuma i metoda kojima će se osigurati efikasno odvijanje i
upravljanje procesima u organizaciji.
125
16. NADZOR KVALITETA PROIZVODA PRI UVOZU I
IZVOZU
5.6. Uloga menadžera kvaliteta u preduzeću s certifikatom
kvaliteta
Menadžer kvaliteta u preduzeću je osoba koja bi trebalo da ima uvid u
cjelokupno poslovanje preduzeća. Ta pretpostavka je nužna kako bi menadžer
kvaliteta efikasno mogao da uklanja nepogodnosti, kao i da bi imao pristup
ključnim informacijama kod donošenja odluka.
Nova strateška funkcija menadžera kvaliteta je odlučivanje. Uprava
preduzeća može upravo u toj osobi – stručnjaku, pronaći dobrog partnera za
ostvarivanje ciljeva preduzeća. Koordinirajući i upravljajući sistemom
kvaliteta, menadžer kvaliteta dobija znanja (i stalno ih usavršava) o
problemima i teškoćama na svim nivoima upravljanja.
Uprava, čiji je stvarni interes poboljšanje sistema, mora prenijeti određena
ovlaštenja na menadžera kvaliteta, izražena preko:
- učestvovanja u donošenju odluka koje su bitne za preduzeće;
- kreiranja misije, vizije, poslovne politike i strategije preduzeća;
- mogućnosti aktivnog sudjelovanja u planiranju poslovnih procesa;
- adekvatnih ovlaštenja za rukovođenje u sistematizaciji radnih mjesta.
126
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
Sam proces stavljanja (doziranja) proizvoda u ambalažu, zatvaranje i
označavanje, naziva se pakovanje robe. Pakovanje robe najčešće
podrazumijeva završnu fazu procesa proizvodnje kod mnogih proizvoda.
Osnovna funkcija ambalaže je zaštita i držanje upakovanog proizvoda.
Ambalaža treba da zaštiti robu od raznih mehaničkih naprezanja, fizičkih,
hemijskih i atmosferskih uticaja, od djelovanja mikroorganizama, insekata,
glodara i sl. Zaštitna uloga ambalaže je da umanji intenzitet neposrednog
djelovanja i onemogući kontakt sa upakovanom robom u toku normalne
manipulacije. Takođe, ambalaža treba da drži i povezuje sadržaj upakovanog
proizvoda u određenom obliku, čime se čuva od rasipanja (na primjer – u
vrećama, posudama, buradima i sl). Ambalaža treba da je izrađena od takvog
materijala, da u određenom, dovoljno dugom vremenskom periodu, pruža
punu zaštitu proizvodu, i na taj način sačuva upotrebna svojstva robe. Ona
mora da zaštiti proizvod u svim fazama distribucije, na putu od proizvođača do
potrošača.
127
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
17.1. PODJELA AMBALAŽE – VRSTE AMBALAŽE
Prema materijalu izrade, ambalaža se dijeli na: papirnu i kartonsku,
metalnu, staklenu, drvenu, tekstilnu, ambalažu od plastičnih masa i
kompleksnu ambalažu.
Prema osnovnoj funkciji koju ima u prometu robe, ambalaža može biti
prodajna, transportna i zbirna.
Prodajna ambalaža uglavnom služi za pakovanje robe široke potrošnje.
U nju se pakuje manja količina robe koja je u skladu sa potrebama potrošača.
Roba koja je spakovana u prodajnu ambalažu čini prodajnu jedinicu robe.
Transportna ambalaža služi za zajedničko pakovanje više prodajnih
jedinica. Roba koja je upakovana u transportnu ambalažu čini transportnu
jedinicu robe.
Uz prethodna dva osnovna tipa ambalaže, često se upotrebljava još i
zbirna ambalaža. U tu ambalažu se pakuje veći broj prodajnih jedinica malih
dimenzija, a više grupnih jedinica se onda pakuje u transportnu jedinicu. Tako
se na primjer, 10 kutija šibica ili 25 kutija cigareta pakuju u grupnu ambalažu.
128
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
Neke vrste ambalaže se upotrebljavaju samo jednom za pakovanje robe, a
neke više puta. Ambalažu koja se više puta upotrebljava za pakovanje robe,
kupac vraća proizvođaču, te se ona stoga zove povratna, dok se ona koja se
samo jednom upotrebljava za pakovanje ne vraća proizvođaču i naziva se
nepovratna.
Povratna ambalaža je trajna pa je prema tome i skuplja, ali se zato može
više puta upotrijebiti za pakovanje robe. S druge strane, nepovratna ambalaža
se za pakovanje robe upotrebljava samo jednom, a kupac je nakon toga može
upotrijebiti za neku drugu svrhu, ili uništiti.
S obzirom na spojivost ambalaže sa robom, ambalaže se dijele na
odvojivu i neodvojivu. Neodvojiva ambalaža je sastavni dio robe, a
pakovanje u ovu vrstu ambalaže je dio tehnološkog procesa proizvodnje robe.
Nasuprot tome, odvojiva ambalaža nije sastavni dio robe. Roba se u nju
obično pakuje u toku priprema za transport, a kada se dopremi na željeno
mjesto, ambalaža se odvaja od nje i eventualno vraća prodavcu.
129
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
17.2. OSNOVNE FUNKCIJE AMBALAŽE
Na svom putu od proizvođača do potrošača, roba je izložena raznim
uticajima i naprezanjima koja je mogu više ili manje oštetiti ili sasvim uništiti.
Ambalaža mora da zaštiti robu od raznih mehaničkih naprezanja, atmosferskih
uticaja, od fizičkih i hemijskih uticaja, od djelovanja mikroorganizama,
insekata i glodara.
Osim toga, ambalaža treba da spriječi i gubitak robe ili nekih njenih
sastojaka u okolinu, bilo zato što taj gubitak smanjuje kvalitet robe, ili zato
što su roba ili njeni sastojci opasni po okolinu.

17.2.1. Skladišno-transportna (distribucijska) funkcija ambalaže
S gledišta ove funkcije, ambalaža mora da omogući racionalno korišćenje
skladišnog i transportnog prostora. Roba u takvoj ambalaži ima malu bruto
masu, dopušta dobro organizovan i racionalno vođen unutrašnji transport i
osigurava dobro i racionalno skladišno i transportno poslovanje.
Oblik i dimenzije prodajne i transportne ambalaže takođe moraju biti
međusobno usklađeni jer u protivnom, uz nisko korišćenje prostora
transportne ambalaže, nije moguće postići visok stepen korišćenja skladišnog
prostora.
Prodajnom ambalažom oblika kvadra (paralelopipeda), može se dobro
iskoristiti prostor transportne ambalaže, dok prodajna ambalaža oblika valjka i
sl, generalno loše iskorišćava prostor transportne ambalaže.
130
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
Neki tipovi kartonske i drvene ambalaže mogu da se proizvode kao
složiva ambalaža, odnosno kao ambalaža koja se može spljoštiti, i ovakva
ambalaža u tom stanju zauzima mali prostor. Prostorno oblikovanje ovakve
ambalaže vrši korisnik ambalaže, i to neposredno prije pakovanja.
Za ručni unutrašnji transport, ambalaža mora da po dimenzijama i masi
zapakovane robe, bude prilagođena prosječnom čovjeku, kako bi je on, bez
upotrebe specijalnih pomoćnih sredstava i bez pretjeranog trošenja energije,
mogao da podigne, nosi i složi.
Ako se roba transportuje složena na palete, treba uskladiti horizontalne
dimenzije ambalaže s dimenzijama palete, kako bi se postiglo što bolje
iskorišćenje površine palete. Zbog toga je Evropska federacija za pakovanje
(European Packing Federation), izradila takozvani modul – sistem dimenzija i
slaganja ambalaže na palete, koji omogućava najveći stepen iskorišćenja
površine paleta (pogledati tabelu Tab.17.01.).
131
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
132
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
133
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
Simboli za obavještenja na Sl.17.02:
-
„ovdje postaviti kolica za prevoz“;
„ovdje postaviti lanac za podizanje“;
„teška roba“;
„gore“;
„simbol težišta spakovane robe“
„pazi, prevrnuće se“;
„dopušteni pritisak slaganja“, i
„maksimalna dopuštena visina slaganja“.
Visina slaganja robe na paletu zavisi od prostorne mase robe. Treba nastojati
da bruto masa robe složena na paleti ne bude veća od jedne tone, a ako
se radi o lakšoj robi, da visina složene ro-be iznosi oko 1 metar.
134
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
17.2.2. Prodajna funkcija ambalaže
U okviru prodajne funkcije ambalaže možemo izdvojiti četiri njena zadatka:
1. pakovanje količine robe adekvatne potrebama kupca;
2. racionalizacija prodaje;
3. povećanje obima prodaje, i
4. garancija kvaliteta robe.
1. Količina robe u prodajnoj jedinici mora odgovarati potrebama kupca, mora
biti usklađena s njegovom potrošnjom.
2. Problem racionalizacije prodaje svodi se danas na pitanje – na koji način
ambalaža može da ubrza kretanje kupca kroz trgovinu, njegovo dovođenje
na blagajnu, kao i obradu na blagajni, a da kupac kupi što više robe uz
minimalnu pomoć radnika u trgovini.
3. Povećanje obima prodaje pomoću ambalaže postiže se najprije time da
ambalaža privuče pažnju potencijalnog kupca, a zatim djeluje na njega
tako, da se on odluči na kupovinu te robe.
4. Ambalaža kupcu predstavlja robu koja je u njoj, i garantuje mu kvalitet i
kvantitet robe. Zahvaljujući dobrom zatvaranju ambalaže, kupac je
siguran da je u ambalaži tačno ona količina i kvalitet robe koju je
proizvođač u nju i spakovao. Oštećena ambalaža kupca može odvratiti od
135
kupovine.
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
17.2.3. Upotrebna funkcija ambalaže
U okviru upotrebne funkcije, ambalaža mora udovoljiti sljedećim zahtjevima:
- zahtjevu za lakoćom upotrebe;
- zahtjevu za djelovanjem kao ukras, i
- da ima upotrebu kada se isprazni.
Veoma je važan estetski utisak koji ambalaža ostavlja na kupca, budući da u
velikoj mjeri utiče na njegovu odluku o kupovini robe.
Kada god je to moguće, treba kreirati ambalažu koja ima mogućnost
naknadne upotrebe, ukoliko takva kreacija ne povlači i znatno povećanje
cijene ambalaže, pošto je i ovo jedan od faktora koji utiču na odluku kupca
o kupovini robe.
136
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
17.2.4. Ekonomska i ekološka funkcija ambalaže
Ekonomska funkcija ambalaže zahtijeva proizvodnju ambalaže uz što niže
troškove.
Troškove proizvodnje ambalaže možemo podijeliti na:
- troškove ambalažnog materijala;
- troškove prostornog oblikovanja, i
- troškove grafičkog oblikovanja.
Kada govorimo o ekološkoj funkciji ambalaže, važno je istaknuti da
ambalaža osim već traženih funkcija, treba da ima i ekološke cljeve:
- smanjenje upotrebe sirovina i materijala;
- minimalna upotreba energije, i
- ograničavanje zagađivanja prirodne okoline.
137
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
17.3. SISTEMI KREIRANJA AMBALAŽE I OZNAKE NA AMBALAŽI
Kako će ambalaža izgledati i kako će obavljati svoje funkcije, zavisi od
elemenata njenog kreiranja, a to su:
1. ambalažni materijali;
2. oblik ambalaže, i
3. grafička obrada ambalaže.
Ambalažni materijal mora imati sljedeća svojstva:
- postojanost;
- nepropustljivost;
- provodljivost;
- sposobnost prerade, i
- gustina.
Oblik ambalaže utiče na njenu mehaničku otpornost, na nepropusnost
njenih šavova, masu i na troškove njenog oblikovanja.
Sposobnost grafičke obrade se ogleda u sposobnosti ambalažnog
materijala da primi štampu.
138
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
17.3.1. Usklađenost ambalaže i robe
Ambalaža mora biti usklađena:
- sa vrstom robe;
- sa svojstvima materijala od kojeg je izrađena roba, i
- s pojavnim oblicima robe i njihovim svojstvima.
Kod robe široke potrošnje razlikujemo dvije vrste ovakve robe: robu
kratkotrajnog karaktera (koja se troši činom korišćenja – prehrambeni
proizvodi, proizvodi za pranje i čišćenje i drugo), i robu trajnog
karaktera (ne iskoristi se jednim činom korišćenja, već se može trošiti
duži vremenski period – odjeća, obuća, razni aparati, namještaj i drugo).
Roba kratkotrajnog karaktera se u principu pakuje u prodajnu ambalažu, a
veći broj prodajnih jedinica u transportnu ambalažu. Pakovanje robe
trajnog karaktera zavisi od njenih dimenzija – roba manjih dimenzija se
pakuje prvo u prodajnu a zatim i u transportnu ambalažu, a roba većih
dimenzija direktno u transportnu.
Materijal od koga je izrađena ambalaža, može biti osjetljiv prema
mehaničkim silama, zaprljanju, biološkim promjenama, svjetlosti,
promjeni temperature, prema vlazi i vodi, kiseoniku, koroziji, kao i prema
promjeni mirisa i ukusa.
139
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
17.3.2. Oznake na ambalaži
Na ambalaži mogu biti brojne oznake (Tab.17.02.):
140
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
141
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
142
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
17.4. SISTEMI KOMERCIJALNOG PAKOVANJA
Sistem komercijalnog pakovanja obuhvata tehnologiju pakovanja i savremene
oblike ambalaže koji se formiraju u samom procesu pakovanja.
Prednosti ovakvog sistema pakovanja su sljedeće:
- djelimična ili potpuna automatizacija sistema pakovanja;
- kontinuitet rada: proizvodnja – proces pakovanja;
- jednostavna i funkcionalno oblikovana ambalaža;
- sniženi troškovi u proizvodnji s obzirom na veće serije proizvodnje,
standardizacija tipova ambalaže, mašinska izrada ambalaže na liniji
pakovanja;
- pojednostavljen i olakšan rad u procesu pakovanja, u proizvodnji, distribuciji
proizvoda, transportu, skladištenju, upotrebi, i sl.
Među poznatije sisteme komercijalnog pakovanja za tečnosti, čvrste i
polučvrste proizvode spadaju:
Tetrapak – to je sistem pakovanja tečnosti u kartonsku ambalažu koja ima
oblik tetraedra. Karton može biti oplemenjen voskom, polietilenom ili
aluminijumskom folijom. Ambalaža se oblikuje automatski na mašini za
formiranje ambalaže, zatim se puni, zatvara i pakuje u transportnu
143
ambalažu posebnog oblika.
17. AMBALAŽA I PAKOVANJE ROBE
Tetrapak ambalaža se koristi za pakovanje mlijeka, jogurta, voćnih sokova i
drugih tečnosti. Specijalni i aseptični tetrapak pružaju odličnu zaštitu na
duži vremenski period.
Tetrabrik – je takođe kartonska ambalaža koja se razlikuje od tetrapak
ambalaže po tome što nema oblik tetraedra, već paralelopipeda. Karton za
izradu ove ambalaže oplemenjen je polietilenom i voskom kako bi
udovoljio uslovima pakovanja tečnosti. Upotrebljava se za pakovanje
mlijeka, jogurta, voćnih sokova i raznih koncentrata.
Šrinpak – je sistem pakovanja tableta i dražeja u aluminijumske folije, koje
se međusobno termički zatvaraju. Čitav proces pakovanja i dobijanja
šrinpak ambalaže vrši se mašinski, potpuno automatski. Aluminijumska
folija je oplemenjena polietilenom kako bi se mogla termički spojiti i čvrsto
držati proizvod između dvije folije.
Šrinpak je sistem pakovanja proizvoda u sintetičku foliju koja se pod uticajem
toplote skuplja; pakovanje je direktno u foliju, ili u foliju sa podlogom koja
je obično od celulozne pulpe različitih oblika i veličina. Na takvu podlogu se
mogu postaviti prehrambeni proizvodi, voće i povrće, meso i mesne
prerađevine, riba, kao i razni tehnički proizvodi. Skupljanje sintetičke folije
i brzina skupljanja zavise od temperature. Pakovanje može biti
poluautomatsko ili automatsko.
144
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Na svom putu od proizvođača do potrošača ili korisnika, roba se transportuje i
skladišti. Duže zadržavanje robe u fazi skladištenja zahtijeva posebne
uslove, kako ne bi došlo do sniženja nivoa kvaliteta. Loši uslovi
skladištenja, transporta, kao i neadekvatna manipulacija, mogu
prouzrokovati velike materijalne štete. Ukoliko uslovi čuvanja robe tokom
distribucije nisu optimalni, može doći do oštećenja, uništenja i gubitka
proizvoda. Zbog toga savremena skladišta i transportna sredstva, u
savremenim uslovima proizvodnje i distribucije robe treba da budu
uklopljena u cjelokupni tehničko-tehnološki lanac radi očuvanja kvaliteta.
Temperaturni intervali koji se preporučuju za čuvanje robe u skladištima,
zavise od vrste robe – Tab.18.01:
145
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
146
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
147
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.1. ZALIHE ROBE
Kontinuiranost proizvodnje i zadovoljavanje neprekidnih zahtjeva potrošnje u
savremenoj privredi i društvu, ne mogu biti ostvareni bez stvaranja zaliha
materijala, odnosno robe.
Stvaranje zaliha robe je nužno, budući da u proizvodnim firmama nije moguće
uskladiti nabavku materijala i sirovina, sa njihovom potrošnjom u
tehnološkom procesu. Stvaranje zaliha je nužno i u trgovinskim firmama,
pošto postoji nesklad između vremena proizvodnje i vremena potrošnje
robe, a takođe je teško postići i objedinjavanje robe različitog asortimana i
raznih izvora nabavke na jednom mjestu, i bez stvaranja zaliha robe.
Postoje i drugi razlozi za stvaranje zaliha robe i materijala:
- nabavljanje robe u većim količinama odjednom, smanjuje troškove
nabavke;
- pri neravnomjernom snabdijevanju tržišta nekim proizvodima, stvaranjem
zaliha se osigurava neprekidnost proizvodnje, odnosno potrošnje;
- neki proizvodi prije potrošnje moraju da budu uskladišteni radi ostvarivanja
određenog kvaliteta (sazrijevanje voća i povrća, fermentacija, dobijanje
arome i boje kod vina i alkoholnih pića, dozrijevanje sireva i drugo);
- na mnogim proizvodima treba obaviti određene predradnje prije njihove
potrošnje (sortiranje, klasifikacija, pakovanje, prepakovanje i sl), što se 148
obično obavlja u skladištima.
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Prema količini robe koja se nalazi u skladištu, razlikujemo sljedeće vrste
zaliha:
- minimalne zalihe;
- zaštitne zalihe;
- maksimalne zalihe;
- optimalne zalihe, i
- prosječne zalihe.
Minimalnim zalihama smatramo one količine robe ispod kojih zalihe ne bi
smjele da se spuste, ako se nastoji održavati kontinuitet proizvodnje,
odnosno – snabdijevanje tržišta i kontinuitet potrošnje. To je najmanja
količina robe koja smije da bude u skladištu, a da ne dođe do prekida
snabdijevanja.
Zaštitne zalihe su one zalihe koje firme nastoje da stvore, da bi bile
spremne za nepredviđene situacije na tržištu, kao što su nestašice
materijala, robe i sl. Te zalihe su uvijek veće od minimalnih.
Optimalne zalihe omogućavaju ravnomjerno i kontinuirano poslovanje uz
najracionalnije troškove. Da bi zaliha robe u skladištu bila optimalna, robu
treba naručivati pravovremeno i u dovoljnim količinama. Optimalne zalihe
149
se utvrđuju analizom troškova nabavke i troškova uskladištenja.
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Robu na zalihama možemo da podijelimo i prema tome da li je potrošnja, a
prema tome i prodaja robe, veća od potrošnje neke druge robe. Prema
ovome, roba na zalihama može biti:
- kurentna;
- nekurentna, i
- srednje kurentna.
Kurentnu robu na zalihama čini ona roba koja se na skladištu zadržava
kratko, pošto ima dobru prođu na tržištu. To je roba koja svojim izgledom,
kvalitetom, dizajnom, upotrebnim i drugim svojstvima potpuno odgovara
zahtjevima potrošnje i kupovnoj moći stanovništva. 155
Nekurentna roba na zalihama ima slabu prođu na tržištu, što znači da se
zalihe takve robe duže zadržavaju na skladištu. Roba je najčešće
nekurentna zbog:
- lošeg kvaliteta robe;
- visokih cijena;
- sezonskih oscilacija;
- zastarjele tehnologije ili nove mode, i
- pada kupovne moći stanovništva.
Na smanjenje zaliha nekurentne robe može se uticati:
- sniženjem cijena robe;
- otpisom nekurentne robe ili disponiranjem robe na druga tržišta na kojima150
postoji mogućnost da ovakva roba bude kurentna.
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.2. GUBICI NA ZALIHAMA
Za vrijeme uskladištenja može doći do različitih gubitaka. Uzroci gubitaka
mogu biti u prirodi same robe, uslovima uskladištenja, nesavjesnim ili
neispravnim manipulisanjem robom, zatim u otuđivanju robe i sl. Svi
gubici koji nastaju na robi za vrijeme uskladištenja, mogu se podijeliti na
dvije osnovne grupe:
- normalni gubici, i
- nasilni gubici.
Normalni ili prirodni gubici su kalo, kvarenje, lom i rasip, međutim – i oni
samo do određene granice koja je utvrđena pravilnikom o dozvoljenim
gubicima. Ova dozvoljena granica zavisi od vrste robe, vremena i uslova
uskladištenja, kao i od opremljenosti skladišta.
Kalo je gubitak koji nastaje na robi zbog sušenja i isparavanja, a odražava se
u gubitku mase, površine ili obima robe. Nastaje pri normalnoj
manipulaciji, a proizilazi iz specifičnih svojstava same robe.
151
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Rasip je gubitak koji je takođe neizbježan, posebno u onim vrstama robe koje
u skladište dolaze u rinfuznom stanju. Može da nastane prilikom
prepakovanja, razlivanja prilikom pretakanja ili mjerenja, topljenja usljed
odmrzavanja i sl, a može se smanjiti pažljivim rukovanjem.
Kvarenje nastaje u onoj robi koja se zbog svojih prirodnih svojstava kvari ako
na nju utiču fizički, hemijski ili drugi procesi. Kvarom se mogu smatrati i
oštećenja na robi, kojima roba djelimično gubi svoju vrijednost.
Lom je prirodni gubitak na robi koji nastaje na lako lomljivoj robi, kao što je
staklo, keramika i sl.
Nasilni gubici su neprirodni gubici, koji nastaju usljed nepažljivog,
nesavjesnog i neodgovornog manipulisanja robom, ili kao posljedice više
sile kao što je poplava, požar, zemljotres, i sl. Otuđenje robe se takođe
smatra neprirodnim ili nasilnim gubitkom.
152
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.3. MANIPULISANJE ROBOM NA SKLADIŠTU
Racionalno manipulisanje robom u skladištu može biti postignuto ukoliko se
pridržavamo sljedećih pravila:
- Treba manipulisati punim paletama, pošto je tada potrebno manje opreme i
manje vremena za tu radnju. Ako su palete samo djelimično pune, paletu
nije moguće standardno složiti, a to znači da se njome ne može „rutinski“
manipulisati, što onda zahtijeva veći utrošak rada i vremena.
- Treba nastojati da se uspostavi paletni lanac između pojedinih skladišta, od
proizvođača do konačnog potrošača, i to po sljedećem principu:
transportna jedinica = jedinica uskladištenja = jedinica otpreme =
prodajna jedinica. Danas su palete sve više prisutne u prodajnim
objektima sa samoposluživanjem, supermarketima, hipermarketima i sl.
153
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.3.1. Otprema robe – ekspedit
Otprema robe ili ekspedit je služba koja je neposredno vezana za skladište ili
transport. Osnovni zadatak te službe je da pakuje robu koja je složena po
otpremnicama, te da je preda na prevoz sopstvenoj transportnoj službi ili
javnom transportu, i to direktno ili putem špeditera.
Osim pakovanja robe, služba ekspedita obavlja i sljedeće poslove:
- prikuplja propratne dokumente;
- kontroliše ambalažu i utvrđuje da li je pakovanje ispravno i da li zadovoljava
uslove transporta;
- pri otpremi robe kontroliše sadržaj otpreme prema nalozima;
- odabire najpovoljniji transportni put i najprikladnije transportno sredstvo u
vanjskom i u unutrašnjem transportu, vodeći brigu o tome da se
transportni troškovi smanje na najmanju mjeru;
- zaključuje ugovore o prevozu robe (željeznički tovarni list, auto-tovarni list,
konosman i druge);
- dokumentaciju o otpremi robe šalje mjerodavnim službama radi uvođenja u
evidencije i ispostavljanja računa.
154
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.4. VRSTE VANJSKOG TRANSPORTA
Transport je prevoz robe (gotovih proizvoda, poluproizvoda, sirovina,
pogonskog materijala i goriva, mašina, alata i druge robe), s jednog
mjesta na drugo, sredstvima javnog ili sopstvenog transporta.
Transportno poslovanje firme obuhvata sve poslove vezane za dopremu,
prenošenje i otpremu robe.
Unutrašnji transport firme obuhvata prevoz robe unutar jedne
organizacijske jedinice, i prevoz robe između pojedinih organizacijskih
jedinica u sklopu iste firme.
Vanjski transport obuhvata prevoz nabavljene robe od dobavljača do
skladišta (prevoz između firmi), kao i prevoz prodate robe do kupca,
odnosno – najveći dio otpreme i dopreme robe. Pri ovoj vrsti transporta se
koriste javni putevi i uglavnom javna prevozna sredstva.
Razlikuje se više vrsta vanjskog transporta zavisno od načina prevoza:
željeznički, drumski, vodeni i vazdušni transport, zatim transport
cjevovodima i poštanski transport.
155
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.5. ZNAČAJ I ORGANIZACIJA UNUTRAŠNJEG TRANSPORTA
Pod unutrašnjim transportom podrazumijevamo svako kretanje proizvoda,
robe ili materijala u granicama firme, pa ovaj transport osim prevoza
obuhvata i rukovanje robom (utovar, pretovar, istovar, dizanje ili
spuštanje, premiještanje i slične radnje).
Pošto unutrašnji transport obuhvata veliki dio poslova firme, veoma je važan
udio troškova unutrašnjeg transporta u ukupnim troškovima poslovanja.
To je dovoljan razlog da se organizaciji unutrašnjeg transporta obrati
posebna pažnja.
Racionalizacija unutrašnjeg transporta se može djelotvornije sprovoditi
uvođenjem mehanizacije umjesto ručnog rada gdje god je to moguće, kao
i korišćenjem prirodnog pada – gravitacije, za prenos robe.
156
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.5. ZNAČAJ I ORGANIZACIJA UNUTRAŠNJEG TRANSPORTA
Pod unutrašnjim transportom podrazumijevamo svako kretanje proizvoda,
robe ili materijala u granicama firme, pa ovaj transport osim prevoza
obuhvata i rukovanje robom (utovar, pretovar, istovar, dizanje ili
spuštanje, premiještanje i slične radnje).
Pošto unutrašnji transport obuhvata veliki dio poslova firme, veoma je važan
udio troškova unutrašnjeg transporta u ukupnim troškovima poslovanja.
To je dovoljan razlog da se organizaciji unutrašnjeg transporta obrati
posebna pažnja.
Racionalizacija unutrašnjeg transporta se može djelotvornije sprovoditi
uvođenjem mehanizacije umjesto ručnog rada gdje god je to moguće, kao
i korišćenjem prirodnog pada – gravitacije, za prenos robe.
157
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.6. ZAŠTITA ROBE U TRANSPORTU I NAČELA TRANSPORTNOG
PAKOVANJA
Pri transportovanju proizvoda posebnu pažnju treba usmjeriti na njihovu
zaštitu od oštećenja ili gubitaka. Način zaštite zavisi od svojstava
proizvoda koji se transportuju. Proizvodi se u prevozu najčešće zaštićuju
pakovanjem, ali je potrebno zaštititi i one proizvode koji se ne mogu
pakovati.
Za one proizvode koji se transportuju u ambalaži, pakovanje je preduslov
njihove zaštite u toku transporta, uskladištenja i rukovanja, pa je stoga i
važan činilac u oblasti transporta. Međutim, nije dovoljno da pakovanjem
proizvod samo bude zaštićen od oštećenja, kvarova ili gubitaka, već samo
pakovanje mora biti izvedeno tako da doprinosi ubrzanju i olakšavanju
utovara, istovara i uskladištenja. Zbog toga se ulažu veliki napori u
standardizaciju i normiranje pakovanja.
Pri izboru ambalaže i načina pakovanja proizvoda, neophodno je ispoštovati
sljedeća načela:
- Pri izboru materijala za pakovanje, treba prethodno utvrditi kojim uticajima
će pošiljka biti izložena za vrijeme transporta ili uskladištenja, pa tim
158
uslovima treba prilagoditi i izbor materijala.
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
-Pri pakovanju robe, odnosno pri oblikovanju transportne ambalaže, treba
nastojati da paket ima što pravilniji oblik, koji se najlakše može prilagoditi
transportnim sredstvima i skladišnom prostoru, kako bi se taj prostor
mogao najracionalnije iskoristiti.
- Ako se u istoj pošiljci (paketu), nalazi više proizvoda ili više dijelova istog
proizvoda, njih unutar paketa treba odvojiti zaštitnim pregradama, tako da
se izbjegne njihovo oštećenje ili lom. Za posebno osjetljive proizvode
(televizori, električni aparati za pokućstvo i sl), oblik zaštitnih pregrada
treba prilagoditi obliku proizvoda, da bi se onemogućilo njihovo
pomijeranje tokom transporta. Kako bi bila djelotvornija, zaštitnu oblogu
treba staviti i oko samog proizvoda.
- Nekim proizvodima je potrebno prilagoditi ambalažu prema specifičnostima
koje postavljaju posebne zahtjeve s obzirom na rukovanje ili transport
(položaj proizvoda tokom transporta ili manipulacije). Na ambalaži takvih
proizvoda, potrebno je označiti tekstom, slikom ili uočljivom bojom, način
na koji je potrebno rukovati proizvodom, odnosno obavještenje o tome na
šta je proizvod osjetljiv u transportu.
- Pri pakovanju raznorodnih proizvoda treba misliti na njihove specifičnosti,
tako da se ne pakuju zajedno proizvodi koji mogu štetiti jedni drugima.
159
- Pri izboru ambalaže treba nastojati da ona bude takva da se može više puta
upotrijebiti.
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.7. OPREMA I SREDSTVA ZA RUKOVANJE PROIZVODIMA U
UNUTRAŠNJEM TRANSPORTU
Za rukovanje proizvodima, za njihovo dovoženje, premiještanje ili odvoženje,
najčešće se primjenjuju ručna kolica ili ručni viljuškari koji su veoma
pogodni za prevoz pravilno oblikovanih pošiljaka ili paleta. Iako se
sredstva kojima se upravlja ručno, najmasovnije primjenjuju u
skladištima, ona su karakteristična i za rad u manjim skladištima, gdje su
udaljenosti prenosa robe manje, i gdje se ljudska radna snaga
upotrebljava više od mehanizacije.
Od sredstava na motorni pogon, za prenos proizvoda u unutrašnjem
transportu se najčešće koriste motorni viljuškari, razne vrste motornih
vozila i transporteri.
Motorni viljuškari su konstruisani u različitim tipovima i nosivostima. Vrlo
su pokretljivi i jednostavni za rukovanje, a upotrebljavaju se za transport
robe u velikim skladištima.
Motorna vozila se takođe pojavljuju u velikom broju vrsta i konstrukcija.
Najčešća su motorna kolica sa uređajima za istresanje tereta, traktori s
prikolicama, kamioni ili gusjeničari, a primjenjuju se za prevoz velikih i
teških tereta.
Transporteri su pogodno sredstvo za prenos velikih količina tereta, pri čemu
su i troškovi prenosa veoma niski. Najčešće vrste transportera su:
transporteri s trakama, valjcima ili člancima, viseći transporteri,
160
pneumatski transporteri i elevatori.
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Pokretna traka se može kretati u jednom smjeru, ali može biti prilagođena i
za kretanje u više smjerova. Često se u praksi pojavljuju transporteri s
dvije trake od kojih se svaka kreće u suprotnom smjeru.
Viseći transporteri su prenosnici instalirani na plafonima, pa na taj način ne
zauzimaju radne površine. Mogu se upotrebljavati za prenos gotovo svih
vrsta robe koja nije velikih dimenzija ili težina. 164
Pneumatski transporteri su konstruisani od cilindara ili cijevi putem kojih se
roba prenosi principom usisavanja pomoću pumpe ili kompresije.
Upotrebljavaju se kod prenošenja ili rukovanja proizvodima koji su vrlo
lagani i sitni.
Elevatori (liftovi) su poseban oblik transportera čija je karakteristika podizanje
tereta s jednog nivoa na drugi. Veoma često se upotrebljavaju u
skladištima žitarica – silosima.
Eskavatore najčešće susrećemo u velikim prodajnim prostorima koji imaju
nekoliko spratova, pa služe kao pokretne stepenice.
U skladištima često susrećemo mnoge poluautomatske ili automatske uređaje
za slaganje robe na palete (paletomate), ili za istovar paleta. Poseban 161
oblik takvih uređaja su dizalice različitih konstrukcija i veličina, koje služe
za prebacivanje tereta s jednog mjesta na drugo.
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.8. PALETIZACIJA I KONTEJNERI
Smisao i suštinu paletizacije čini skup organizovano povezanih tehničkih
sredstava i postupaka koji omogućavaju mehanizovano manipulisanje u
svim fazama obrade i prometa, i to primjenom paleta i viljuškara.
Bazu paletne tehnike čine viljuškari (ručni, mehanički i motorni), te palete i
boks-palete, specijalni podupirači na koje se roba slaže, a koji su
konstruisani tako da ih viljuškari mogu zahvatiti i prenositi.
Racionalna primjena evropalete 1200 x 800 mm, bazira se na optimalnom
iskorišćenju horizontalne površine palete. Omogućena je primjenom
ambalaže modularnih dimenzija, odnosno – dužine i širine prema kojima
su dužina i širina palete cijeli brojevi. Na primjer – kada je vanjska
dimenzija transportne kutije 1200 x 800 mm, broj kutija u redu na paleti
je 1. Da bi se na paletu postavile dvije kutije, njihova dimenzija mora biti
1200 x 400 mm, i sl.
162
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Ukoliko bi se u svijetu upotrijebila masovna paletizacija, smanjila bi
se prodajna cijena proizvoda otprilike za 3-5%, jer u sistemu
paletizacije vagoni stoje za vrijeme utovara i istovara najviše 1
sat, a klasičnom transportu za te operacije je ponekad potrebno i
do 8 sati.
Slično kao i paletizacija, korisno služi i transport robe u kontejnerima. To su
posude, sredstva (sanduci, cisterne itd), dovoljno otporne da mogu da
izdrže višestruku upotrebu, i da se pomoću njih olakša transport robe bez
posebnog pakovanja i gubitaka, upotrebljavajući jedan ili više načina
transporta.
Primjena kontejnera u svijetu svakim danom je sve veća, i savremeni
transport se više ne može zamisliti bez njih. Roba se u kontejnerima
transportuje od proizvođača do potrošača. Transport se obavlja pomoću
odgovarajuće mehanizacije, a manipulacija je vrlo jednostavna. Kontejneri
mogu biti uskladišteni i na otvorenom prostoru. Svi ti činioci znatno utiču
na to da se pri transportu robe u kontejnerima gotovo svi troškovi
smanjuju.
Prema mogućnostima upotrebe, razlikujemo univerzalne i specijalne
kontejnere, kao i male kontejnere (1,2 – 3 m3), i velike kontejnere sa više
od 3 – 40 tona korisnog tereta. Materijali koji se najčešće primjenjuju za163
izradu kontejnera su: čelični limovi i profili, aluminijumski limovi, drvo i
plastika.
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Ukoliko bi se u svijetu upotrijebila masovna paletizacija, smanjila bi
se prodajna cijena proizvoda otprilike za 3-5%, jer u sistemu
paletizacije vagoni stoje za vrijeme utovara i istovara najviše 1
sat, a klasičnom transportu za te operacije je ponekad potrebno i
do 8 sati.
Slično kao i paletizacija, korisno služi i transport robe u kontejnerima. To su
posude, sredstva (sanduci, cisterne itd), dovoljno otporne da mogu da
izdrže višestruku upotrebu, i da se pomoću njih olakša transport robe bez
posebnog pakovanja i gubitaka, upotrebljavajući jedan ili više načina
transporta.
Primjena kontejnera u svijetu svakim danom je sve veća, i savremeni
transport se više ne može zamisliti bez njih. Roba se u kontejnerima
transportuje od proizvođača do potrošača. Transport se obavlja pomoću
odgovarajuće mehanizacije, a manipulacija je vrlo jednostavna. Kontejneri
mogu biti uskladišteni i na otvorenom prostoru. Svi ti činioci znatno utiču
na to da se pri transportu robe u kontejnerima gotovo svi troškovi
smanjuju.
Prema mogućnostima upotrebe, razlikujemo univerzalne i specijalne
kontejnere, kao i male kontejnere (1,2 – 3 m3), i velike kontejnere sa više
od 3 – 40 tona korisnog tereta. Materijali koji se najčešće primjenjuju za164
izradu kontejnera su: čelični limovi i profili, aluminijumski limovi, drvo i
plastika.
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Prema međunarodnim standardima (ISO), kontejneri se grade u dvije serije.
Prva serija ima šest tipova (A-F), a druga tri tipa (A-C). Za najpovoljnije
iskorišćavanje kontejnera, konkretno u pomorskom saobraćaju, grade se
specijalni kontejnerski brodovi i kontejnerski terminali (luke).
Rad s kontejnerima u pomorskom transportu obavlja se u više sistema: na
primjer „lift on – lift off“ („podigni – spusti“), pa „roll on – roll off“
(„dokotrljaj – otkotrljaj“). Tom sistemu su prilagođeni posebno izgrađeni
„ro-ro brodovi“ koji imaju više paluba za prijem kamiona i prikolica
natovarenih robom.
165
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.9. PRAVILA POSTUPANJA SA OPASNOM I LAKO KVARLJIVOM
ROBOM PRI SKLADIŠTENJU I TRANSPORTU
18.9.1. Opasni proizvodi i materije
Opasnim proizvodima, odnosno opasnim materijama, smatraju se svi
proizvodi koji mogu da izazovu opasne ili štetne pojave za čovjeka i
njegovu okolinu, a pri neodgovarajućem postupanju prilikom proizvodnje,
pakovanja, skladištenja, prevoza, manipulacije i upotrebe.
U opasne proizvode spadaju:
- eksplozivi;
- gasovi (sabijeni, tečni ili ukapljeni i pod pritiskom otopljeni);
- lako upaljive i samozapaljive materije;
- otrovi;
- radioaktivne materije;
- korozione ili nagrizajuće materije;
- zagađujuće i infektivne materije, i
- ostale opasne materije.
166
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Razvrstavanje opasnih materija se vrši na osnovu njihovih fizičkih i hemijskih
osobina u više kategorija, slično klasifikacijama koje se primjenjuju i za
transport: zapaljivi, eksplozivni, otrovni, kontaminirajući ili neki drugi
agensi. Tako se došlo do sljedećih klasifikacija:
1. po ADR-RID sistemu;
2. po IMDG sistemu, i
3. po IATA-RAR propisima.
Navedenom podjelom, opasne materije se dijele na: restriktivne i
nerestriktivne (slobodne) klase. Oznaka da je neka klasa opasnih materija
restriktivna, znači da se takve materije, navedene u posebnim listama,
pod određenim uslovima mogu preuzimati u transport. Druge materije,
koje bi inače po svojim osobinama mogle pripadati odgovarajućoj klasi,
isključuju se i njihov transport nije dozvoljen.
Za nerestriktivne klase tako stroga ograničenja ne važe. To znači da se za
transport pod određenim uslovima mogu preuzimati i one materije koje
nisu navedene u posebnim listama, a mogle bi se svrstati u restriktivnu
klasu. Izuzetak su korozione (nagrizajuće) i otrovne materije koje ne
podliježu tim propisima.
167
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Eksplozivne materije i predmeti (eksplozivi) su čvrste ili tečne hemijske
materije, ili smjese materija, koje imaju osobine da pod pogodnim
spoljašnjim uticajima (udar, trenje, toplota), trenutnim hemijskim
razlaganjem oslobađaju gasove i energiju (toplotnu i mehaničku).
Komprimirani gasovi, tečni i otopljeni pod pritiskom su, s obzirom na
opasnost pri prevozu, razvrstani na sljedeće kategorije:
- zapaljivi gasovi (vodonik, acetilen, vinil hlorid i drugi);
- nezapaljivi gasovi (kiseonik, azot, ugljen dioksid, plemeniti gasovi, vazduh i
drugi), i
- otrovni gasovi – mogu biti i korozioni (hlor, amonijak, ugljen monoksid i
drugi).
168
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
18.9.2. Propisi i zakoni o prevozu opasnih materija
Na prevoz opasnih materija, primjenjuju se sljedeći evropski i međunarodni
propisi:
- Evropski sporazum o drumskom prevozu robe u međunarodnom saobraćaju
„ADR“ (European Agreement concerning the international cariage of
dangerous goods by road);
- Međunarodni propisi o prevozu opasnih roba željeznicom „RID“;
- Međunarodna konvencija o zaštiti ljudskih života na moru „SOLAS“;
- Kodeks opasnih tereta međunarodnih pomorskih organizacija „IMCO“;
- Pravila evropskih odredaba o međunarodnom prevozu opasnog tereta na
unutrašnjim plovnim putevima „AND“, i
- Međunarodna konvencija o civilnom vazdušnom saobraćaju.
169
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Tokom transporta, vozila koja prevoze opasne materije moraju biti propisno
označena, obilježena i ispravna. Za njihovo označavanje se upotrebljavaju
odgovarajuće pločice („opasne ploče“) sa oznakama rizika. Tabela
Tab.18.02. prikazuje način obilježavanja opasnih materija:
170
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Vozila koja prevoze opasne materije moraju imati dvije reflektujuće
pločice u žutoj boji (narandžastoj), dimenzija 400 x 300 mm, s
crnom ivicom, maksimalne širine 15 mm. Jedna pločica se
postavlja na prednjoj, a druga na zadnjoj strani vozila, vertikalno
na uzdužnu osu vozila. Kada se vozilom ne prevoze opasne
materije, „opasne pločice treba ili skinuti, ili prekriti.“
171
18. SKLADIŠTENJE I TRANSPORT ROBE
Razne međunarodne konvencije o kontroli međugraničnog prometa
opasnim materijama i otpadom i njihovom odlaganju
Bazelska konvencija predstavlja veliki korak ka sređivanju stanja u oblasti
kontrole i nadzora uvoza, izvoza i tranzita otpada među državama. Njome
se države potpisnice obavezuju na određeni način ponašanja u trgovini
otpadom, definišu se ključni odnosi, institucije i dokumenti potrebni za
dobijanje nužnih dozvola, predlaže se jedinstven način označavanja i
deklaracija otpada, čime se izbjegavaju mogući nesporazumi.
Dokumenti iz Konvencije obuhvataju uvozne, izvozne i tranzitne dozvole,
carinske deklaracije, odobrenja, certifikate, ugovore, propratna
dokumenta otpada i sl, a u međudržavnom prometu definisani su
međusobni odnosi pet pravnih subjekata:
- država izvoznica ili ovlaštena institucija;
- izvoznik;
- država uvoznica ili ovlaštena institucija;
- uvoznik, i
- novi vlasnik otpada – prerađivač ili odlagač.
172
19. EKOLOŠKI ASPEKTI TRETMANA PROIZVODA I
PROCESA
Ekologija je u današnje vrijeme, uz izvjesne modifikacije zadržala izvornu
definiciju prema kojoj je riječ o nauci o odnosima bića i njihove
sredine. Budući da je ekologija vremenom proširila oblast kojom se bavi,
razumljivo je da je ta definicija za mnoge autore bila suviše
pojednostavljena, budući da nije dovoljno precizno određivala svu
kompleksnost ekologije kao nauke. Tako na primjer, nastaje nauka o
grupama organizama i njihovom odnosu prema sredini – sinekologija,
zatim i autoekologija, kao nauka koja se bavi odnosom pojedinca i
sredine, i sl.
Ekološki sistem (ekosistem) je prirodna zajednica živih organizama (na
grčkom: „biocenoza“), i nežive materije na određenom staništu (na
grčkom: „biotop“), gdje razmjena materije i energije među njima ima
kružni tok. Ravnoteža (na grčkom: „homeostaza“) svih faktora
ekosistema (fizičkih, hemijskih, bioloških), uspostavlja se
samoregulacijskim (biohemijskim) procesima. Svi ekosistemi čine
biosferu koja obuhvata dio hidrosfere, pedosfere i atmosfere.
Sposobnost samoregulacije ekoloških sistema nazivamo ekološkim
potencijalom.
173
19. EKOLOŠKI ASPEKTI TRETMANA PROIZVODA I
PROCESA
19.1. EKONOMIJA I EKOLOGIJA
Prekomjernim nagomilavanjem zagađenja u vazduhu, vodi i zemljištu
(Tab.19.01.), biosfera se zagađuje (kontaminira), odnosno – mijenja se
njeno stanje (fizičke, hemijske i biološke karakteristike).
174
19. EKOLOŠKI ASPEKTI TRETMANA PROIZVODA I
PROCESA
175
19. EKOLOŠKI ASPEKTI TRETMANA PROIZVODA I
PROCESA
19.2. TRGOVINA, OKOLINA I ODRŽIVI RAZVOJ
Procesi liberalizacije i globalizacije na planu trgovine i zaštite okoline,
neminovno upućuju na otklanjanje prepreka međunarodne trgovine i
ulaganja.
Mnoge zemlje u razvoju smatraju se ugroženim u procesu liberalizacije
trgovine i globalizacije, plašeći se ubrzavanja tih procesa. Postoji i veliki
strah da će brzo rastući obim proizvodnje i trgovine robom i uslugama,
ugroziti okolinu i održivi razvoj.
Da bi se omogućilo uspješno rješavanje problema kada dođe do sukoba
interesa između slobodne trgovine i zaštite okoline, trebalo bi uvrstiti
sljedeće principe u pravila slobodne trgovine:
- transparentnost – Uvođenjem obaveze obavještavanja o ekološkim
propisima, a ocjenu o tim propisima bi donio forum posebno formiran za
to.
- legitimnost – Ekološke mjere koje ograničavaju trgovinu, moraju biti
naučno utemeljene, i njihova legitimnost bi se ispitivala na međunarodnim
panelima naučnika. Kod posebno ozbiljne i neizbježne ekološke opasnosti,
moralo bi se primijeniti načelo opreza.
- proporcionalnost – Mjere koje ograničavaju trgovinu, moraju se ograničiti
na apsolutno nužan nivo za postizanje željenog ekološkog rezultata prema
međunarodno prihvaćenim kriterijumima i mišljenju eventualnih
savjetodavnih tijela.
176
- supsidijarnost – Treba izbjegavati mjere koje utiču na trgovinu, kad se isti
cilj može postići i bez uvođenja takvih mjera.
19. EKOLOŠKI ASPEKTI TRETMANA PROIZVODA I
PROCESA
19.3. ZNACI ZAŠTITE OKOLINE
Dodjelom znaka za okolinu nastoji se uticati na razvoj novih manje
zagađujućih tehnologija i manje štetnih proizvoda, smanjujući zagađenje
okoline i racionalizujući gazdovanje sirovinama i energijom.
Dodjelu znaka okoline treba shvatiti kao doprinos razvoju prepoznatljivog
kvaliteta proizvoda sa stanovišta zaštite okoline. Prvenstveno je predviđen
za grupe proizvoda potencijalno štetnog djelovanja na okolinu, u cilju
postizanja razvoja alternativnih i manje štetnih proizvoda, posebno onih u
kojima se izborom sirovina i tehnologije može smanjiti „potrošnja“ okoline,
odnosno korišćenje Zemljinog „ekološkog potencijala“.
Znak okoline koji simbolizuje pozitivan odnos prema okolini, može se dodijeliti
samo onim proizvodima koji imaju bolja svojstva od propisanih. Znak
pomaže snalaženju potrošača u svom doprinosu zaštiti okoline najboljim
izborom proizvoda. Za dodjelu znaka okoline, odlučujuća je ekološka
svijest javnosti.
Ekološka prihvatljivost je postala „dodatni kvalitet“ proizvoda. Kupcima se o
ekološkoj prihvatljivosti proizvoda, informacija nudi na samom proizvodu,
odnosno na ambalaži. Sami smo svjedoci da mnogi uvozni, ali i domaći
proizvodi, na omotu nose natpise tipa „bio“, „eko“, „natural“ i sl.
177
Međutim, takve oznake nisu vjerodostojne, pošto su ih koristili sami
proizvođači. Njihova „ekološka prihvatljivost“ zbog toga ostaje pod
znakom pitanja.
19. EKOLOŠKI ASPEKTI TRETMANA PROIZVODA I
PROCESA
U Evropi i svijetu međutim, postoje eko-oznake koje su stekle povjerenje
kupca, i čija se vjerodostojnost ne može dovesti u pitanje. Program
označavanja proizvoda, odnosno – program dodjele znaka zaštite okoline,
sprovodi se u mnogim evropskim državama, a sprovodi se i na nivou
Evropske unije.
Znak zaštite okoline koji se dodjeljuje na nivou EU, popularno se naziva
„European Flower“, i tu oznaku u trenutku nastanka ove knjige (druga
polovina 2009. godine) nosi preko 450 proizvoda.
Sagledavanje cjelokupnog „životnog ciklusa“ pro-izvoda
predstavlja opšte prihvaćenu metodu svih programa
za dodjeljivanje znaka zaštite okoline. Budući da žele
da istaknu „ekološku prihvatljivost“ svojih proizvoda,
proizvođači se sami prijavljuju za dodjelu znaka
zaštite okoline. Za razliku od automatskog davanja
oznaka kao što su „bio“ ili „eko“, njihove proizvode
zaista ocjenjuju stručne institucije, određujući da li
im je zaista smanjen negativni uticaj na okolinu.
Uslovi kojima se mora udovoljiti da bi se dobio znak
zaštite okoline, definisani su Pravilnikom o znaku
zaštite okoline.
178
19. EKOLOŠKI ASPEKTI TRETMANA PROIZVODA I
PROCESA
19.4. ISO 14000 ORGANIZACIONI STANDARDI
Devedesetih godina prošlog vijeka, konstituisana je Grupa za strateško
djelovanje, vezano za okolinu, a njena tehnološka potkomisija je
pripremala i razvila standarde ISO 14000, i to za sljedeće oblasti:
- sistema za upravljanje okoline (SUO);
- revizije upravljanja okolinom (RUO);
- procjene uspješnosti upravljanja okolinom (PUUO);
- analize životnog ciklusa (AŽC);
- ekološkog etiketiranja (EE);
- termina i definicija (T&D), i
ekoloških aspekata proizvodnih standarda (EAPS).
Specifikacijski dokument ISO 14001 detaljno opisuje najnužnije zahtjeve
SUO-a koji, kad su jednom uvedeni, dopuštaju organizaciji da identifikuje i
upravlja svojim obavezama prema okolini. Ti zahtjevi se koriste kao
osnova za certifikaciju ili registracijsku reviziju. Specifikacija navodi da je
primjenljiva u bilo kojoj organizaciji koja želi:
- da uvede SUO;
- da osigura usklađenost s određenim politikama o okolini;
- da prikaže tu usklađenost ostalima;
- da traži certifikat / registraciju SUO od strane spoljne organizacije;
179
- da odluči i objavi usklađivanje sa standardom.
19. EKOLOŠKI ASPEKTI TRETMANA PROIZVODA I
PROCESA
19.5. EKOLOŠKO ETIKETIRANJE (EE) I ANALIZA ŽIVOTNOG CIKLUSA
(AŽC)
Zahtjevi okoline za kvalitet su često nepotvrđeni, besmisleni ili potpuno
navode na pogrešne stvari.
Prvi zadatak potkomisije za EE bio je da kategorizuje različite tipove etiketa.
Tek nakon što je to urađeno, moglo se započeti s razvojem različitih
standarda. Početak se sastojao od definisanja tri različite kategorije:
- tip I – praktični programi;
- tip II – deklaracijske marke, i
- tip III – kvantifikacijske informacije o proizvodu ili izvještajne kartice.
Programi etiketiranja tipa I su najpoznatiji. Oni pružaju kriterijume prema
kojima se ocjenjuju proizvodi. Ukoliko proizvod zadovoljava kriterijume,
tada zaslužuje etiketu. Danas postoji oko 30 programa ovog tipa u svijetu.
Etiketiranje tipa II se temelji na zajedničkim terminima definicija ili
simbola.
Etikete tipa III (kao što su prehrambene etikete), pružaju informacije o
zadatom skupu za razmatranje. Slično tipu II etiketa, one potrošaču
pružaju informacije, ne dajući indicije da li je proizvod prošao određeni
skup kriterijuma.
180
19. EKOLOŠKI ASPEKTI TRETMANA PROIZVODA I
PROCESA
Svi tipovi etiketa okoline mogu se koristiti kroz praksu procjene životnog
ciklusa. Ta potkomisija pruža smjernice o tome kako procijeniti
opterećenje koje proizvod predstavlja za okolinu. To uključuje iskorišćene
materijale i utrošenu energiju, proizvodne procese, metode distribucije,
reciklažu i opcije deponovanja otpada. Procjena može biti načinjena u
sljedeće četiri faze:
- inicijacija;
- inventorna analiza;
- analiza uticaja, i
- interpretacija ili analiza poboljšavanja.
Dva najvažnija sistema upravljanja okolinom ili ekološkog menadžmenta, jesu
EMAS i ISO 14001. Što se tiče ciljeva, ne postoji nikakva principijelna
razlika između ova dva sistema. Glavni cilj je poboljšanje zaštite okoline
postupcima samokontrole uzročnika uticaja na okolinu. Ti sistemi imaju
zadatak da nizom strukturisanih postupaka podupru identifikaciju
problema, njegovu analizu, stvaranje alternativa i izbor primjerenih
rješenja pitanja okoline. Zbog toga se na oba sistema upravljanja
okolinom može gledati kao na instrumente za aktivno i odgovorno
ponašanje.
181