Transcript spørsmål

© Opplysningskontoret for egg og kjøtt 2013
1. utgave, 2. opplag 2014
Design: Bates United AS
Illustrasjonar: Tangram Design
Omslagsillustrasjon: Good Evening AS
Alle fotografier: Esten Borgos
Forfattere: Ingvild Iversen, Lena Torsvik, Åse Kringlebotn
Omsetting: Kåre Vigestad
Redaktør: Bjørn H. Simonsen
Sats: Apex New Book
Trykk og innbinding: 07 Media AS
2
INNHALD
Kva får du lære i mat og helse-faget?
side 4
Vurdering i faget
side 5
Leksjon 1
Kjøkkenet som arbeidsplass
side 6
Leksjon 2
Mat for glede og god helse
side 10
Leksjon 3
Mat, identitet og politikk
side 18
Leksjon 4
Vi tek vare på maten
side 22
Leksjon 5
Berekraftig mat
side 26
Leksjon 6
Mat og kultur
side 32
Leksjon 7
Norsk tradisjonsmat
side 38
Leksjon 8
Kva inneheld maten?
side 44
Leksjon 9
Måltidet, ein verdi å ta vare på
side 52
Leksjon 10
Smakssansen
side 56
Leksjon 11
Korn er basismat
side 60
Leksjon 12
Kor lenge held maten seg?
side 66
Leksjon 13
Gåver som kan etast
side 72
Leksjon 14
Mat som tradisjonsberar
side 76
Leksjon 15
Å vere vertskap
side 80
Leksjon 16
God mat av restar
side 84
Leksjon 17
Mat frå landbruket
side 90
Leksjon 18
Fiskerinasjonen Noreg
side 96
Leksjon 19
Måltidsrytme og utrekning av næringsinnhald side 100
Leksjon 20
Mat og minoritetar
side 106
Leksjon 21
Maten i verda
side 110
Leksjon 22
Mat, sesongar og årstider
side 114
Leksjon 23
Mat og energi
side 118
Leksjon 24
Maten og forbrukarsamfunnet
side 126
Leksjon 25
Mat og helse vidare i livet
side 136
Næringsstoff – funksjonar og kjelder
side 140
Stikkordliste
side 142
Forkortingar
side 143
Bakterievekst
side 144
Innhald
3
Kva får du lære i mat og helse-faget?
Mange trur at faget mat og helse berre handlar om å lage mat, men det er mykje
meir enn det. Likevel er det viktig å hugse på at mat og helse er eit praktisk fag, og
at matlaging sjølvsagt er det aller viktigaste! Du får lære om alt frå kva du bør ete
for å bli betre i idrett – til å lage mat som eksploderer av smakar i munnen din!
Mat og helse er det mest populære faget på skulen. På skulekjøkkenet får du kose
deg og lage mat saman med dei andre i klassen. Sannsynlegvis får du lage nye retter
og smake ting du aldri har prøvd før. Du får til og med lov til å finne opp dine eigne
retter! Ha eit ope sinn og våg å eksperimentere litt med nye smakar! Kanskje greier
du i løpet av dette året å finne opp ei heilt ny oppskrift, som blir ein suksess?
I læreplanen står alle måla for kva du skal kunne på slutten av dette året med
mat og helse. Måla er omfattande og blir derfor delte inn i mindre og meir konkrete
mål, som du skal arbeide med i timane.
Måla i læreplanen er delte inn i tre hovudområde: mat og livsstil, mat og forbruk
og mat og kultur. Sjå godt på dei farga felta nedanfor og få ei oversikt over alt
boka inneheld.
Mat og livsstil
Mat og forbruk
Mat og kultur
• Kjøkkenet som
arbeidsplass
• Mat for glede og
god helse
• Mat, identitet
til politikk
• Smakssansen
• Vi tek vare på
maten
• Berekraftig mat
• Kva inneheld
maten?
• Kor lenge held
maten seg?
• Mat og kultur
• Norsk
tradisjonsmat
• Måltidet, ein verdi
å ta vare på
• Gåver som kan
etast
4
• Korn er basismat
• Måltidsrytme
og utrekning av
næringsinnhald
• Mat og energi
• Mat og helse
vidare i livet
Kva får du lære i mat og helse-faget?
• God mat av restar
• Mat frå landbruket
• Fiskerinasjonen
Noreg
• Mat, sesongar og
årstider
• Mat som
tradisjonsberar
• Å vere vertskap
• Mat og minoritetar
• Maten i verda
• Maten og
forbrukarsamfunnet
Vurdering i faget
Sjølv om du òg skal lære ein del teori i dette faget, er kva du gjer og viser på
kjøkkenet, det aller viktigaste. Når du arbeider på kjøkkenet, vil læraren din mellom
anna vurdere i kva grad du
– viser rett arbeidsmetode, teknikk og bruk av reiskapar
– viser at du er sjølvstendig og ansvarleg under arbeidsprosessen
– får til eit godt resultat av matlaginga
– viser god hygiene og orden
– er ein god vert eller ei god vertinne
– kan vurdere din eigen arbeidsprosess og resultatet av arbeidet
SPØRSMÅL
1
Oppsummer kort kva du skal lære i mat og helse-faget, og kva du blir vurdert etter.
2 Kva er det viktigaste du skal lære i mat og helse-faget? Grunngi kvifor det er viktig.
3 Etter å ha lese igjennom kva læraren din legg vekt på i vurderinga av den praktiske delen av faget,
kva trur du kjem til å vere dei største utfordringane for deg? Grunngi svaret.
4 Lag tre mål for deg sjølv. Kva vil du bli flinkare i?
Vurdering i faget
5
Leksjon 1
KJØKKENET SOM ARBEIDSPLASS
Er det så viktig med god hygiene så lenge maten smaker godt?
Velkomen til skulekjøkkenet! Her skal du og klassekameratane dine lage god mat
saman. Det er viktig å ha køyrereglar når vi er mange på eit kjøkken samtidig.
I tillegg må vi lage mat som er trygg å ete, og derfor må vi lære om god kjøkkenhygiene. Først etter det kan vi ønskje kvarandre «Velkomne til bords!»
I denne leksjonen får du lære om hygienereglane og korleis vi best samarbeider
på skulekjøkkenet. Du får lære å lage spennande grønsakssnacks med tre gode
dippar og lange, tynne grissini-brød.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Grønsakssnacks med tre typar dipp s. 7 Grissini s. 8
Hygiene – er det så viktig, då?
Mange tenkjer nok at det viktigaste når vi lagar mat, er at han blir god. Det er
derimot mykje god mat som kan vere infisert av bakteriar og gjere deg sjuk.
Det er ikkje noko moro! Du kjenner sikkert til at mange er blitt sjuke etter å ha ete på
restaurant i utlandet. Kanskje har du opplevd det sjølv òg? Det er somme som blir
sjuke av maten dei lagar her heime i Noreg òg. Så pass på – og syt for god hygiene på
kjøkkenet! Dersom du følgjer dei enkle reglane på neste side, kjem det til å gå bra.
6
Kjøkkenet som arbeidsplass
Leksjon 1
R
A
L
G
RE
Alt er så mykje enklare når vi samarbeider!
Når vi skal lage mat saman på skulekjøkkenet, deler vi på dei ulike arbeidsoppgåvene. Det er viktig at du veit kva som er dine oppgåver. Det er òg viktig å ta
ansvar for resultatet for heile gruppa. Har du tid til overs, så snakk med dei andre
i gruppa di for å finne ut kva du kan hjelpe til med! Ofte er det faste oppgåver som
går på rundgang mellom elevane. Det vil seie at gruppa blir delt inn i einarar,
toarar, trearar og firarar – som byter på å ha ansvar for hovudrett, dessert,
borddekking, oppvask osv.
Det finst òg ein del andre køyrereglar for korleis vi arbeider på kjøkkenet. Det er
klart at det kan skje uhell, men dersom vi bruker litt sunn fornuft, går det helst bra.
Kjøkkenet som arbeidsplass
7
T
–– RY
HH G
UU G
GG LE
SS I
PPÅÅ K
!!!
Leksjon 1
–
Gå roleg og spring aldri på eit kjøkken!
Plutseleg kan du snuble og falle over noko skarpt eller varmt.
–
Ta ikkje unødige sjansar!
Skal du ta ut noko varmt av omnen, må du bruke gryteklutar.
–
Set ikkje stolar inne på arbeidsområdet!
Nokon kan snuble.
–
Ver forsiktig når du bruker skarpe reiskapar!
Bruk dei berre til det dei er tenkte til!
God bordskikk er ein del av «vanleg folkeskikk»
Å lage mat er morosamt og hyggeleg. Men aller best er det vel kanskje å ete maten?
Så måltidet er nok sjølve høgdepunktet, også på skulekjøkkenet! Vi dekkjer bordet
og set oss ned når all maten er klar til servering. Men kva er eigentleg eit måltid?
Det er her bordskikk kjem inn. For dersom det er bråk og krangling rundt bordet,
kan det då kallast eit måltid?
Sjå på dette biletet og finn flest mogleg brot på god bordskikk.
OP
PG
ÅV
E
Måltidet og måltidsrytmen får du lære meir om i leksjon 9 og leksjon 19.
8
Kjøkkenet som arbeidsplass
Leksjon 1
No, når du har lært om kjøkkenhygiene, tryggleik på kjøkkenet og god bordskikk,
er du godt førebudd til å begynne med matlaginga. Kos deg med maten og hugs
at di flinkare du blir, di meir moro er det å lage mat. Lykke til!
Om maten i leksjon 1
Grønsakssnacks med tre typar dipp
Grissini
side 7
side 8
Har du prøvd å servere rå grønsaker som snacks nokon gong? I teksten til høgre
ser du nokre av fordelane ved å ete grønsaker i staden for vanleg snacks, til dømes
potetchips og andre snackstypar.
Dersom du lagar mat med chili, som i rosa dipp, må du ikkje gni deg i auga eller rundt
munnen, for då kjem det til å svi kraftig! Om du vil ha ein mildare dipp, kan du lage
han utan chili.
Grissini er tynne brødstenger, etter inspirasjon frå Italia. Vi baker grissini med gjær.
Du finn mange fleire oppskrifter på «vanleg» gjærbakst på sidene 60–65. Det er
smart å lese alle tipsa om gjærbakst i kokeboka.
GRØNSAKER
– gir mykje av
næringsstoffa
vitamin, mineral,
sporstoff,
antioksidantar og
fiber
(les meir om
næringsstoffa
på side 11 og under
«Fem om dagen»
på side 17).
– gir lite salt
– gir lite kaloriar
(energi)
Smak til!
– er billige
Når vi lagar mat, bør vi alltid smake på maten sjølve før vi serverer han. Det gjer du slik:
Ha ein eigen liten tallerken med teskei ståande der du lagar mat. Aus opp ei lita
prøve (sausen, dippen osv.) på smakstallerkenen din og smak med teskeia.
Kanskje må du justere smaken litt? Ørlite meir salt? Ørlite meir krydder?
Ørlite meir sukker?
OPPD R AG
Hygienereglane har lite å seie dersom kjøkkenet er skite. Planlegg og
gjennomfør ei grundig reingjering av kjøkkenet etter at du har laga mat.
NB! Lag ei god hugseliste for ryddearbeidet!
– smaker godt
Vil du vite meir?
forskning.no/helse/hygiene
matportalen.no/matsmitte_
og_hygiene
kidshealth.org
SPØRSMÅL
1
Kvifor har vi hygienereglar, og kva kan konsekvensane vere dersom vi ikkje følgjer dei?
2
Korleis kan du unngå at nokon blir sjuke av maten du lagar? Forklar kva det er viktigast å passe på.
3 Kva for hygienereglar meiner du er dei viktigaste? Kvifor?
4 Kan du nemne fleire grønsaker (fleire enn dei som er nemnde i kokeboka på side 7)
som kan brukast til snacks?
Kjøkkenet som arbeidsplass
9
Leksjon 2
MAT FOR GLEDE OG GOD HELSE
Er det ikkje nok berre å få i seg mat og bli mett?
Kvifor et vi eigentleg? Fordi vi er svoltne, og fordi mat er godt, vil nok dei fleste
svare. Matgleda er viktig. Men den eigentlege årsaka til at vi et, er at kroppen
treng energi, frå protein, karbohydrat og feitt. Midt oppi alt dette er det somme
som seier at kostråda «rular». Det må vi finne ut meir om ...
I denne leksjonen får du lage heimelaga tomatsuppe med krutongar og grove
scones med blåbærfrysetøy. Du får lære om næringsstoffa og dei oppgåvene dei
har i kroppen. I tillegg får du lære om kostråda frå Helsedirektoratet. Du skal
kunne vurdere maten du lagar sjølv, ut frå kostråda.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Heimelaga tomatsuppe med brødkrutongar s. 11
Grove scones med frysetøy av blåbær s. 11
10
Mat for glede og god helse
Leksjon 2
Næringsstoff må vi ha!
Dei stoffa kroppen vår treng, og som vi får gjennom mat og drikke, kallar vi
næringsstoff. Dei er:
•
•
•
•
karbohydrat
feitt
protein
vitamin
• mineral
• sporstoff
• vatn
Kroppen er bygd opp av celler. Heile livet må nokre av cellene bytast ut, og det kallar
vi vedlikehald av kroppen. Til dette vedlikehaldet treng vi næringsstoff frå mat og
drikke, som er vedlikeholdsmaterialet til kroppen.
Karbohydrat
Feitt
Hos barn og unge som veks, dannar det seg stadig nye celler. Det skjer i tillegg
til vedlikehaldet av celler. Nydanninga av celler kallar vi vekst. Vi treng altså
næringsstoffa til vekst i barne- og ungdomsåra og til vedlikehald heile livet.
Kroppen vår er ein imponerende maskin. Heile tida skjer det massevis av naturlege,
kjemiske reaksjonar i kroppen. Vi kallar det stoffskiftet. Nokre av næringsstoffa blir
brukte til å «smørje» kroppsmaskineriet. Det er vitamin, mineral og sporstoff som
har slike oppgåver i kroppen.
Fordi vi treng vatn for å leve, blir også vatn rekna med blant næringsstoffa.
Over halvparten av kroppen består av vatn. Det er vatn inni cellene og mellom
cellene. Blodet er vatn med blodceller i. Dei oppgåvene vatnet har i kroppen,
er å løyse opp andre stoff i kroppen og å transportere dei rundt til cellene.
Sist, men ikkje minst, får vi energi frå mat og drikke. Det er karbohydrat,
feitt og protein som gir energi.
Kroppen treng energi for å halde liv i kvar einaste celle. Han treng energi til det
indre arbeidet, til dømes slik at hjartet kan slå, at lungene kan trekkje inn luft,
og at magen og tarmane kan fordøye maten. Men kroppen treng energi også for
å halde temperaturen på 37 °C og til all rørsle ved hjelp av musklane.
Protein
Vitamin
Mineral
Sporstoff
I matvarene er det rundt 50 ulike næringsstoff som kroppen treng. Alle har ulike
oppgåver i kroppen vår. Alle er nødvendige for at vi menneske skal leve og halde
oss friske. Nokre næringsstoff gir berre energi, medan andre blir brukte til
byggjemateriale.
Vatn
Mat for glede og god helse
11
Leksjon 2
På figuren ser du dei hovudoppgåvene næringsstoffa har i kroppen.
Energi måler vi i kilokaloriar (kcal) eller kilojoule (kJ).
Næringsstoffa blir også delte i
to hovudkategoriar ut frå om dei
gir energi eller ikkje.
– Energigivande: karbohydrat,
feitt og protein
– Ikkje-energigivande: vitamin,
mineral, sporstoff og vatn
1 gram karbohydrat gir
1 gram protein gir
1 gram feitt gir
1 kcal = 4,2 kJ
4 kcal
4 kcal
9 kcal
Korleis er maten samansett?
Ulike matvarer har ofte svært ulikt innhald av næringsstoff. Dei fleste inneheld
mykje vatn, og ein del karbohydrat, feitt og protein. Mengdene varierer
frå matvare til matvare. Berre ein svært liten del av vekta til matvarene består av
vitamin, mineral og sporstoff. Likevel er også desse næringsstoffa livsviktige.
Innhaldet av næringsstoff i ei matvare kallar vi næringsinnhaldet.
Næringsinnhaldet i dei vanlegaste matvarene finn vi i «Matvaretabellen» og
«Kostholdsplanleggeren», og dette får du lære meir om i leksjon 23.
Viktig om næringsstoffa
Karbohydrat er samlenamnet på ei stor gruppe stoff i mat og drikke:
1 Ulike typar sukker, til dømes «vanleg sukker», som blir kalla sukrose, og
mjølkesukker, som blir kalla laktose. Når sukker frå mat og drikke blir fordøydd
og kjem over i blodet, blir alt omdanna til blodsukker, som heiter glukose.
Alle typar sukker smaker søtt.
2 Stivelse, som finst i den kvite mjølkjernen i korn, i ris og mais, i poteter, erter,
bønner og linser.
3 Fiber, som finst i skalet på korn og i grønsaker, frukt og bær. Fiber fungerer som
«feiekost» i fordøyingskanalen og kostar tarminnhaldet og avfallsstoffa raskare
gjennom tarmane. Fiber hindrar forstopping og fordøyingsplager. Fiber er eit
unntak frå dei andre typane karbohydrat, for fiber gir ikkje energi (kaloriar).
12
Mat for glede og god helse
Leksjon 2
Vi bør redusere sukkerforbruket og samtidig auke forbruket av stivelse og fiber
(grove kornprodukt). Det siste blir kalla «langsame karbohydrat».
Feitt
Feittet i matvarene er oftast ei blanding av mange ulike feittsyrer.
1 Matvarer med mykje metta feittsyrer er harde eller faste i romtemperatur.
Slikt metta feitt finn vi i mjølkeprodukt, i feitt på kjøt og i kjøtprodukt,
fast margarin og smør, sjokolade, kjeks og kaker. For å ha god helse bør vi ete
litt mindre av matvarer med metta feitt.
2 Matvarer med mykje fleirumetta feittsyrer er mjuke eller flytande ved
romtemperatur. Slikt fleirumetta feitt finn vi i feit fisk, olje og mjuk eller flytande
margarin, nøtter og mandlar. Med tanke på helsa bør vi ete litt meir av matvarer
med fleirumetta feitt.
Feitt gir maten god konsistens, og smaksstoffa i maten er ofte knytte til feittet.
Men feitt er ikkje livsnødvendig, bortsett frå nokre få, essensielle feittsyrer.
Dei får vi ved å ete grovt brød til kvardags, for dei essensielle feittsyrene finst
i kimen i kornet. Vi kan også ta ei teskei med tran.
Alle dei andre feittsyrene som kroppen treng, kan lagast ved omdanning av
karbohydrat og protein.
Protein
Protein får vi både frå animalske matvarer (frå dyreriket) og vegetabilske matvarer
(frå planteriket). Proteina har ein dobbel funksjon i kroppen, sidan dei både er
byggjemateriale og energikjelde. Alle typar protein er bygde opp av aminosyrer.
Det finst ca. 20 ulike aminosyrer i naturen, både i maten og i kroppen vår.
Aminosyrene er sette saman til protein slik bokstavar blir sette saman til ord.
Men proteina er ofte svært lange i forhold til ord. Dei inneheld gjerne fleire tusen
aminosyrer. Då er det lett å forstå at det finst utruleg mange ulike protein.
Av dei 20 aminosyrene som vi får i oss gjennom protein i maten, er det berre
åtte (ni for spedbarn) som er livsnødvendige, og som vi må få frå maten.
Desse aminosyrene blir kalla essensielle aminosyrer. Dei andre aminosyrene
kan kroppen produsere sjølv dersom det er nødvendig.
Dei matvarene som har mest av dei essensielle aminosyrene,
har best proteinkvalitet.
Mat for glede og god helse
13
Leksjon 2
Rangering av matvarene etter proteinkvalitet:
1 egg, mjølk, ost
2 kjøt, fisk
3 kornvarer, erter, bønner, linser
Sjølv om vi ser at dyreprotein har best proteinkvalitet, kan vi ete to planteprotein
saman og oppnå like god proteinkvalitet på den måten.
Vegetarianarar, som berre et plantematvarer (vegetarkost), må passe på
å kombinere matvarene korrekt for å få god nok proteinkvalitet i måltida.
Eit vanleg norsk kosthald gir nok protein. Heller ikkje idrettsfolk treng
proteintilskot.
Vitamin
Vitamina blir delte inn i
• feittløyselege vitamin: A, D, E, K
• vassløyselege vitamin: B-gruppa (åtte ulike vitamin) og C-vitamin
Kvart vitamin har sine spesialoppgåver i kroppen. Med eit variert kosthald får
vi nok av dei alle, bortsett frå at vi må passe litt ekstra på for å få nok D-vitamin.
Dette vitaminet får vi frå feit fisk, frå tran og frå sollys som treffer huda vår.
Mineral og sporstoff
Mineral og sporstoff er grunnstoff som kroppen treng å få frå maten i små mengder.
Mange av dei veit vi heilt sikkert har livsviktige oppgåver i kroppen,
andre er vi meir usikre på.
• Kalsium er det mineralet vi treng mest av, sidan det er byggjemateriale for
beinbygningen (skjelettet) og tennene. Mjølk og ost gir mest kalsium
i kosthaldet vårt.
• Jern er det andre mineralet vi nemner spesielt, sidan det er ein viktig del av
hemoglobinet, som gir raudfargen på blodet. Med for lite jern i kosthaldet kan
vi bli «blodfattige», noko som gjer oss trøytte og slappe. Jern får vi frå grove
kornprodukt, kjøt, poteter, frukt, grønsaker og egg.
Med eit variert kosthald får vi nok mineral og sporstoff,
og vi treng ikkje ta kosttilskot.
14
Mat for glede og god helse
Leksjon 2
Vatn
Vatn er livsviktig og vi kan berre overleve i nokre få dagar utan vatn. Eit nyfødd barn
består av heile 70 % vatn. Så «tørkar» vi ut litt gjennom livet, slik at «berre»
40–50 % av kroppen er vatn hos svært gamle menneske. Også dei fleste
matvarene inneheld mykje vatn, noko du kan studere i Matvaretabellen eller
Kosthaldsplanleggjaren. På figuren nedanfor ser du korleis vassbalansen til eit
menneske er.
Ved trening eller ved hardt fysisk arbeid treng vi meir vatn. Dersom vi sveittar
mykje, må vi òg passe på å få i oss litt salt, sidan kroppen misser salt når vi sveittar.
På side 140 finn du eit viktig skjema. Der ser du kva dei viktigaste næringsstoffa
gjer i kroppen, og kva for matvarer vi får dei frå.
Mat for glede og god helse
15
Leksjon 2
Det er kostråda som «rular» – kvifor det?
Det er neppe noko tema som oftare er på framsida av avisene enn nettopp mat.
Kvar einaste veke er det massevis av matstoff både i aviser, i blad, på fjernsyn og
på nettet. Vi blir stadig bombarderte med tallause gode råd om kva vi bør
og ikkje bør ete. I tillegg kjem all reklamen. Ofte er råda motstridande!
Helsedirektoratet er ansvarleg for å gi oss gode råd for å ta vare på ei god helse.
Direktoratet skal syte for rett informasjon om korleis kosthaldet vårt bør vere.
Helsedirektoratet samarbeider med dei fremste ekspertane på ernæring i Noreg.
Vi kan alltid stole på at informasjonen derifrå er rett. Så gløym kva avisene seier!
Det går fint an å ete heilt vanleg norsk mat og likevel ha eit sunt kosthald.
RÅ
D
Kostråda kan bli justerte dersom ny forsking viser at dei bør endrast. Du kjenner
sikkert att mange av råda og har kanskje høyrt om dei heime òg? Er det andre
stader du har lese eller høyrt om nokre av råda?
Kostråda frå Helsedirektoratet
16
–
Et minst fem porsjonar grønsaker, frukt og bær kvar dag.
–
Et grove kornprodukt kvar dag.
–
La magre meieriprodukt vere ein del av det daglege kosthaldet.
–
Et fisk til middag to til tre gonger i veka. Bruk også gjerne fisk som pålegg.
–
Vel magert kjøt og magre kjøtprodukt. Reduser mengda av foredla
kjøt og raudt kjøt.
–
Vel matoljar, flytande margarin og mjuk margarin framfor hard margarin og smør.
–
Vel matvarer med lite salt og reduser bruken av salt i matlaginga og på maten.
–
Unngå mat og drikke med mykje sukker til kvardags.
–
Bruk vatn som tørstedrikk.
–
Ha ein god balanse mellom kor mykje energi du får i deg gjennom mat og drikke,
og kor mykje du forbruker gjennom aktivitet.
Mat for glede og god helse
Leksjon 2
Fem om dagen
Det beste for kroppen er å ete variert kvar dag. Du har sikkert høyrt om
«fem om dagen»? Det vil seie at vi bør ete minst fem porsjonar grønsaker,
bær eller frukt om dagen. Tre av dei bør vere grønsaker – eller helst fire!
Ei handfull er eit godt døme på kva vi meiner. Fem handfuller om dagen er
ein naturleg «vaksine» mot mange sjukdommar som vi kan få seinare i livet.
Om maten i leksjon 2
Heimelaga tomatsuppe med brødkrutongar side 11
Grove scones med frysetøy av blåbær
side 11
Tomatsuppe kan òg lagast av friske tomatar. Då bør tomatane først skåldast,
noko du kan lese om på frukt.no. Brødkrutongar er fint å lage av tørt brød
eller brødrestar.
Grove scones gir godt med fiber, som gjer godt for fordøyinga, sjå side 12.
Alle typar scones smaker best nysteikte. Blåbær frysetøy og maten på
side 28 i kokeboka er noko av det du kan lage frå naturen sitt eige spiskammer.
Vil du vite meir?
Du kan lese meir på
helsenorge.no/Helseogsunnhet/
Sider/kostraadene.aspx
eller på
helsedirektoratet.no/folkehelse/
ernering/kostholdsrad/Sider/
default.aspx
SPØRSMÅL
1
Når bør ein lære kostråda første gongen, og kvifor?
2
Kva for næringsstoff treng du for å byggje nye celler når du veks?
3 Korleis skaffar kroppen seg energi til å utføre ulike oppgåver?
4 Kvifor er det ikkje nok å ete mat som inneheld berre nokre få næringsstoff?
5
Kva må du gjere i din kvardag for å følgje kostråda?
17
Leksjon 3
MAT, IDENTITET OG POLITIKK
Er vi opptekne av å vise andre kva vi et?
Kvifor deler vi bilete av maten vår på Facebook og Instagram? Er maten vi lagar og
maten vi et, like viktig som dei kleda vi bruker? Er han ein del av identiteten vår?
Et vi heller trendy mat enn traust mat? Tja, kanskje. Men kvifor skal andre «blande
seg inn» i kva du bør og ikkje bør ete?
I denne leksjonen får du lære om korleis mat er ein del av identiteten vår. Det finst
trendar innanfor mat – på same måten som at det finst motar når det gjeld klede
og interiør. Du får lære at mat også er politikk, nemleg mat- og ernæringspolitikk.
På skulekjøkkenet får du lære å lage fleire typar sashimi og sushi. Blir det tid,
kan de bake gulrotkake.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Sashimi, nigiri sushi og maki sushi s. 15–16 Gulrotkake s. 17
18
Mat, identitet og politikk
Leksjon 3
Mat og identitet
«Vis meg kva du et, og eg skal fortelje deg kven du er!» Har du høyrt dette uttrykket
før? Det seier oss at mat er så mykje meir enn noko som gjer oss mette. Mat er ein
del av identiteten vår.
Vi bruker ofte maten vi et, til å vise andre noko om kven vi er. Sushi er den trenden
i norsk kosthald som aukar mest. Det er «mat-mote». Det kjennest fint å ete noko
som er så moderne – eller?
Slik var det òg då pizzaen gjorde sitt inntog i det norske kosthaldet i 1970-åra
– og då taco og Tex-Mex blei motemat i 1980-åra.
Så no et vi ikkje lenger berre typisk norsk mat, til dømes kjøtkaker eller kokt torsk
til middag. Vi et minst like ofte utanlandsk-inspirerte retter, mellom anna pizza,
pasta, wokretter, thaimat og sushi. Derfor er det ikkje så enkelt å seie kva som er
«typisk norsk» mat i dag. Likevel er dei endringane vi har sett positive for matgleda
og vi har lært mykje om andre matkulturar og nye råvarer.
Eit kosthald for god helse?
Sett i verdssamanheng er det norske kosthaldet bra. Vi har nok mat, vi har god mat,
og vi har kunnskap om korleis vi kan setje saman eit godt kosthald. Alle føresetnader
er til stades for å setje saman eit optimalt kosthald, det vil seie eit kosthald som gir
oss best mogleg helse.
Likevel er det mange ting i kvardagen som hindrar oss i å ha eit optimalt kosthald.
Tenk berre på alt som påverkar deg i butikken, slik at du endar opp med noko heilt
anna i handlekorga enn du hadde tenkt ...
Fordi mange i samfunnet vårt over lang tid har ete svært annleis enn det som er
best for helsa, har vi fått helseproblem, det vi kallar livsstilssjukdommar. Dei mest
vanlege og mest alvorlege av dei er overvekt, hjarte- og karsjukdommar, diabetes og
kreft. Dette er folkesjukdommar som heilt eller delvis kjem av kosthaldet.
Livsstilssjukdommane blir òg kalla velstandssjukdommane, sidan det på mange
måtar er velstanden vår, med mat i overflod, som er årsaka. Velstandssjukdommane var hovudårsaka til at Noreg, som det første landet i verda, fekk ein eigen
ernæringspolitikk i 1975. Råda til befolkninga den gongen var i det store og heile
dei same som dei kostråda vi har i dag. (Repeter kostråda på side 16.)
Mat, identitet og politikk
19
Leksjon 3
Forbetringar i kosthaldet – og helsa
«Maten din
skal vere
medisinen
din
og medisinen
din skal vere
maten din»
Hippokrates (far for legekunsten)
460–377 f.Kr.
Det har skjedd mykje positivt med det norske kosthaldet dei siste 40 åra, sidan vi
fekk ein offisiell ernæringspolitikk. Forbruket av feitt har gått ned, og det har
særleg vore ein nedgang i forbruket av metta feitt. Vi drikk til dømes mindre feit
mjølk og et mindre hard margarin. Vi et også meir frukt og grønt, og mindre sukker.
Men vi kan framleis gjere kosthaldet vårt betre. Vi bør ete meir fisk, meir frukt,
bær og grønsaker og meir grove kornprodukt. Vi bør drikke mindre brus og ete
mindre godteri. Vi bør òg senke forbruket av feite kjøtprodukt, til dømes pølser og
burgarar, raudt kjøt og feite meieriprodukt, til dømes ost. Og vi får i oss for mykje
salt, dobbelt så mykje som det som er tilrådd.
Det som er synd, er at vi i den same perioden har auka forbruket vårt av fast-food
og ferdigmat. Det kan vere negativt både for matkulturen vår og for helsa vår.
Mat og politikk
Kvifor kostar kyllingfilet meir enn pølser, når reint kjøt, til dømes kyllingkjøt, er
sunnare å ete som kvardagsmiddag? Det er dessverre slik at sunn mat ofte er
dyrare enn usunn mat. Det gjer at det er billigare å ete usunt. Det kan òg føre til
sosiale forskjellar når det gjeld kva slags mat vi et. Dei som har god økonomi, et
sunnare mat enn dei som har lite å rutte med. Dette er eigentleg eit politisk
spørsmål, og vi kan lure på kvifor politikarane lèt sunn mat vere dyrare enn usunn mat.
Dei vil jo at folk skal ete sunt, mellom anna for å hindre livsstilssjukdommar
(sjå side 19). Vi kan òg lure på kvifor ikkje alle skuleelevar får gratis lunsj, eller kvifor
ikkje alle elevar får skulefrukt og skulemjølk. Politikarane diskuterer slike spørsmål
med jamne mellomrom. Førebels er det ikkje bestemt noko som endrar lunsjen
i den norske skulen.
Nøkkelholsmerking
Som eit verkemiddel i ernæringspolitikken innførte helsestyresmaktene nøkkelholsmerket i 2009. Dette merket blir brukt som ei felles matvaremerking i Sverige,
Danmark og Noreg. Merket kan berre brukast på matvarer som dannar grunnlag
for eit sunt og variert kosthald. På saft, brus, snacks og godteri kan merket ikkje
brukast. Når du ser ei matvare med nøkkelholsmerket, veit du at denne matvara er
den sunnaste innanfor si matvaregruppe. Mange har til dømes lurt på korleis det kan
ha seg at ein ferdigpizza har fått nøkkelholsmerket. Forklaringa er då nettopp at skal
du først ete ein ferdigpizza, er det lurast å velje den med nøkkelholsmerket.
Vil du vite meir?
Du kan lese meir på
nokkelhullsmerket.no
20
Mat, identitet og politikk
Leksjon 3
Om maten i leksjon 3
Sashimi, nigiri sushi og maki sushi
Gulrotkake
sidene 15–16
side 17
Sushi er ein ny mattrend her i landet, og han kjem frå Japan. Vi et stadig meir
sushi, og mange bruker kanskje sushi som eit statussymbol? For mat kan vere
statussymbol òg, noko vi gjerne vil vise fram. Sashimi er rett og slett tynne
skiver av rå fisk, ofte marinerte med soyasaus og frisk koriander, gjerne med
tynne skiver av sylta ingefær til.
Rå fisk, gjerne av laks eller kveite, er ofte utgangspunktet for sushi og sashimi.
Det er viktig at vi bruker fersk fisk når vi skal lage dette sjølve. Det er viktig å ete
sushi og sashimi nylaga, eller seinast neste dag, men då må maten ha vore
oppbevart i kjøleskap.
Ris er den andre hovudingrediensen i sushi. Ris kan vi ikkje dyrke her i landet, den
må vi importere. Til sushi bruker vi sushiris, ein spesiell ristype som blir kleimete når
han blir kokt. Elles blir det ofte brukt rå tunfisk og scampi i sushi, i tillegg til avokado,
agurk og mango. Noritang er rett og slett ein type tang, og wasabi er svært sterkt
tilbehøyr til sushi.
Sushi er lett mat, med nokså lite feitt. Men han gir heller ikkje så mykje fiber, for den
kvite risen består for det meste av den typen karbohydrat som vi kallar stivelse.
Gulrotkake er foreslått i leksjonen for å vise eit døme på korleis gulrøter kan brukast
også i søt bakst. I tillegg er det verdt å merkje seg at hevingsmiddelet i kaka er
natron. Men gulrotkake er ikkje kvardagsmat! Kvifor ikkje? Kaka inneheld mykje
sukker og mykje feitt. For olje er 100 % feitt. Men gulrotkake er ok ein gong av og til.
OP PDRAG
1 Lag eit lite forskingsprosjekt
når det gjeld bilete av mat
som folk i ulike aldrar legg ut
på Instagram eller Facebook.
Kva for forskjellar kan du
registrere? Legg folk i alle
aldrar ut bilete av mat?
Er det forskjell på rettene
som dei ulike aldersgruppene
legg ut? Kva med kjønn,
legg både kvinner og menn
ut matbilete? Kom gjerne
med eigne spørsmål eller
problemstillingar i tillegg.
2 Kva ville du ha endra på når
det gjeld kosthaldet, dersom
du var politikar? Lag ei liste
med fem moment i prioritert
rekkjefølgje.
SPØRSMÅL
1
Fortel kort korleis mat og kosthald kan fortelje kven vi er.
2
Gi eit par døme på kva politikarane kan vere med på å bestemme når det gjeld kosthaldet vårt.
3 Kva trur du dei positive endringane som har skjedd i det norske kosthaldet dei seinare åra, kjem av?
Mat, identitet og politikk
21
Leksjon 4
VI TEK VARE PÅ MATEN
Korleis kan restemat ha noko med miljøet å gjere?
Ta ein titt i kjøleskapet før du handlar mat. Det er sikkert mykje som kan brukast.
Kombinert med haustens grøde frå frukthagar og skogsturar kan du kanskje
droppe turen til butikken? Målet er at vi ikkje skal kaste fullgod mat! Men dersom
restane likevel er blitt dårlege, må vi handtere matavfallet og emballasjen rett.
I denne leksjonen skal vi lære om korleis vi kan redusere matavfallet, både ved
å lage mat av restane og ved å handtere avfallet rett. Du får lage pai med gode restar.
Frå naturen sitt spiskammers blir det eplemos, rørte tyttebær og soppstuing.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Pai med ost, skinke og brokkoli s. 27
Salat med olje- og eddikdressing s. 27 Limonade s. 27
Soppstuing s. 28 Rørte tyttebær s. 28 Eplemos s. 28
22
Vi tek vare på maten
Leksjon 4
Ikkje kast mat!
Kvar einaste dag blir vi 200 000 fleire på jorda. Det er lett å forstå at
matproduksjonen må auke, samtidig som vi må kaste mindre mat.
I tillegg må alle land dyrke så mykje som råd av maten sin sjølve.
Nordmenn kastar kvart år 300 000 tonn mat som kunne ha vore eten! 25 % av all
maten vi kjøper, går i søpla! Det er frykteleg mykje, men det kan vi endre på med
nokre enkle grep. Planlegg innkjøpa dine og bruk handleliste! Slik kan du unngå
impulskjøp av matvarer som ikkje blir brukte. Rydd i kjøleskapet, slik at du veit kva
du har. Ta vare på restar og oppbevar restane rett! Frys ned brød som du ikkje bruker
med ein gong! Bruk tette boksar til oppbevaring og kjøl ned maten raskt! Set ikkje
varm mat rett inn i kjøleskapet, for då stig temperaturen, og bakterieveksten aukar!
Sjekk også om maten er dårleg, før du eventuelt kastar han. Det er forskjell på
«best før» og «siste forbruksdag». «Best før»-mat er gjerne haldbar lenger enn
datoen på pakken tilseier. Dette får du lære meir om i leksjon 12. Bruk sansane
dine og finn ut om maten framleis kan brukast.
* Tips
Grønn Hverdag ønskjer at
torsdagar skal vere restedag.
Dei kan kvar torsdag gi deg eit
restetips. På den måten kan du
spare miljøet, og du sparer pengar.
Ein «vinn-vinn-situasjon» for deg og miljøet
Anten det gjeld å unngå at vi får restar, eller at vi utnyttar restane best mogleg,
er det berre fordelar knytte til temaet. Tenk berre på dette:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Bruk handleliste: Du unngår impulskjøp og unngår å handle for mykje.
Lag ikkje for mykje mat: Du unngår restar.
Har du fått restar, oppbevar dei på rett måte: Då unngår du å måtte kaste restane.
Lær deg kva datomerkinga inneber: Då unngår du kanskje å kaste fullgod mat.
Ikkje forsyn deg med for mykje: Då unngår du å kaste mat frå tallerkenen.
Sjekk kjøleskapet, lag restemat: Då slepp du å handle så ofte,
og du sparer tid og pengar.
Lag nye resteretter: Du får større variasjon i kosthaldet.
Lag restemat saman med barn: Du lærer dei å behandle mat.
Lag restemat: Det blir mindre søppel, og du sparer miljøet.
Ved å lage restemat handlar du også mindre mat, noko som gir lågare
CO2-utslepp, fordi det då kan produserast mindre mat.
Ved å lage restemat handlar du mindre, kastar mindre og viser solidaritet med
menneske som har for lite mat.
Kjeldesortering og resirkulering
Dersom maten først er blitt øydelagd, er det viktig å kjeldesortere avfallet. Då skil
vi ut det avfallet som kan brukast om att. Nordmenn har dobla avfallsmengda sidan
1970-åra. Grunnen er auka forbruk. Det er viktig at kvar enkelt av oss gjer det vi
kan for å redusere avfallsmengda. Vi kan kjeldesortere og gjenvinne. Vi kan prøve
å hindre at avfall oppstår, til dømes ved å kjøpe mindre. I Noreg er det kommunane
som har ansvaret for søppelet frå private hushald. Det gjer at kjeldesortering og
resirkulering både er eit politisk og eit privat ansvar.
Vil du vite meir?
For meir om kjeldesortering og
resirkulering, sjå
loop.no
Vi tek vare på maten
23
Leksjon 4
Om maten i leksjon 4
– ForMat-prosjektet er
eit prosjekt innanfor
næringslivet, og målet er å
redusere matsvinnet med
25 % innan 2016.
– Kvar nordmann kastar i
gjennomsnitt ca. 50 kg mat
i året!
Pai med ost, skinke og brokkoli
Salat med olje- og eddikdressing
Limonade
Soppstuing
Rørte tyttebær
Eplemos
side 27
side 27
side 27
side 28
side 28
side 28
Pai er kanskje ikkje så vanleg mat i Noreg, men i mange andre land baker dei mykje
pai. Deigen vi baker til paiskalet, kallar vi mørdeig. Denne deigen inneheld mykje feitt
frå margarin, derfor er det viktig å tenkje på heile måltidet og ete ein god porsjon
salat ved sida av.
Som paifyll kan vi bruke nesten kva som helst. Restar frå middagen i går er supert
– vi lagar «re-designa» mat når vi baker ein pai med restar! Blandinga av egg og
mjølk, som vi heller over paifyllet, blir kalla eggestand. Her utnyttar vi den evna
egget har til å binde eller stivne. Det treng ikkje vere ost på toppen, eggestanden
dannar ei fin hinne, og då sparer vi ein del feitt.
Ein slik pai som vi lagar i denne leksjonen, blir gjerne kalla Quiche Lorraine
i Frankrike (uttale: kisj loræn). På mange restaurantar kan du finne ein eller
annan quiche også her i Noreg.
Salat med olje- og eddikdressing er godt saman med eit stykke nysteikt pai!
Salatdressingar er ofte ei blanding av olje og eddik. Men olje er 100 % feitt,
så vi kan ofte nøye oss med å drype litt frisk jus over salaten!
Limonade er ein klassisk drikk med sitron og sukker. Han passar nok best i ein
festleg samanheng – det er betre med iskaldt vatn til kvardags!
Soppstuing, rørte tyttebær og eplemos er døme på mat vi kan lage om hausten.
Det er viktig at vi utnyttar all maten vi får frå hagar, skog og mark i sesongen.
Dette lærer vi meir om i leksjon 22.
O P P D R AG
1 Blir avfallet på skulen din kjeldesortert? Finn ut kva som skjer med
avfallet vidare.
2 Kjeldesorterer de heime? I tilfelle de ikkje gjer det, kvifor ikkje?
Finn ut korleis ein kjeldesorterer der du bur.
Vil du vite meir?
For mier om korleis redusere
matsvinn, sjå
matvett.no
24
Vi tek vare på maten
3 Overrask familien din med ein kvardagsmiddag basert på restar.
Få gjerne nokon til å hjelpe deg med matlaginga. Nyt maten, samtalen
og stemninga!
4 Lag ein sunn kveldskosmeny som er billigare enn ferdigmat.
Ta bilete og skriv inn oppskriftene på mat.no.
Leksjon 4
SPØRSMÅL
1
Kor stor del av maten vi kjøper, blir kasta?
2
Forklar kva restemat har med CO2 å gjere?
3 Kva gjer Retursamarbeidet LOOP?
4 Diskuter kva grunnen kan vere til at nordmenn kastar store mengder mat.
Vi tek vare på maten
25
Leksjon 5
BEREKRAFTIG MAT
Kva meiner vi med berekraftig mat?
Kvar einaste dag blir vi 200 000 fleire på jorda. Det er lett å forstå at
matproduksjonen må auke, samtidig som vi må kaste mindre mat. Då må også
alle land dyrke så mykje som råd av maten sin sjølve. Kortreist mat er målet!
I denne leksjonen får du lære om korleis det kan bli mat nok til alle på jorda i tida
som kjem. Du får lære nokre viktige omgrep, og ein del om kva dei ulike merka på
maten tyder. Då kan du forstå kva internasjonal matpolitikk dreiar seg om, og du
kan følgje med i debatten! På kjøkkenet lagar vi gratinert løksuppe og baker
ein klippekrans.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Gratinert løksuppe s. 35 Klippekrans s. 36
26
Berekraftig mat
Leksjon 5
Ta omsyn til miljøet!
Kva vi vel å ete, er viktig – ikkje berre for deg og kroppen din, men også for jorda vår.
Med «berekraftig utvikling» i samfunnet meiner vi at utviklinga dekkjer dei behova
vi har i dag, utan å øydeleggje for dei som kjem etter oss. Maten vi et, bør derfor vere
berekraftig utvikla. Då kallar vi det «berekraftig mat».
Vi importerer ein del matvarer til Noreg. Nokre av dei må importerast fordi dei
ikkje kan dyrkast hos oss, til dømes appelsinar, bananar, sukker og kaffi. Så lenge
vi absolutt treng desse matvarene, er det akseptabelt. Det blir noko heilt anna å
hente matvarer langvegsfrå dersom vi heller kan produsere dei her i landet. Kjøt er
eit døme. Vi kan vanskeleg forsvare at vi importerer mykje kjøt frå Sør-Amerika og
Afrika. Då er det betre at fleire bønder produserer meir kjøt i vårt eige land.
Kva med ris? Er det å ete stadig fleire retter med ris her i Noreg berekraftig?
Eit alternativ er å bruke norske byggryn i staden. Då sparer vi transport
og reduserer klimagassutsleppa.
Mat med «Nyt Noreg»-merket er ei hjelp når vi ønskjer
å basere kosthaldet på mest mogleg mat frå eige land.
Å dyrke korn til dyrefôr krev ressursar. Miljømessig hadde det vore betre om
menneska dyrka meir korn, frukt og grønt og åt det sjølve i staden for å bruke det
til kjøtproduksjon. FNs klimapanel meiner at det er viktig for matvaresituasjonen
i verda at vi skjer ned på kjøtforbruket. 8,5 % av Noreg sitt samla klimagassutslepp
kjem frå jordbruket (kjelde: Statistisk sentralbyrå 2013), i all hovudsak frå
kjøtproduksjonen.
I Noreg går 80 % av alt kornet som blir dyrka, til dyrefôr, men det er i hovudsak fordi
kvaliteten på kornet er for dårleg til at det kan brukast til bakarvarer. Heldigvis er
dette eit område forskarane er opptekne av å forbetre, slik at meir av det norske
kornet kan brukast til menneskemat.
Et mat frå naturen sitt eige spiskammer
Vi har fantastiske sjansar til å ete det naturen gir oss. I Noreg har vi fisk som er
verdskjend for god kvalitet. Både jakt og fiske gir eit flott høve til å bruke naturen.
I tillegg er bær, sopp og urter lett tilgjengelege i skog og mark. Grønsaker, frukt,
bær og urter kan dyrkast i hagen eller på balkongen
– «Lågkarbo» er ei nemning
på eit kosthald som inneheld
lite karbohydrat. Vi finn
karbohydrat i sukker, korn
og kornvarer, ris, pasta og
poteter. Nokon er opptekne
av lågkarbo-kosthald, men
dersom alle menneske på
jorda skulle ete slik mat, ville
det faktisk berre bli nok mat
til ein fjerdedel av oss. Det
finst rett og slett ikkje nok
kjøt og annan animalsk mat
til alle.
Berekraftig mat
27
Leksjon 5
* Tips
Oppsøk «Bondens marknad»
neste gong dei er i nærmiljøet ditt!
Det er eit torg der du kan kjøpe
mat direkte frå produsentane.
Verkeleg kortreist mat!
Et fersk mat som høyrer årstida til
Ved å lage og ete mat etter kva årstid det er, er vi med på å verne miljøet,
sidan vi då bruker mindre ressursar på kjøling, frysing og kanskje transport av
maten. Det er jo også fantastisk godt å smake på dei første jordbæra om
sommaren eller å ete fårikål om hausten. Når vi et mat som er sesongvarer,
blir det òg rimelegare. I tillegg tek vi vare på tradisjonane.
Et kortreist mat
Lokalprodusert mat er blitt svært populært, og «kortreist mat» er blitt eit omgrep.
Med «kortreist» meiner vi at maten er produsert lokalt. Det er positivt både for
lokalsamfunna rundt i Noreg og for miljøet.
Økologisk mat
Sjå etter Ø-merket i butikken! Økologisk mat vil seie at maten vi
et, er produsert så miljøvennleg som råd. Økologisk landbruk
blir drive «på lag med» naturen. Då er maten produsert utan
sprøytemiddel og utan kunstgjødsel. Dyra går fritt både ute og
inne. Også fôret som dyra et, er i hovudsak økologisk produsert.
Et vi økologisk mat, slepp vi å få i oss restar av kjemiske sprøytemiddel eller restar av medisinar i kjøtprodukt. Ein bruker heller ikkje kunstige
fargestoff, søtingsstoff eller smaksstoff.
Vil du vite meir?
Ein guide til miljøvennleg,
dyrevennleg og etisk forbruk:
gronnhverdag.no
Om etisk forbruk og handel:
fairtrade.no
«Økologisk Noreg», ein ideell
organisasjon for alle med
interesse for økologi:
oikos.no
Meir om økologisk mat på
matmerk.no/okologisk
28
Berekraftig mat
Viktig tankekross 1
Det blir dårlegare avlingar når vi dyrkar økologisk, altså lågare avkastning enn det
vi får ved vanleg, såkalla «konvensjonelt» jordbruk. Med den folkeveksten vi har
i verda, ville vi ikkje få nok mat til alle ved å dyrke all maten økologisk.
Nok mat til alle er tross alt ei av av dei største utfordringane når det gjeld
matsituasjonen i verda!
Etisk mat
Sjå etter Fairtrade-merket når du kjøper matvarer! Matvarer som
er merkte med Fairtrade, er mellom anna kaffi, bananar, te, sukker
og krydder. Fairtrade er ei merkeordning som styrkjer bønder og
arbeidarar i fattige land. På lengre sikt kan fattige bønder hjelpast
ut av fattigdommen. Dei kan sikre seg betre arbeidsforhold og
investere i produksjonen. Dermed får dei meir makt over sine eigne liv.
Viktig tankekross 2
Ved å kjøpe etisk mat hjelper vi fattige bønder. Men samtidig er det slik at
transporten av maten frå fjerne land og hit til Noreg belastar miljøet med
CO2-utslepp.
Leksjon 5
Vegetarkost
Med vegetarkost meiner vi eit kosthald med mest vegetabilske matvarer, det vil
seie matvarer frå planteriket. Vi skil ofte mellom tre typar vegetarkost:
1 Lakto-ovo-vegetarkost = vegetarkost med meieriprodukt (lakto) og
egg (ovo) i tillegg
2 Lakto-vegetarkost = vegetarkost med meieriprodukt i tillegg
3 Vegankost = rein vegetarkost
Med vegetarkost 1 og 2 får ein lett dekt behovet for alle næringsstoffa, og
kosthaldet kan vere minst like helsevennleg som «vanleg» kosthald.
Men det er ein fordel å ha ein viss kunnskap om kosthald og næringsinnhald
i maten, slik at ein kombinerer matvarene rett.
Vegetarianere
– Lakto-ovo-vegetarianere:
Et planteføde, mjølk,
mjølkeprodukt og egg
– Lakto-vegetarianere:
Et planteføde og mjølk
eller mjølkeprodukt
– Veganer:
et berre planteføde
Får vi i oss dei næringsstoffa vi treng, dersom vi berre et vegetarkost? Stort sett
går det greitt dersom vi tenkjer oss litt om. Vegetarianarar bør passe på å ete nok
og rett samansette planteprotein. Protein kan vi få i oss ved å ete bønner, erter og
linser – såkalla belgfrukter. Saman med proteinet frå kornvarer får vi då ein god nok
kvalitet på det samla proteinet vi gir kroppen som byggjemateriale. (Repeter om
proteinkvalitet på side 13). Vegetarianarar må òg passe på å få i seg D-vitamin og
omega-3-feittsyrer (finst i tran). Også mineralstoffet jern, som det finst mykje av
i kjøt, og kalsium, som det er mykje av mjølk, bør vegetarianarar vere merksame på.
Veganar bør passe på inntaket av kalsium, sink og særleg vitamin B12. Vitamin B12
finst nemleg berre i animalske matvarer.
Med vegankost er det viktig å ta tilskot av vitamin B12, sidan dette vitaminet berre
finst i animalske matvarer. Det er òg viktig å passe på at kvart måltid gir protein frå
fleire enn éi matvare, fordi berre då får det samla proteinet frå vegankost god nok
kvalitet for kroppen. Barn og unge på vegankost må ha ekstra god rettleiing
om kosthaldet.
Det er mange grunnar til at folk lever på vegetarkost rundt omkring i verda:
• Dei har ikkje noko val, det vil seie at dei lever i eit fattig land eller i eit område
utan tilgang på animalske matvarer. Eller dei har ikkje pengar til å kjøpe
animalsk mat.
• Religiøse eller kulturelle årsaker.
• Helsemessige årsaker. Enkelte revmatikarar har mindre smerter når dei
et vegetarkost.
• Dyrevernomsyn – eit idealistisk standpunkt om ikkje å ale opp og slakte
dyr unødig.
• Miljøomsyn. Eit kosthald med kjøt er med på å auke utsleppa av klimagassar.
• Solidariske omsyn. For å få nok mat til alle på jorda er det nødvendig at mange
går over til eit meir plantebasert kosthald.
Kålrota er norsk, ho er ofte
kortreist, og ho er sunn og god!
Berekraftig mat
29
Leksjon 5
«Buycot» – eller korleis utøve
din eigen politikk
– I palmeoljeguiden
(gronnhverdag.no/nor/
Mat-drikke/Palmeoljeguiden)
kan du finne ut om matvarene
du bruker, inneheld den
miljøskadelege og usunne
palmeoljen.
Eit viktig verkemiddel du kan bruke for å utøve din eigen matpolitikk, er «buycot».
«Buycot» er eit engelsk uttrykk som blandar omgrepa «buy» og «boycott», eller
«kjøp» og «boikott». Du kan rett og slett boikotte varer frå produsentar eller land
som du meiner oppfører seg uetisk. Eit døme er boikott av Nestlé sine produkt etter
at Nestlé marknadsførte si eiga mjølkeerstatning som betre enn brystmjølk,
i utviklingsland.
– Grønn Hverdag presenterer
«kjøtfri måndag» som ein måte
å redusere kjøtforbruket på.
Om maten i leksjon 5
– Veit du at i Noreg kan vi bruke
egg sjølv om datostemplinga
har gått ut? På grunn av faren
for salmonella i andre land har
EØS ein regel om at egg berre
kan lagrast i 28 dagar etter
verpinga. I Noreg har vi aldri
hatt salmonella-sjukdom frå
norskproduserte egg, men vi
må likevel følgje EØS-reglane.
Dersom dei norske egga blir
oppbevarte i kjøleskap, kan dei
vare i fleire månader. Er du i
tvil, så knekk eit egg i ein kopp
og lukt!
Gratinert løksuppe
Klippekrans
side 35
side 36
Løk er ei grønsak som gir mykje vitamin, mineral, sporstoff og antioksidantar.
Vi dyrkar løk i Noreg og kan gjerne auke forbruket. I gratinert løksuppe kan
vi bruke restar av brød og ost på toppen.
Klippekrans er ei gjærkringle som vi baker for å lære denne spesielle
klippeteknikken. Vi kan bake klippekrans i «salt variant» òg. Då lager vi ein gjærdeig
utan sukker, til dømes som til grove rundstykke (sjå side 65 i kokeboka), og fyller han
med ost, strimla skinke, hakka urter eller andre restar.
O P P D R AG
1
Grønn Hverdag oppfordrar alle til å droppe scampi. Kva er
grunnen til det? Gå inn på gronnhverdag.no og finn årsaka.
2 Dra til butikken og finn ut om det er nokon forskjell i pris på
utanlandske og norske produkt av dei same matvarene.
Vurder kva som kan vere grunnen til eventuelle forskjellar.
SPØRSMÅL
1
Kva kjenneteiknar økologisk mat?
2
Kva er det største dilemmaet når det gjeld økologisk matproduksjon?
3 Gjer greie for fordelar og ulemper ved å kjøpe etiske produkt.
4 Korleis kan du ta miljøomsyn når du handlar mat og lagar mat i kvardagen?
5
30
Korleis må vegetarianarar sikre at dei får nok protein, og protein av god nok kvalitet?
Berekraftig mat
Leksjon 5
31
Leksjon 6
MAT OG KULTUR
Kva åt folk før det fanst pengar, butikkar, kjøkken og komfyrar?
Mange dyr kan klare seg ved å beite i naturen. Vill fisk lever i havet og
i innsjøar, og vilt lever på landjorda og i lufta, til dømes rein, elg, hjort og villfugl.
Når dei lever som husdyr, får sauer og lam vinterfôr i kalde land, som i Noreg.
Fisk, fugl og kjøt kallar vi animalske matvarer, og dei gir kroppen viktige
næringsstoff. Desse råvarene har si eiga historie i matkulturen i alle land.
Vi skal sjå på bruken av lammekjøt i Noreg og i India.
I denne leksjonen får du lære om matkultur, mathistorie og matlagingsmetodar.
Du får lære å lage norsk fårikål og indisk rogan josh med raita og naanbrød.
Til dessert blir det smuldrepai med bær og heimelaga vaniljesaus.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Fårikål s. 39 Smuldrepai med bær s. 39
Rogan josh (indisk lammegryte) s. 40 Raita s. 40
Heimelaga naanbrød s. 40
32
Mat og kultur
Leksjon 6
Norsk kosthald i gamle dagar
Det har skjedd mykje med norsk mat opp gjennom tidene. Både matvarer,
matlagingsmetodar og matvanar har endra seg. Før industrialiseringa av Noreg
budde dei fleste på landsbygda. Dei åt det dei dyrka eller fanga, og dei bytte til seg
det dei elles trong. Det blir kalla naturalhushald. Kosthaldet bestod for det meste
av brød, graut, kjøt og mjølkeprodukt. Dei som budde ved kysten, eller ved vatn og
vassdrag, kunne også ete fisk. Det var ikkje mogleg å skaffe frisk frukt eller friske
grønsaker gjennom heile året. Og det var heller ikkje mykje variasjon i kosthaldet.
Derfor leid mange av mangelsjukdommar. Mangelsjukdommar er sjukdommar som
kjem av mangel på mat eller mangel på eitt eller fleire næringsstoff.
Ein laga òg mat på andre måtar enn i dag. Ofte blei all maten kokt i ei gryte
(«éi-grytes-mat»). Graut laga av vatn og grovt mjøl var kvardagsmat for folk flest.
Brød blei laga utan hevingsmiddel, slik at det blei flatbrød. Flatbrød kunne ein lage
av alle slags mjølsortar, og det heldt seg lenge. Flatbrødet blei steikt på ei helle
eller ei takke og var eit svært viktig innslag i kosthaldet.
Poteta kom!
På slutten av 1700-talet blei poteta innført i Noreg. Det var svært positivt for
kosthaldet her i landet. Poteta blei ei viktig C-vitaminkjelde. Ho kunne oppbevarast
gjennom vinteren, slik at folk flest fekk tilskot av C-vitamin gjennom heile året.
I tillegg var potetavlingane store samanlikna med kornavlingane.
– Ingrid Espelid Hovig dreiv
kosthaldsopplysning i nesten
40 år gjennom programmet
«Fjernsynskjøkkenet» på NRK.
– Tidlegare var skjørbuk eit stort
problem blant sjøfolk som var
på lange reiser og åt einsidig
mat. Også her i Noreg var
sjukdommen utbreidd, særleg
vinterstid. Skjørbuk er ein
sjukdom ein kan få når ein ikkje
får i seg nok C-vitamin. Han
fører til blødingar, blødande
tannkjøt, trøyttleik og dårleg
matlyst. I Noreg fekk ein bukt
med sjukdommen etter at
poteta blei vanleg i kosthaldet
på slutten av 1700-talet.
Etter industrialiseringa i Noreg blei det vanleg med pengehushald i staden for
naturalhushald. Då kunne bøndene selje matvarene sine. Det blei òg innført nye
matvarer frå utlandet, mellom anna sukker og kaffi. Det blei meir vanleg å ete gjæra
brød, fordi folk tok til å bruke sikta mjøl, som heva seg betre. Etter kvart blei det òg
vanleg med vedkomfyrar. Det førte til at matlagingsmetodane endra seg.
Folkeveksten auka, døyingstala for barn gjekk ned, og færre blei sjuke av mangelsjukdommar. Folk fekk det generelt betre, både økonomisk og helsemessig.
Mat og kultur
33
Leksjon 6
Folkeopplysning om kosthald og helse
Mikrobølgjeomn
Frå ca.
1970
Djupfrysar
Frå ca.
På 1900-talet blei folkeopplysning om mat meir vanleg. Økonomien blei betre.
Det same gjaldt tilgangen på varierte matvarer. «Statens ernæringsråd» blei
oppretta rett etter andre verdskrigen. Noreg var det første landet i verda med ein
eigen ernæringspolitikk. Denne politikken starta med ei stortingsmelding
i 1975 om kva maten har å seie for helsa. I dag er Statens ernæringsråd erstatta
av «Nasjonalt råd for ernæring». Dei gir råd til befolkninga om kosthald,
i tett samarbeid med Helsedirektoratet. Råda er baserte på forsking.
1950
Kvart år blir det òg gitt ut statistikk om det norske kosthaldet.
Du kan studere dette på: helsedirektoratet.no/utviklingen-i-norsk-kosthold
Kjøleskap
til husbruk
Frå ca.
I dag er det ofte diskusjonar om kosthald i media, og folk har ofte sterke meiningar
om kva som er rett å ete. Derfor er det fint å vite at vi bør lytte til råda frå
Helsedirektoratet og «late att øyra» for alt anna.
1938
Elektrisk
omn
Frå ca.
1930
Støypejernsomn
Frå ca.
1830
Peis/grue
Frå ca.
1650
Årestove
Mellomalderen
Kokegrop
Steinalderen
34
Mat og kultur
Matlagingsmetodar gjennom tidene
Korleis laga folk mat før dei fekk elektrisitet? I dag finst det både frysar, kjøleskap
og komfyr i dei aller fleste heimar. Mykje av det utstyret vi bruker til oppbevaring
og tillaging av mat, bruker straum. For svært lenge sidan laga folk mat over open eld
eller i kokegroper. Etter kvart fekk dei peis eller grue, der dei kunne steikje flatbrød
eller koke graut, før komfyren gjorde sitt inntog. Først kom jernkomfyren, i 1830-åra,
og frå ca. 1930 kom den elektriske komfyren som vi bruker i dag.
Også kjøkkenreiskapane har utvikla seg mykje. Tidlegare hadde folk kanskje ei
treskål til å ete graut av og éi treskei til å ete med – til heile familien!
Det har vore ei enorm utvikling dersom vi tenkjer på kor mange reiskapar
som finst i eit vanleg kjøkken i dag.
(Sjå «Kjøkkenreiskapar» på sidene 160–161 i kokeboka.)
Konservering av maten, før og no
Med «konservering» meiner vi ulike metodar som kan gjere maten haldbar over
lengre tid. Dette var viktig kunnskap i tidlegare tider, før folk hadde kjøleskap og
frysar. Slakting gjekk føre seg på kvar enkelt gard. Bøndene kunne få hjelp av ein
slaktekunnig. I dag blir dyr slakta på slakteri, og det er strenge reglar for både
behandlinga av dyra og dei hygieniske forholda på slakteriet.
Tidlegare slakta ein alltid dyra om hausten. Deretter var det viktig å få kjøtet til å
vare gjennom ein lang vinter. Det kunne gjerast på ulike måtar. Kunnskapen gjekk i
arv frå generasjon til generasjon. Både salting, tørking og røyking er gamle metodar
for å konservere kjøt og fisk.
Leksjon 6
Konserveringsmiddel
For å konservere maten kunne ein til dømes tilsetje salt, eddik eller syre for å
hemme veksten av uønskte mikroorganismar (først og fremst sopp og bakteriar).
Eller ein hindra tilgangen av luft, slik at mikroorganismane ikkje kunne formeire seg.
Andre konserveringsmetodar kunne vere sylting eller safting av frukt og bær. Desse
konserveringsmetodane er i bruk framleis, sjølv om det meste no er industrialisert.
I dag bruker ein i tillegg tilsetjingsstoff (E-stoff) for å forlengje lagringsevna eller for
å gi ein bestemt smak, farge eller konsistens, slik du får lære meir om i leksjon 8.
E-en står for at stoffet er EU-godkjendt. Vi har ca. 340 godkjende E-stoff i Noreg.
Om maten i leksjon 6
Fårikål
Smuldrepai med bær
Rogan josh (indisk lammegryte)
Raita
Heimelaga naanbrød
side 39
side 39
side 40
side 40
side 40
Fårikål er ein av dei eldste rettene i Noreg. Han har vore laga i uminnelege tider
og stammar frå ei tid då råvarene og kokemetodane var urnorske – før inspirasjon
og ingrediensar frå utlandet gav matlaginga ein kreativ eksplosjon. Lammekjøt og
hovudkål er hovudingrediensane, begge kortreiste råvarer frå vårt eige land.
Pepar, derimot, må vi importere, for det gror ikkje pepar her i landet.
Vil du vite meir?
Sjå filmane «Julie og Julia»
(2009) og «Babettes gjestebud» (1987) og diskuter gjerne i
gruppa kva de lærte om mat og
matkultur i desse filmane.
Mat og kultur
35
Leksjon 6
Smuldrepai med bær baker vi av «mørdeig» og bær som vi tjuknar med potetmjøl.
Heimelaga vaniljesaus smaker aller best, og vi lærer om den evna egget har
til å tjukne maten.
Indisk matkultur og mattradisjon
India er eit stort land, og 17,5 % av alle menneske i verda bur i India. Det er stor
variasjon i kva folk et i dei ulike regionane. Ris blir ete over heile India.
Fordi mange ikkje har tilgang på kjøt, eller har råd til å kjøpe kjøt, blir kosthaldet
mest vegetarisk. Men alle som bur langs kysten, har tilgang på sjømat.
Kjøtretter i India er oftast med kylling eller lam. Storfekjøt er forbode for
hinduar, og svinekjøt er ikkje tillate for muslimar.
Lammeretten rogan josh stammar frå Kashmir i India, der dei har tilgang på lam.
Kyr er heilage i India, derfor blir lam og sau viktige som proteinkjelde
i kosthaldet.
Raita er vanleg som tilbehøyr i indisk og pakistansk mat.
Det er ein yoghurtdressing med mykje riven agurk i.
Naanbrød er flate, og ofte krydra, småbrød bakt med gjær.
Naan er vanleg tilbehøyr til mange indiske og pakistanske retter.
O P P D R AG
1
Intervju ein eldre person om kva for matlagingsmetodar som var
vanlege då han eller ho var barn.
2 Norsk lam er i verdstoppen. Kvifor trur du lammekjøt er så
populært? Kva er spesielt med akkurat norsk lam? Finn tre retter
som inneheld lammekjøt.
3 Kor mange forskjellige brødsortar kan lagast på ei takke? Prøv
gjerne å lage rettene. Finn også ut kva land eller kulturar dei ulike
brødsortane kjem frå. Kva er likt, og kva er ulikt, i dei ulike kulturane?
Bruk ulike kjelder.
4 Dra på museumsbesøk og sjå korleis dei levde og laga mat tidlegare.
Få gjerne ein guide til å fortelje.
5 Lag eit historisk måltid frå ei tid du synest er spennande. Kle deg
gjerne ut og server maten slik du tenkjer deg at dei serverte han
den gongen.
6 Lag eit indisk måltid med lammekjøt heime. Bruk oppskrifter
frå ulike kjelder.
36
Mat og kultur
Leksjon 6
SPØRSMÅL
1
Kva slags mat åt folk til kvardags på ein norsk gard der dei hadde naturalhushald? Bruk ulike kjelder.
2
Fortel kvifor det var viktig for norsk folkehelse at poteta blei innført.
3 Kvifor og korleis kan maten halde seg lenger ved dei ulike konserveringsmetodane? Forklar med eigne ord.
Mat og kultur
37
Leksjon 7
NORSK TRADISJONSMAT
Kva er tradisjonsmat, eigentleg?
Ungdom er stadig meir interesserte i gamle, norske tradisjonsretter.
Så kva synest du om å lage raspeball, kumle, kompe eller potetball? Kjært barn
har mange namn, og kanskje nokon av dei eldre i familien kan fortelje deg meir
om dette? Ei heilt anna sak er at det er rimeleg å lage maten frå «scratch».
Det bør jo telje når ein som vaksen må setje opp eit matbudsjett.
Poteta har hjelpt mange gjennom tronge økonomiske tider og er ein sentral del av
mange norske tradisjonsretter. I denne leksjonen får du lære å lage raspeball og
servere han med bacon, vossakorv og kålrotstappe. Dette er faktisk yndlingsretten
til mange nordmenn! Til dessert lagar vi ei varm fruktsuppe med vaniljekesam.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Raspeballar med steikt bacon og grov pølse s. 43
Kålrotstappe s. 43
Varm fruktsuppe med vaniljekesam og mandlar s. 44
38
Norsk tradisjonsmat
Leksjon 7
Norsk tradisjonsmat
Ja, kva er eigentleg norsk tradisjonsmat? Mattradisjonane er heile tida i endring.
Når ein rett er blitt innarbeidd i kosthaldet gjennom minst to generasjonar, reknar vi
han som ein del av tradisjonsmaten. Så i dag må vi seie at pizza, som kom inn i «dei
tusen heimar» i 1970-åra, er i ferd med å bli ein del av den norske tradisjonsmaten.
Frukt og grønt som kiwi, melon, paprika og avokado er «på full fart» inn i den norske
tradisjonsmaten.
Også i eldre tider endra den norske tradisjonsmaten seg. Størst påverknad kom nok
via sjøfarten, til byane langs kysten. Sjøfolka tok gjerne med seg råvarer, plantar
og frø heim, og heilt nye matvarer og retter fekk grobotn. I innlandet var tradisjonsmaten meir stabil. Han var basert på korn, poteter, rotgrønsaker, frukt frå hagen,
mjølk og mjølkeprodukt, kjøt frå garden og fisk frå innsjøar og elvar. I tillegg hadde
dei det dei hausta frå naturen gjennom jakt, bærplukking og soppsanking.
Undersøkingar har vist at ungdommen no til dags er svært interessert i å lære
om gamle norske tradisjonsretter. Denne interessa er i dag faktisk større enn
interessa for all slags utanlandsk mat.
Det er positivt, for framtidige generasjonar bør i større grad enn no lage mat
av råvarer frå nærmiljøet eller frå eigen region i eige land. Ofte er det også god
økonomi i slik matlaging.
Kvifor er det viktig å planleggje innkjøpa?
Årlig er det nesten 30 000 unge mellom 18 og 26 år som har betalingsmerknad.
Når du har betalingsmerknad, er det vanskeleg å få bustadlån i banken. Derfor er
det viktig at du lærer korleis du kan planleggje innkjøpa ved å setje opp eit budsjett.
Det er òg viktig å kunne føre ein rekneskap, slik at du ser dei verkelege kostnadene.
Å vurdere og velje rette matvarer
Kva er det eigentleg som bestemmer kva slags matvarer vi kjøper? Aller viktigast
er det at maten er frisk og god. Når vi skal handle inn mat, er det òg viktig å tenkje
økonomisk. I tillegg er det sjølvsagt viktig at maten er sunn. Det er lurt å vere
bevisst når ein handlar.
Kva er det viktigaste for deg? Dersom prisen er viktigast, handlar du gjerne i ein av
lågprisbutikkane. Dersom du vil handle miljøbevisst og etisk, kan du sjå etter merke
som viser nettopp det, til dømes Fairtrade-merket eller økologiske matvarer.
Du kan òg handle lokalt produserte matvarer og ete kortreist mat. Til dømes ved å
handle frå ein gardsbutikk eller frå Bondens marknad. Planlegg gjerne også ut frå
årstida. Då får du tak i ferske matvarer. Når du vil ha dei sunnaste alternativa,
kan du sjå etter nøkkelholsmerket og sjekke varedeklarasjonen.
Norsk tradisjonsmat
39
Leksjon 7
For somme er det viktig å ha eit breitt vareutval. Då er det bra at det blir importert
matvarer som vi ikkje kan dyrke her i landet. For andre er tida det avgjerande, og då
kjøper dei kanskje ferdigmat. Til sjuande og sist handlar det altså om prioriteringar.
Kva er viktigast for deg?
Budsjett og rekneskap
For å halde orden på privatøkonomien er det lurt å setje opp eit budsjett. Då får du
oversikt over planlagde inntekter og utgifter. Etter kvart kan du òg føre rekneskap
for å sjå om forbruket og inntektene går etter planen. Kanskje ser du først då alle
småtinga du bruker pengar på. Kanskje finn du unødvendige utgifter?
Ved å føre rekneskap kan du òg sjå kor mykje pengar du til dømes bruker på mat.
Dersom du ikkje vil bruke meir pengar enn nødvendig, kan eit budsjett vere ein fin
måte å planleggje matinnkjøpa på. Ved å planleggje og handle inn middag for ei veke
om gongen blir det billigare enn dersom du handlar dagleg. For då har du lett for
å småhandle i tillegg, noko som gir unødvendige utgifter.
For å setje opp eit budsjett og føre rekneskap treng du eigentleg berre penn og papir, men det er nok like enkelt på PC-en eller på mobilen. Det finst fleire ulike malar
som du kan laste ned frå Internett. Då kan du skrive budsjettet rett inn. Di enklare
du gjer det, di lettare er det å gjennomføre. Poenget er å setje opp inntekter,
det du kan bruke, opp mot utgifter, altså det du bruker. Som ein start må du
skaffe deg oversikt over inntektene og utgiftene.
40
Leksjon 7
Eit månadsbudsjett og ein månadsrekneskap for
ein ungdom som bur på hybel, kan sjå slik ut:
Budsjett
(dvs. planlagt brukt)
Rekneskap
(dvs. verkeleg brukt)
mat
snacks
husleige
telefon/nett
straum
månadskort
trening
personleg
reserve
1500
500
3000
500
400
400
300
900
500
1755
253
3000
525
442
400
300
1650
0
TOTALT
8000
8325
Korleis stemte budsjettet med rekneskapen?
Dersom denne ungdommen har ei «inntekt» (studielån + avisbodjobb +
lommepengar heimanfrå) på kr 8000 per måned, kva kan gjerast med situasjonen?
41
Leksjon 7
Om maten i leksjon 7
Raspeballar med steikt bacon og grov pølse
Kålrotstappe
Varm fruktsuppe med vaniljekesam og mandlar
side 43
side 43
side 44
«Kjært barn har mange namn»: Somme kallar det raspeballar, medan andre seier
kumle, kompe eller potetball. Det kjem an på kvar i landet du bur. Somme fyller
raspeballane med oppskore kjøt, flesk eller talg. Fyllet blir gjerne kalla dott.
Felles for alle variantane er at denne tradisjonsretten er laga av ei blanding av rå,
rivne poteter og grovt mjøl, og at denne røra blir forma til ganske store ballar,
som gjerne blir trekte i kjøtkraft.
Tilbehøyret til raspeballar varierer òg, men mange bruker steikt bacon eller steikt
flesk, grove, røykte pølser og kokt kålrot eller kålrotstappe.
Fruktsuppe er ein tradisjonsrik kvardagsdessert i Noreg, og den kan vi lage av all
slags frukt. Bruk gjerne frukt som har små skadar, til dømes nedfallsfrukt, eller
restar frå fruktfatet. Dei stygge delane kan vi skjere bort. Ein klatt iskald kesam
eller yoghurt smaker godt i lun fruktsuppe.
O P P D R AG
Vil du vite meir?
«Teenage Boss»
– program på nrk.no
Planlegg eit middagsmåltid eller ein fest for familien eller venner.
Set opp eit budsjett. Gjennomfør middagsmåltidet og før rekneskap.
Diskuter kva som overraska deg ved rekneskapen i forhold
til budsjettet.
SPØRSMÅL
1
Nemn ulike faktorar som er med på å bestemme matvarevalet når vi handlar.
2
Kva fordelar kan det ha å setje opp eit budsjett i eit hushald?
3 Kva er forskjellen på budsjett og rekneskap?
4 Kva trur du er lettast å gløyme når du skal setje opp eit budsjett?
5
42
Korleis kan økonomien din bli påverka av kva vennene dine et? Kan du gi konkrete døme?
Norsk tradisjonsmat
Leksjon 7
43
Leksjon 8
KVA INNEHELD MATEN?
Korleis kan vi vite kva maten inneheld?
Når vi kjøper ei ferdigpakka matvare i butikken, skal ho vere merkt med kva
maten inneheld. Alt dette er ikkje næringsstoff – ofte er mange andre stoff
tilsette. Det kan til dømes vere konserveringsmiddel. Er det derfor ein pakke
ferdigkjøpte tortillalefser aldri mugnar på kjøkkenbenken? I denne leksjonen
lagar vi heile taco-måltidet frå grunnen av, for å lære om dei stoffa vi ikkje
treng å få i oss når vi lagar maten sjølve.
I denne leksjonen får du lære korleis maten er merkt, kva tilsetjingsstoff er og
kva funksjon dei har i mange matprodukt. Vi skal finne ut kvifor vi ikkje bør
basere oss på mat med E-stoff. Det vil seie ferdigmat og halvferdig mat.
– Og vi skal sjå ekstra nøye på kjøt, på tillaging og på mattryggleik.
Vi skal lage eit tacomåltid «frå scratch», med heimelaga tortillalefser og kjøtfyll
i to variantar. Vi skal ha heimelaga tilbehøyr, nemleg guacamole og tomatsalsa.
Til dessert er forslaget sjokolademousse.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Heimebaka tortillalefser s. 47 Kjøt- og bønnefyll s. 47
Kylling- og grønsakfyll s. 47 Heimelaga guacamole s. 48
Tomatsalsa s. 48 Sjokolademousse s. 49
44
Kva inneheld maten?
Leksjon 8
Merking av mat
I Noreg er det bestemt ved lov korleis ei ferdigpakka matvare som blir seld i norske
butikkar, skal vere merkt. Det er fordi forbrukaren skal vite kva han eller ho kjøper.
Men det er òg for at butikkane skal kunne syte for rett oppbevaring og vite kor lenge
dei har lov til å selje matvara.
Styresmaktene har laga «Forskrifter om merking mv. av næringsmidler»,
med utgandspunkt i matlova. Ifølgje forskrifta skal ei matvare vere merkt med
– namn på matvara
– vekt eller volum, eventuelt kor mange
einingar det er i pakningen
– ingrediensar i fallande orden, det
vil seie førte opp etter vekt, med den
ingrediensen det er mest av, først
– oppbevaringsmåte
– lagringsevne
– namn og adresse på produsenten
Det er frivillig å merkje varene med næringsinnhald. Men dersom ein matvareprodusent bruker argument om næringsinnhald eller energiinnhald i reklamen og
marknadsføringa av produktet, må næringsinnhaldet vere oppgitt på emballasjen.
Varedeklarasjon
Det som er merkt på emballasjen til ei matvare, blir ofte omtalt som
varedeklarasjonen til produktet. Ver merksam på at både glukose, fruktose og
maltose er sukker! Dersom matvara inneheld tilsetjingsstoff (E-nummer), skal dette
alltid vere oppgitt, anten med E-nummer eller med det kjemiske namnet på stoffet.
E-stoff er tilsetjingsstoff som blir brukte for å påverke lagringsevna, konsistensen,
smaken eller fargen til matvarene. Dei kan ha nemningar som konserveringsmiddel,
søtstoff eller fargestoff.
Det er særleg viktig for allergikarar og cøliakarar (dei som har
matvareintoleranse mot gluten) å vite kva maten inneheld. Det er derfor avgjerande
at matvareprodusentane oppgir ingrediensane så korrekt som råd.
Vegetabilske oljar eller vegetabilsk feitt er samleomgrep som blir brukte.
Ofte inneber det dessverre at matvarene inneheld den usunne palmeoljen,
som vi bør styre unna. Det same gjeld «transfeitt». Transfeitt kan vere merkt
som «delvis herda feitt». Sunne oljar, til dømes frå oliven, raps, solsikke,
mais eller soya, er som oftast merkte med namnet på oljen.
Næringsinnhald
Smash! pose
(100g/230g)
per
100g
Protein (g)
8,8
Karbohydrat (g)
57
Feitt (g)
29
Energi (kJ/kcal)
2180/
520
Ingrediensar: Sukker, tørrmjølk, kakaosmør, maismjøl,
kakaomasse, vegetabilsk olje, stivelse, emulgator,
hevingsmiddel, salt og aroma.
Kan innehalde spor av nøtter og mandlar.
Kva inneheld maten?
45
Leksjon 8
Tilsetjningsstoff/E-stoff
– Lista som inneheld
tilsetjingsstoff som er tillatne
i Noreg, blir kalla «positivlista»
eller «Tilsetjingsstoffforskrifta».
– Tilsetjingsstoffa er delte inn
i grupper. Frå E 100 finn vi
fargestoff, frå E 200 finn vi
konserveringsmiddel osv.
– Det er ikkje rett at di høgre
E-nummer eit stoff har, di
farlegare er det.
– Vi bruker tilsetjingsstoff
heime òg, til dømes når vi
bruker bakepulver.
– Mange av dei vanlegaste
tilsetjingsstoffa finst naturleg
i maten.
Vil du vite meir?
Nettsida til Mattilsynet:
mattilsynet.no
Om tilsetjingsstoff:
mattilsynet.no/
mat_og_vann/tilsatte_stoffer/
tilsetningsstoffer
46
Kva inneheld maten?
Eit tilsetjingsstoff er eit kjemisk stoff som blir tilsett ei matvare i små mengder
utan at det endrar næringsverdien til matvara.
Tilsetjingsstoff blir berre brukte i matvarer når det blir vurdert som
nødvendig for
– lagringsevna (konserveringsmiddel)
– konsistensen (stabilisatorar, emulgatorar og tjukningsmiddel)
– utsjånaden (fargestoff)
– lukta og/eller smaken (aromastoff og søtingsstoff)
I Noreg er fleire hundre tilsetjingsstoff godkjende for bruk i matvarer.
Mattilsynet har ansvaret for godkjenninga. Lista over alle dei godkjende
tilsetjingsstoffa blir kalla «Positivlista», og denne lista blir revidert med
jamne mellomrom av Mattilsynet.
I Noreg er vi svært strenge med bruken av tilsetjingsstoff. Utanlandske matvarer
kan innehalde ganske mange stoff som det ikkje er lov å bruke hos oss.
Før eit tilsetjingsstoff blir tillate brukt i Noreg, må det igjennom grundige testar,
for å sikre at stoffet ikkje har helsemessig uheldige verknader.
Dei fleste tilsetjingsstoffa har sin eigen kode, eit E-nummer. Koden består av
bokstaven E og eit tresifra tal. Koden er felles og er innført for å unngå dei lange
kjemiske namna på tilsetjingsstoffa. Dessutan er det lett å hugse eit E-nummer
dersom ein er overfølsam eller av andre grunnar vil unngå bestemte stoff i maten.
Kodenøkkelen for E-nummera (positivlista) og anna materiell om tilsetjingsstoffa
finn du på mattilsynet.no.
Somme matvarer inneheld konserveringsmiddel naturleg. Nokre døme på det
er tyttebær og molter, som inneheld benzosyre, E 210, og appelsinar og sitronar,
som inneheld sitronsyre, E 330. Det er derfor desse bæra og fruktene held
seg lenge utan å bli øydelagde av mugg eller gjær.
Det er heldigvis liten helserisiko ved inntak av tilsetjingsstoff her i Noreg.
Nokre kan gi allergiliknande symptom eller ubehag hos enkelte spesielt følsame
personar. Av og til er det diskusjonar om større kreftfare ved bruk av tilsetjingsstoff.
Nokr har av same grunn fått strengare reglar. Døme er konserveringsmidla nitrat
og nitritt. Også kunstig søtstoff som sakkarin, cyklamat og aspartam har
vore diskutert.
Leksjon 8
Ulike typar kjøt
Når det gjeld reint kjøt, har du sikkert høyrt om både kvitt kjøt og raudt kjøt.
Men kva er eigentleg forskjellen? Enkelt sagt kjem raudt kjøt frå firbeinte dyr.
Kvitt kjøt er derimot frå dyr som går på to bein, altså fuglar. Døme på raudt kjøt er
kjøt frå gris (svinekjøt), storfe, sau (sauekjøt) og lam. Kvitt kjøt er kjøt frå kylling
og kalkun. Det kjøtet vi et mest av i Noreg, er svinekjøt.
Næringsinnhaldet i dei ulike typane kjøt varierer. Samla sett er kjøt ei viktig og god
kjelde for protein, og i tillegg inneheld kjøt fleire- vitamin og mineral og sporstoff,
først og fremst jern. Kvitt kjøt blir rekna for å vere noko sunnare, sidan det inneheld
mindre metta og meir umetta feitt enn raudt kjøt. Generelt tilrår Helsedirektoratet
at vi et noko mindre raudt kjøt og mindre av foredla kjøtprodukt som pølser,
burgarar, kjøtdeigretter osv. Dei billigaste kjøtprodukta er ofte dei mest usunne,
fordi det er tilsett mykje ekstra feitt i dei, noko som er ein rimeleg ingrediens
i industrien (sjå kostråda frå Helsedirektoratet på side 16).
Kva inneheld maten?
47
Leksjon 8
* Tips
Om steiking av kjøt:
matprat.no/matnyttig/metoder/
steking/steking-i-panne
– Di yngre eit dyr er når det blir
slakta, di mørare er kjøtet.
– Kyllingkjøt er det kjøtslaget
som det blir ete mest av
i verda, og det er òg det
kjøtslaget som aukar mest
i Noreg.
Tillaging av kjøt
Kjøt kan tillagast på mange måtar. Å steikje kjøtet er ein vanleg måte å gjere det på.
Det kan steikjast i ei panne eller som wok, og kjøtet kan vere i heile stykke eller
oppdelt. Det er fleire ting som kan vere greitt å vite for å få best mogleg resultat:
– For å få eit godt resultat er det viktig at kjøtet er mørt (kvitt kjøt er alltid mørt).
– Kjøtet bør liggje i romtemperatur før det skal steikjast. Ta det derfor ut av
kjøleskapet ca. ein halvtime før steiking!
– Kjøt som skal steikjast, treng sterk varme, så pass på at du bruker rett panne
eller gryte. Jernpanne eller jerngryte er det aller beste.
– Steik ikkje for mykje kjøt på ein gong. Då kan temperaturen falle og bli for låg,
og kjøtet blir kokt i staden for å bli steikt.
– Synleg feitt bør vere på under steikinga, sidan det set smak på kjøtet.
Skjer heller bort feittet etter at det er steikt. Feittet går ikkje inn i kjøtet!
– Det er viktig å få steikjeskorpe på kjøtet for å få god smak. Ved steiking av eit
heilt kjøtstykke er det best å bruke steikjetermometer for å få den
rette kjernetemperaturen.
– Etter steiking bør heile kjøtstykke gjerne kvile litt før vi skjer i dei,
elles vil kjøtsafta sive ut.
Ein annan måte å steikje kjøt på er å bruke wok. Det går fort, og det er også ein sunn
tillagingsmåte. Då bruker vi tynne skiver av kjøt og steikjer dei raskt, gjerne saman
med grønsaker. Ved wokking skal vi bruke sterk varme.
Kjøt kan òg kokast. Koking tek lengre tid og eignar seg godt for kjøt som er mindre
mørt. Kjøtet bør eigentleg ikkje koke, men trekkje i lang tid like under kokepunktet,
på ca. 90–95 °C. Då blir kjøtet mørt og saftig. Du kan sjå at det er ferdig når kjøtet
losnar frå beina. I leksjon 17 lærer du meir om koking av kjøt.
Kjøt og mattryggleik
Det kan vere sjukdomsframkallande mikroorganismar på rått kjøt, sjølv om det er
svært sjeldan i Noreg. For å vere sikre bør vi hindre at desse organismane kan kome
over på andre matvarer som vi skal ete rå, til dømes salat. Derfor må vi halde rått
kjøt og grønsaker skilde frå kvarandre. Vi må òg vaske kniven og fjøla som vi
brukte til kjøtet, før vi bruker det til grønsaker, salat eller brød, eller bruke
forskjellige fjøler og knivar.
I kjøleskap blir aktiviteten til mikroorganismane redusert, slik at lagringsevna
blir lenger. I frysaren ligg mikroorganismane i dvale, eller dei døyr, og då blir
lagringsevna endå betre. Kjøt kan fort bli dårleg dersom vi oppbevarer det feil,
til dømes lèt det stå i romtemperatur for lenge.
48
Kva inneheld maten?
Leksjon 8
Ver obs på kor lenge kjøtet kan halde seg!
Det er òg viktig å følgje merkinga av matvarer. Merkinga gir opplysningar om
lagringsevne og innhald, og ho kan òg seie noko om oppbevaring og tillaging.
Ver merksam på forskjellen på «siste forbruksdag» og «best før».
Ver merksam på at ferdigpakka produkt med god lagringsevne ofte inneheld tilsette
konserveringsmiddel (E-stoff). Dersom du et mykje av slike matvarer, er det viktig
å vere merksam på dette: Vi veit ikkje heilt korleis store dosar av enkelte E-stoff
over lang tid påverkar helsa vår.
Derfor er det smartare å lage maten sjølv frå grunnen av, og då veit du òg heilt
sikkert kva maten inneheld!
49
Leksjon 8
Om maten i leksjon 8
Heimebaka tortillalefser
Kjøt- og bønnefyll
Kylling- og grønsakfyll
side 47
side 47
side 47
Heimelaga guacamole
Tomatsalsa
Sjokolademousse
side 48
side 48
side 49
Det er artig å lage tortillalefser sjølv! Og vi kan lage dei med norsk rapsolje og norsk
byggmjøl, slik at det blir kortreist mat.
Kjøt- og bønnefyll er eit alternativ til kjøtdeig. Reint kjøt gir mindre feitt, og bønner
gir ein spennande konsistens. Kylling- og grønsaksfyll er eit anna forslag.
Her sparer vi i tillegg mykje feitt i forhold til fyll av kjøtdeig.
Når du har laga heimelaga guacamole éin gong, vil du neppe gå tilbake til ferdigkjøpt.
Det same gjeld tomatsalsa!
Når vi lagar heile tacomåltidet frå botn av, sparer vi oss sjølve for unødvendige
tilsetjingsstoff, og det blir rimelegare. Og smaken – ja, døm sjølv!
Sjokolademousse er ein festdessert. Vi lagar han for å lære om å smelte i vassbad,
skilje egg og vende inn stivpiska eggekvite.
O P P D R AG
Vil du vite meir?
Opplysningskontoret for
egg og kjøt: matprat.no
Nettsida til matforskingsinstituttet Nofima: nofima.no
1
Ta for deg ei ferdigpakka matvare og skriv ned dei tilsetjingsstoffa
(E-nummera) som er oppgitt på pakken. Kva typar E-stoff er brukt,
og kvifor?
2 Undersøk om det er store prisforskjellar på ulike typar reint kjøt
og foredla kjøtprodukt som passar til middag. Kva trur du kan vere
grunnen til at det er ulik pris?
3 For å få eit best mogleg resultat bør du steikje kjøtet slik det er
tilrådd. Kjenner du forskjell på mørt og mindre mørt kjøt?
Forklar kva som er forskjellen.
SPØRSMÅL
1
Kva for hovudgrupper av lovlege tilsetjingsstoff for mat har vi i Noreg?
2
Kva for dyr får vi raudt kjøt frå, og kva for dyr får vi kvitt kjøt frå?
3 Fortel kva det er viktig å hugse på når du skal steikje kjøt.
4 Undersøk kva for tilsetjingsstoff det er i tre tacoprodukt med god lagringsevne.
50
Kva inneheld maten?
Leksjon 8
51
Leksjon 9
MÅLTIDET, EIN VERDI Å TA VARE PÅ
Kva er det som kjenneteiknar eit måltid?
Dei fleste tenkjer på noko positivt og hyggeleg når dei høyrer ordet «måltid».
For måltida er ein viktig del av livet, både til kvardag og fest. «Mors kjøtkaker»
var noko dei sa før i tida – og alle fekk vatn i munnen. Så derfor er det artig
å lage kjøtkaker på den ekte måten, i tråd ned norsk mattradisjon. Men til ein
kvardagsmiddag er det lurt å velje ein kjøtdeig med lågare feittinnhald.
I denne leksjonen får du lære om korleis du kan setje saman eit måltid på ein
god måte, og kva som er verdifullt ved måltidet. Vi skal lage kjøtkaker med kokte
poteter, kålstuing og brun saus. Til dessert er det semulepudding med raud saus.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Kjøtkaker s. 53 Brun saus s. 53 Kålstuing s. 53
Kokte poteter s. 54 Semulepudding med raud saus s. 55
52
Måltidet, ein verdi å ta vare på
Leksjon 9
Måltidet – ein verdi?
Vi har tidlegare sett at måltidet har ein kulturell verdi. I tillegg kjem
– den ernæringsmessige, vi får påfyll av energi og næringsstoff
– den sosiale, vi sit saman med andre menneske og kosar oss
Den ernæringsmessige verdien kan du lese mykje om i denne boka. Den sosiale
verdien av eit måltid er det òg viktig å stoppe litt opp ved.
I mange familiar er kvardagen travel. Barna er kanskje med på fleire fritidsaktivitetar, og dei vaksne kjem kanskje seint heim frå jobb. Mindre barn er på SFO/
aktivitetsskulen eller i barnehagen. Er det mogleg å samle alle til middag? Det er
viktig å prioritere eit samla måltid, i alle fall éin gong om dagen. Det er hyggeleg
å sitje roleg saman og snakke om små og store opplevingar i løpet av dagen.
Kanskje er løysinga å ta middagen litt seinare på kvelden? Fleire og fleire familiar
gjer nettopp det. For samkjensla i ein familie er måltida viktige!
I andre familiar kan ein roleg frukost saman vere løysinga. Vi treng alle ein roleg
start med mat, slik at konsentrasjonen og arbeidslysta kan «vakne».
– I alle tilfelle: Måltida har ein viktig sosial verdi – som vi må ta vare på.
Kva er eit måltid?
Det er ei nyttig øving å gjennomføre denne spørjeundersøkinga
i mat og helse-gruppa:
Er det eit måltid når ein sit åleine og et?
Er det eit måltid når ein kranglar ved bordet?
Er det eit måltid når ein sit med mobilen, lesebrettet eller avisa ved bordet
og ikkje snakkar saman?
Er det eit måltid å ete ei pølse på bensinstasjonen eller kiosken?
Er det eit måltid å stå medan ein et?
Er det eit måltid å gå medan ein et?
Er det eit måltid å liggje medan ein et?
Lag ei oppsummering av gruppa sin eigen definisjon av kva som er eit måltid.
Kva for måltid har vi?
Når vi snakkar om måltid, meiner vi gjerne frukost, lunsj, middag og kveldsmat.
I tillegg har vi mellommåltid. Det er best å ha fleire, små måltid. Fire eller fem måltid
kvar dag er bra. På den måten kan vi halde blodsukkernivået vårt jamt. Det er viktig
for å halde konsentrasjonen oppe. Dersom vi et fleire måltid, kan vi også hindre
småeting mellom måltida. Det er ofte usunn mat vi får i oss ved slik småeting.
At det går 3–4 timar mellom kvart måltid, er bra. Å ete saman med andre er sosialt
og hyggeleg. Det er viktig både for fellesskap, matglede og gode samtalar.
Vi skal sjå nærmare på måltidsrytmen i leksjon 19.
Måltidet, ein verdi å ta vare på
53
Leksjon 9
Tallerkenmodellen
Til middag kan tallerkenmodellen vere ei rettesnor. Tallerkenmodellen hjelper
oss til å ete passeleg mykje av dei ulike middagsmatvarene på denne måten:
Dersom du deler ein tallerken i tre like store område eller delar, kan du ha ein
del med kjøt, egg, sjømat eller belgfrukter. Ein del fyller du med ris, pasta, poteter
eller brød. Den siste delen er til grønsaker eller salat.
Ver merksam på at tallerkenstorleiken stadig aukar. Dei tallerkenane vi bruker i dag, er mykje
større enn dei som blei brukte for berre 10–20 år sidan! Di større tallerken, di meir mat får vi i oss!
54
Måltidet, ein verdi å ta vare på
Leksjon 9
Måltidsråd frå styresmaktene
Helsedirektoratet gir oss råd for eit sunnare kosthald. Råda er eit godt
utgangspunkt for planlegging av måltid. Dei seier at å ta små grep i kvardagen kan
vere svært viktig for helsa. Nøkkelholsmerket er eit hjelpemiddel til å få dette til.
Det blir tilrådd å ha eit variert kosthald med mykje grønsaker, frukt og bær,
grove kornprodukt og fisk. Reduser mengda av foredla kjøt, raudt kjøt,
salt og sukker! Å drikke vatn som tørstedrikk er også eit råd alle bør følgje.
Helsedirektoratet seier vidare at vaksne bør vere fysisk aktive i minst 30 minutt
kvar dag. Barn og unge bør vere i aktivitet i minst 60 minutt.
Om maten i leksjon 9
Kjøttkaker
Brun saus
Kålstuing
Kokte poteter
Semulepudding med raud saus
side 53
side 53
side 53
side 54
side 55
Kjøtkaker er sjølve symbolet på norsk tradisjonsmat. Når vi set til mjølk, potetmjøl
osv. til kjøtdeigen, seier vi at vi «sper» deigen, og vi lagar ein kjøtfarse. Kjøtkaker
i brun saus, kokte poteter og ertestuing eller kålstuing var kvardagsmat tidlegare.
I dag er vi opptekne av ikkje å ete så mykje feitt til kvardags, så no passar kjøtkaker
betre som søndagsmiddag.
Kokte poteter er ein del av den norske middagstradisjonen. I mange familiar er
potetene blitt bytte ut med ris eller pasta. Det er berekraftig å velje poteter til fleire
middagar her i Noreg, fordi vi kan dyrke potetene i eige land, og over heile landet.
Kokte poteter høyrer heime i eit sunt kosthald.
OP PDRAG
1 Gjennomfør ein
spørjeundersøking i
klassen: Kva drikk dei til
middagsmåltidet?
Kor mange prosent av
elevane drikk vatn?
2 Lag ein konkurranse i
klassen om å lage det beste
middagsmåltidet. Kriteriet
for å vinne er å følgje fleist
mogleg av kostråda.
Utgiftene til ein middag for
fire må ikkje overstige
hundre kroner. Ta bilete av
rettene og ha kåring i klassen.
Send inn bileta og
oppskriftene til mat.no.
Semulepudding med raud saus er ein gammal tradisjonsdessert. Semulegryn er laga
av mjølkjernen i kveitekornet. Raud saus kan lagast av saft eller silte, raude bær.
Vi bruker potetmjøl, som er laga av poteter, til å tjukne den raude sausen.
SPØRSMÅL
1
Kor mange måltid blir det tilrådd at vi et dagleg?
2
Finn gode, sunne døme på mellommåltid.
3 Gi døme på korleis du kan få dekt «fem om dagen» i kosthaldet ditt.
4 Kva er årsaka til at vi samlast sjeldnare kring middagsbordet i dag enn tidlegare, trur du?
Måltidet, ein verdi å ta vare på
55
Leksjon
Leksjon10
7
SMAKSSANSEN
Er smak medfødd?
«Smaken er som baken, han er delt», «kvar sin smak», «smak og behag»,
«sur-søt saus», «bitter-søt forelsking». Tenk på kor ofte vi bruker smaksuttrykk
i språket! I munnen har vi fem grunnsmakar: søtt, surt, salt, bittert og umami.
God kokekunst er ofte kjenneteikna av ein god balanse mellom to eller fleire av
grunnsmakane. Det heiter «å smake til», og det er viktig i god matlaging!
I denne leksjonen får du lære om smakssansen og kva for smakar vi har, og du får
lære å kjenne att dei. Du får lage thailandsk fiskegryte med fullkornsris og
sitrussalat med karamellkrem. Er alle grunnsmakane med i denne menyen?
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Thailandsk fiskegryte med ris s. 57
Salat med soltørka tomatar s. 57
Sitrussalat med karamellkrem s. 58
56
Smakssansen
Leksjon
Leksjon10
7
Kva er smakssansen?
Smakssansen er ein av dei fem sansane våre. Dei andre fire er syn, høyrsel, kjensle
og lukt. Smakssansen gjer at vi kan skilje smak i fem grunnsmakar:
søtt
salt
surt
bittert
umami
Cellene som registrerer smakane, kallar vi smaksløkar. Vi har ca. 10 000 smaksløkar
på tunga. Dei fleste ligg på den fremre delen av tunga. Vi har smaksløkar også på
andre delar av tunga, heilt bakarst i halsen og i heile munnhola. Det er ikkje rett at
dei ulike smaksløkane sit på spesielle stader på tunga, slik ein trudde før. Dei fleste
av oss liker straks søtt og salt, medan vi må venje oss til å like det bitre. Surt kan
vere behageleg i kombinasjon med noko søtt, medan umami kjem frå japansk og
tyder «det som smaker godt». Mange kallar umami kjøtsmak.
Smakscellene på tunga samarbeider med luktcellene i nasen når vi smaker.
Det er grunnen til at maten smaker lite når vi er forkjølte. Luktesansen og
dufta frå maten er svært viktig i opplevinga av maten vi et!
Dei fleste matvarer har ei blanding av grunnsmakane. Det går an å venje seg til
å like nye smakskombinasjonar. Derfor er det viktig å venje barn til ulike smakar med
ein gong dei begynner å ete. Faktisk er det lurt av ei mor å ete variert alt medan ho
er gravid, for å påverke smaken til barnet. Dei aller fleste liker søt smak – kanskje
fordi morsmjølk smaker søtt? Eller kan det vere fordi søtsmaken kjem av at maten
inneheld mykje energi i form av søte karbohydrat? Vi liker stort sett også salt smak,
fordi kroppen har behov for salt. Giftige stoff smaker ofte bittert, og derfor er det
ikkje like naturleg for oss menneske å like den smaken.
Kva for smakar vi liker, har òg samanheng med det vi er vane med frå
barndommen, eller det kan vere minne, vanar og kultur som gjer at vi føretrekkjer
bestemte smakar. Også andre moment kan påverke smaken, til dømes røyking,
medisinbruk, alder, genetiske faktorar, temperatur, lukt og syn. Alt dette kan
nedsetje eller endre smakane. I tillegg blir smakssansen påverka av det du
nettopp åt eller hadde i munnen, til dømes sukkertøy, tyggis eller liknande.
* Tips
Røyking reduserer både luktesansen og smakssansen. Folk
som sluttar å røykje, opplever at
luktesansen og smakssansen blir
betre igjen etter ei stund.
– Ca. 25 % av befolkninga kan
kallast «supersmakarar».
Supersmakarane har fleire
smaksløkar på tunga enn
andre. Dei kjenner ein bitter
smak når dei blir testa med
ein såkalla «PROP test»
(kjelde: Nofima).
* Tips
På nettportalen mat.no kan de
laste ned undervisningsopplegget
«Med smak på timeplanen».
Dersom mat og helse-gruppa di
ikkje har prøvd dei morosame
smakstestane før, kan det vere
ein nyttig aktivitet i faget!
Ulike smakar
Nesten alle menneske synest at søtt er ein god smak. Ordet «søtt» blir då òg brukt
i positiv tyding. Enkle karbohydrat smaker søtt, og dei finn vi til dømes i frukt.
Kroppen vår har behov for salt. Men vi får i oss mykje meir salt enn det som er
tilrådd. Mat som smaker salt, er til dømes spekeskinke og salamipølse.
Grunnen til at vi får i oss for mykje salt, er at det er tilsett ekstra mykje salt
i ferdigmat.
Eit døme på sur smak er sitron. Surt er ofte ein smak vi må venje oss til.
Smakssansen
57
Leksjon
Leksjon10
7
– Metallisk smak i munnen blir
kalla «dysgeusi». Det kan
vere ulike grunnar til at vi
får metallsmak i munnen, til
dømes betent tannkjøt, karies,
sår, skadar, soppinfeksjon eller
medisinar ved behandling av
ulike sjukdommar.
– Bitter smak har frå tidlegare
tider fungert som ein slags
giftalarm. Giftige plantar
smaker ofte bittert, og
biologar trur at dette har
fungert som eit slags
varslingssystem for kva ein
ikkje burde ete.
– Smakssansen blir redusert hos
eldre menneske. Derfor er det
ekstra viktig at maten som blir
servert, ser delikat ut, slik at
ein får lyst til å ete han sjølv
om maten smaker mindre enn
han har gjort tidlegare.
Den siste smaken vi skal ta for oss, blir kalla umami. Umami er eit japansk ord som
tyder «det som smaker godt». Det er ein smak dei fleste opplever positivt. Soyasaus
og soltørka tomatar er døme på matvarer med denne smaken. Smaksreseptorar for
umami blei funne først i 1999, så derfor blir umami ofte òg omtalt som
«den ukjende smaken» eller «den nye smaken».
Om maten i leksjon 10
Thailandsk fiskegryte med ris
Salat med soltørka tomater
Sitrussalat med karamellkrem
side 57
side 57
side 58
Thailandsk fiskegryte er ein smaksrik gryterett. No, når vi har lært om smakssansen
og grunnsmakane, kan vi diskutere dette under måltidet: Kva for grunnsmakar kan
vi identifisere i thailandsk fiskegryte?
Soltørka tomatar er ei matvare som smakar umami. Skjer soltørka tomatar
i strimlar og smak! Eller ha dei i ein grøn salat. Dersom de har tid, er det eit artig
prosjekt å lage soltørka tomatar frå ferske tomatar.
Sitrussalat av grapefrukt, appelsinar og druer har minst to av grunnsmakane.
Kva for smakar? Karamellsaus lagar vi for å lære om prosessen når sukker blir
karamellisert. Maten i leksjon 10 gir oss eit to-retters måltid der vi kan
identifisere alle fem grunnsmakane!
Vil du vite meir?
O P P D R AG
Les om smaksveka
(«Smakens uke»):
smakensuke.no
Nettsidene til matforskingsinstituttet Nofima:
nofima.no/forskningsomrade/
sensorikk
1
Utfør ein blindtest av ulike smakar.
2 Prøv å teste smak med naseklype. Er det forskjell, og kva er
i så fall forskjellen?
3 Test ut om det er ulik smak ulike stader på tunga.
Vurder kvar på tunga du er mest følsam for smakar.
SPØRSMÅL
1
Kva for fem grunnsmakar har vi?
2
Gi døme på mat som har dei fem ulike grunnsmakane.
3 Har du nokon gong hatt nedsett smakssans? Kva kom det av?
58
Smakssansen
Leksjon
Leksjon10
7
59
Leksjon 11
KORN ER BASISMAT
Korleis kan du finne ut kva for brød som er sunnast?
Brød og korn er fundamentet i kosthaldet vårt – og det er bra! Noreg er
«matpakkelandet», og det er ingen grunn til at svenskane skal le av oss fordi vi
et så mange brødskiver, medan dei har varme lunsjar frå store «bakkar».
For brød er sunt! Så vi kan halde fram med å smørje matpakkane våre,
men kan gjerne øve oss på å gjere dei litt meir kreative og varierte.
No er tida komen for å lære om gjær, gjærbakst og det å bake brød. Du får lære
å bake brød i ulike former og fasongar, mellom anna grovbrød, grove rundstykke,
fine rundstykke og fletteloff.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Gjærbakst grunndeig s. 61 Brytebrød s. 61 Fletteloff s. 62
Fine horn s. 62 Loff s. 62 Grovbrød s. 64 Grove horn s. 64
Grove rundstykke s. 65 Små porsjonsrugbrød med hjarte s. 65
Eggesalat s. 66 Hardkokte egg s. 66
60
Korn er basismat
Leksjon 11
Ulike matvarer i verda
For å få eit variert kosthald bør vi ete ulike typar mat kvar dag. Det varierer kva
slags matvarer det blir brukt mykje av ulike stader i verda, avhengig av kva som kan
dyrkast og produserast lokalt. I Noreg et vi til dømes mykje brød. I Asia, derimot,
et dei mykje ris.
Brød og kornprodukt
I Noreg bruker vi ofte brød i tillegg til middagsmåltidet. Korn er ei viktig matvare
rundt om i verda. Når vi snakkar om kornvarer, meiner vi kveite, rug, bygg, havre,
mais og ris. I Noreg har dei to sistnemnde kornsortane vore mindre brukte,
medan dei andre er tradisjonelle kornsortar hos oss.
Grovt mjøl gir oss meir næringsstoff enn fint mjøl, for då bruker ein heile kornet
– både kjernen, skalet og kimen. Det er tilrådd at vi et brød som inneheld minst 50 %
sammale mjøl til kvardags, sidan dette mjølet inneheld fiber og andre næringsstoff.
Skal
Fiber
B-vitamin
Jern
Andre mineral
Sporstoff
(til dømes sink og selen)
Kli er den ytre delen av kornet – både skal, kime og det ytste
laget av kjernen. Desse delane av kornet er fjerna i sikta mjøl.
Kli inneheld over 50 % fiber.
Kime
Flerumetta feitt
B-vitamin
Jern
Andre mineral
Sporstoff
(til dømes sink og selen)
Skal
Mjølkjerne
Kime
Kveite
Rug
Bygg
Havre
Mjølkjerne
Stivelse
Protein
Litt fiber
Mineral
Sporstoff
(til dømes sink og selen)
Korn er basismat
61
Leksjon 11
Vil du vite meir?
Eric Treuille og Ursula Ferringno:
«Brød fra hele verden»,
Teknologisk forlag 1999
brodogkorn.no
Nettsidene til
Norsk cøliakiforening:
ncf.no
Kva er forskjellen på fint og grovt mjøl?
Det finst tre hovudtypar av mjøl: sikta mjøl, sammale mjøl og heilkorn.
Nemningane seier oss noko om kor fint eller grovt kornet er blitt male.
Sikta mjøl
I sikta mjøl bruker ein berre kjernen i kornet. Skalet blir skilt frå og blir til det vi kallar
kli. Mjølet er male fint og blir selt som sikta kveitemjøl eller sikta rugmjøl. I sikta
kveitemjøl er ca. 78 % av kornet nytta, og i finbakstmjøl ca. 65 % av kornet (kjernen).
Sikta kveitemjøl er det mest brukte mjølet til baking, og det gir lette og
luftige bakverk.
Sammale mjøl
– Korn inneheld karbohydrat,
feitt og protein, i tillegg til
mengder av vitamin, mineral
og sporstoff. 25 % av det
daglege inntaket av protein i
norsk kosthald kjem frå korn
og kornprodukt. Korn inneheld
8–16 % protein, avhengig av
kva for ein kornart det dreiar
seg om. Proteinet i korn er
ikkje fullverdig. Det vil seie
at vi ikkje kan klare oss med
berre å ete protein frå korn.
Et vi derimot kornprodukt
saman med andre
proteinhaldige matvarer,
til dømes ost og mjølk,
gir vi kroppen eit samla
proteintilskot med høgre
kvalitet. (Repeter om
proteinkvalitet på side 13.)
62
Korn er basismat
At mjølet er sammale, vil seie at heile kornet blir brukt, både skalet og kjernen.
Heile kornet blir altså male saman til mjøl. Sammale mjøl blir produsert i mange ulike
finleiksgradar: fint, mellomgrovt og grovt. Sammale mjøl inneheld meir fiber, mineral
og vitamin enn sikta mjøl. Det blir brukt til grovare bakst, til dømes grove brødtypar,
rundstykke, flatbrød og knekkebrød.
Heilkorn
I heilkornmjøl nyttar ein heile kornet. Her er korna berre delvis knuste.
Heilkornmjøl må bløytleggjast for at det ikkje skal vere hardt i den ferdige baksten.
Dette mjølet inneheld dei same kostfibrane, minerala og vitamina som sammale
mjøl. Heilkorn kveite blir vanlegvis brukt i gjærbakst der ein vil ha ein større
prosentdel heile korn i det ferdige produktet, til dømes i heilkornbrød.
Brødskalaen
Kor grovt brødet er, kjem an på kor mykje sammale mjøl, heile korn og kli det er
i brødet. Eit ferdigkjøpt brød kan kallast «grovbrød» når over halvparten av
mjølblandinga i deigen er sammale mjøl, heile korn eller kli.
Merkeordninga «brødskalaen» er utvikla for å gjere det lettare å vite grovleiken
på brød. Om lag halvparten av brøda som blir selde i Noreg, er merkte
med brødskalaen.
Leksjon 11
Kva er gjær?
Gjær er ein liten sopp. Vi bruker gjær til å heve deigen når vi baker brød eller
rundstykke. Når vi kjøper gjær i butikken, kan vi anten kjøpe fersk gjær som ein
fast firkant eller i ein liten pose, som tørrgjær. Fersk gjær er litt fuktig og har
ein grå-brun farge. Han blir blanda med varmt vatn eller mjølk (ca. 37 °C).
Tørka gjærsopp, eller tørrgjær, er eit knudrete pulver. Når vi bruker tørrgjær,
blandar vi han med litt varmare vatn eller mjølk (men ikkje varmare enn 45 °C).
Gjær er ein levande sopp. Som alt anna levande treng gjærsoppen mat, vatn og
oksygen. Når vi blandar saman ein gjærdeig, får gjærsoppen mat frå stivelsen
i mjølet. Vatn får han frå deigvæska. Oksygen får han når deigen blir knadd.
Etter kvart begynner gjærsoppane å skilje ut gassen karbondioksid, CO2.
Gassen gjer at deigen hevar seg, slik at det dannar seg eit luftig reisverk i deigen.
Reisverket består av «gluten», som er eit protein. Gluten gjer det mogleg for
gjærbaksten å heve seg, fordi det dannar eit nettverk av små vegger som held
gass og vassdamp innesperra i deigen. Når vi steikjer brød eller rundstykke,
stivnar reisverket. Gjærsoppane døyr av varmen. Men då har dei gjort
jobben sin. Vi får ein flott, luftig gjærbakst.
Brød frå heile verda!
Å bake heime er rimelegare enn å kjøpe brød i butikken, og ikkje minst gir
brødbakinga ei kosestund på kjøkkenet. Opp gjennom tidene har brød vore ein
viktig del av kosthaldet til folk. Ulike brødtypar er utvikla av bakarar gjennom
generasjonar over heile verda. Vi reiser mykje, og vi tek med oss heim mat og
tradisjonar frå framande kulturar. Vi serverer herleg brød før eit måltid eller til
måltidet – for ikkje å snakke om kor godt vi synest det er med brød til frukost.
Vi kastar mest brød
Dessverre er det slik at vi kastar altfor mykje brød. Kvar familie kastar faktisk
i gjennomsnitt eit heilt brød i veka! Ein lur måte å halde brødet ferskt på er å fryse
det ned i skiver. Ta opp dei skivene som skal etast, og tin dei eller rist dei
i brødristaren. Ta vare på brødrestane! Dei kan brukast til å lage krutongar,
arme riddarar eller liknande (sjå i restematskjemaet på sidene 86–87).
– Gluten er eit protein
som i hovudsak finst i
kornsortane kveite, bygg,
rug og spelt. Havre er i
utgangspunktet glutenfritt,
men kan bli «ureina» gjennom
produksjonsprosessen. Mjøl
av mais, ris, hirse og bokkveite
inneheld ikkje gluten.
– Cøliaki er ein sjukdom som
gjer at gluten øydelegg
tarmtottane i tynntarmen.
Det er der ein stor del av
oppsuginga av næringsstoff
skjer. Cøliaki er ein kronisk
(livslang) sjukdom, men ved
å leve på glutenfri kost held
cøliakaren (den som har
cøliaki) seg heilt symptomfri.
I Noreg er det ca. 12 000 som
har diagnosen cøliaki.
– Varer med dette symbolet er
glutenfrie. NCF står for Norsk
cøliakiforening.
Korn er basismat
63
Leksjon 11
Om maten i leksjon 11
Gjærbakst grunndeig
side 61
Fine rundstykke, brytebrød, fletteloff, fine horn, loff, grovbrød,
grove horn, grove rundstykke og små porsjonsrugbrød med hjarte sidene 61–65
Eggesalat
side 66
Hardkokte egg
side 66
Helsedirektoratet tilrår eit plantebasert kvardagskosthald, og vi bør ete grovare
brød og kornprodukt. For å meistre å lage gjærdeig er det greitt å «øve seg» på ein
fin gjærdeig første gongen. (Følg då oppskrifta for gjærbakst grunndeig, vel ein type
bakst og følg framgangsmåten for denne baksten). Med fin gjærdeig først er det
lettare å bli kjent med prosessar som utbaking, heving og etterheving. Så kan vi seinare
byte ut delar av det sikta kveitemjølet med sammale mjøl og bake grovare gjærbakst!
Eigentleg er det berre å la fantasien bestemme korleis bakverka dine skal bli!
Gjærbakst kan frysast i brødposar, slik at vi kan ta fram akkurat det vi treng til kvart
måltid. Då er det lettare å unngå å kaste restar av brød.
Det er herleg å unne seg å smake på baksten når han er heilt nysteikt òg! Smør
eit fat med ulike typar pålegg, eller la alle smøre maten slik dei sjølve vil. Men kok
gjerne nokre egg og server hardkokte egg som pålegg saman med fiskepålegg eller
kjøtpålegg! Det smaker alltid godt!
O P P D R AG
1
Lag di eiga brødoppskrift og prøv henne ut. Finn ut kva andre synest
om oppskrifta di!
2 Leit i skap eller på butikken etter andre hevingsmiddel enn gjær.
Fortel om forskjellane på dei ulike hevingsmidla.
3 Finn oppskrifter som utnyttar restar av brød. Lag ein av dei rettene
du synest ser god ut. Ta eit bilete av retten og last det opp på mat.no.
4 Gluten er ei proteinsambinding som gir det elastiske nettverket
når ein deig hevar seg.
Lag ein glutenbolle:
3 dl kveitemjøl
1 ts salt
2 dl vatn
1
2
3
4
Bland alle ingrediensane godt saman.
Elt godt, minst 5–10 minutt i matprosessor (lenger for hand).
Lag små bollar.
Skyl bort all stivelsen frå bollane ved å halde dei i lunka vatn
under springen.
Kva enda du opp med? Forklar korleis gjær og gluten verkar saman.
64
Korn er basismat
Leksjon 11
SPØRSMÅL
1
Kva er forskjellen på sikta kveitemjøl og finbakstmjøl?
2
Kva er forskjellen på sikta mjøl og sammale mjøl?
3 Kva må du hugse på dersom du vil bruke heilkorn i baksten din?
4 Forklar kva som skjer med gjær når vi bruker det i bakverk. Kva er det som gjer at deigen hevar seg?
Kva slags vekstvilkår har deigen? Kva skjer dersom deigen ikkje får gode vekstvilkår?
5
Kva for produkt kan ein ikkje ete dersom ein har cøliaki?
65
Leksjon 12
KOR LENGE HELD MATEN SEG?
Kvifor kastar vi så mykje mat som vi gjer?
Undersøkingar har vist at mange ikkje veit kva datomerkinga på matvarene står
for. Sjå etter datoen for lagringsevne på ferdigkjøpte burgarbrød! Står det
«Best før ...»? Og kva står det på pakken med ferdigkjøpte burgarar?
«Siste forbruksdag ...»? Vi skal sjå nærmare på kva datomerkinga står for.
I denne leksjonen får du lære om kva datomerkinga står for, om Mattilsynet og om
korleis du kan velje trygge matvarer og lage trygg mat.
Kva om burgarsuget får overtaket? Prøv ein alternativ burgar! Bak grove
burgarbrød, steik fiskeburgarar og opplev «underet» ved å lage majones
og aïoli sjølv! Kva for tilsetjingsstoff unngjekk du ved dette måltidet?
Litt seinare blir det lappar.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Lakseburgarar med grove burgarbrød s. 73
Heimelaga majones s. 74 Aïoli s. 73 Lappar s. 75
66
Kor lenge held maten seg?
Leksjon 12
Datomerking av matvarer
Som du lærte i leksjon 8, skal ei ferdigpakka matvare alltid vere merkt med dato for
kor lenge matvara kan halde seg. Dette er det svært viktig å lære om, for i dag blir
det brukt to svært ulike måtar å merkje maten på.
– På nokre matvarer står det «siste forbruksdag» + dato. Mat som er merkt slik,
blir kalla «lett bederveleg mat», og det kan vere helsefarleg å ete maten etter at
datoen er gått ut. Det er ikkje lov å selje slik mat same dagen som datoen går ut,
og det er heller ikkje lov å gi bort denne maten gratis til kundane i ein butikk.
Døme på mat som er merkt med «siste forbruksdag», er kjøtdeig, kjøtpålegg,
leverpostei, fiskepudding, fiskekaker og sushi.
– På andre matvarer står det «best før» + dato eller berre ein dato.
Her er det mogleg at kvaliteten på matvara kan vere redusert etter at datoen er
gått ut, men det er ikkje helsefarleg å ete maten. Då må vi bruke sunn fornuft;
opne pakken og bruke sansane våre ved å lukte og smake. Mat som er merkt med
«best før», er mjølk og mjølkeprodukt, kjeks, posesupper og -sausar, andre
tørrvarer, snacks og egg.
Når vi kjenner til desse to svært ulike måtane som maten er datomerkt på, kan vi
unngå å kaste så mykje mat av fullgod kvalitet. Eit døme er norske egg. Dei er heilt
trygge å bruke i minst to månader etter at datoen er gått ut. Føresetnaden er at dei
er oppbevarte kjølig og ikkje har nokon skade i eggeskalet.
Å vurdere og velje rett mat
Når vi er i butikken for å kjøpe mat, er vi opptekne av å velje rett. Kva som er rett, er
avhengig av kvar enkelt av oss, men å tenkje sunt er eit viktig moment. Fleire ønskjer
å unngå tilsetjingsstoff. Som tidlegare sagt er det sunnast med reine kjøt- eller
fiskeprodukt i staden for blandingsprodukt. Det er vanskelegare å halde styr på kva
du får i deg når du et blandingsprodukt, i tillegg til at feittinnhaldet er høgre.
Dersom du vil redusere inntaket av tilsetjingsstoff og feitt, bør du lage maten frå
grunnen av. Bruk mest mogleg råvarer og minst mogleg ferdigmat og halvferdig mat!
Kor lenge held maten seg?
67
Leksjon 12
Mattilsynet
I Noreg er det Mattilsynet som har ansvaret for at maten vi kjøper, er trygg å ete.
Vi har lært at Mattilsynet har ansvar for å sjå til at maten er merkt på rett måte, og
for kva for tilsetjingsstoff (E-stoff) det er lov å bruke i mat. I tillegg har dei ansvar for
å kontrollere matbutikkar, restaurantkjøkken og spisestader. Dei er òg ansvarlege
for dyrehelsa, at kosmetikk er trygt å bruke, og i tillegg fleire andre område. Det er
strenge reglar i Noreg, og Mattilsynet passar på at reglane blir haldne. I tillegg til alt
dette varslar dei oss dersom enkelte matvarer ikkje er trygge å ete.
Hovudkontoret til Mattilsynet ligg i Oslo, men dei har kontor rundt om i heile landet.
Dei har tre departement over seg, og dei passar altså på at lovene blir følgde.
Dei viktigaste lovene dei må passe på blir følgde, er matlova, dyrevelferdslova
og kosmetikklova.
Arbeidet og kontrollsystemet til Mattilsynet gjer at vi bør kunne kjenne oss trygge
på den maten vi kjøper. Likevel er det mange ting vi sjølve må ta ansvar for å få
kunnskap om. For dei aller fleste tilfella av sjukdom på grunn av mat kjem faktisk
av at folk er uvitande.
Viktig å vite
Mattilsynet har ikkje ansvar for å kontrollere at all mat som blir importert til Noreg,
er trygg å ete. Dette er det importøren sjølv som har hovudansvaret for. Og når vi
«harry-handlar» mat, kan maten ofte kome frå land langt unna – land som ikkje
alltid har så trygg mat som oss. Det må vi vere ekstra merksame på.
Vi vil ha trygg mat!
God hygiene ved produksjonen av mat er viktig for å hindre at sjukdomsframkallande mikroorganismar kan vekse (formeire seg) i maten og kanskje gjere oss
som et maten, sjuke av matinfeksjonar eller matforgiftingar. Av dei aktuelle mikroorganismane er det særleg bakteriar og sopp som kan vere ein risiko i maten.
Den vanlegaste typen matinfeksjon i verda er salmonellainfeksjon, med diaré,
oppkast, magesmerter og feber. Ofte tek det fleire dagar frå ein har ete den dårlege
maten, til ein blir sjuk. Salmonellabakteriar kan det faktisk vere ganske ofte i egg,
fjørfekjøt og svinekjøt i mange land. Vi har heldigvis svært sjeldan sjukdomstilfelle
av salmonella frå norsk mat. Ved dei aller fleste sjukdomstilfella er vedkomande
blitt smitta i utlandet.
Ei matforgifting kjem som oftast av at stafylokokkbakteriar i maten dannar ei gift
i tarmen vår. Då blir du sjuk kort tid etter måltidet (éin til seks timar). Sterke
smerter, kvalme, oppkast og diaré er dei vanlege symptoma, omtrent som ved
matinfeksjonar. Den mest alvorlege typen matforgifting blir kalla botulisme.
Ved å repetere hygienereglane i leksjon 1 står du godt rusta til å hindre
matinfeksjonar eller matforgiftingar når du lagar maten sjølv.
68
Kor lenge held maten seg?
Leksjon 12
69
Leksjon 12
Om maten i leksjon 12
Lakseburgarar med grove burgarbrød
Heimelaga majones
Aïoli
Lappar
side 73
side 74
side 73
side 75
Alle har vel ete burgar av kjøt og med vanleg (fint) burgarbrød? Så kva med å prøve
ein alternativ burgar, der vi lagar burgaren av laks og baker burgarbrødet sjølve?
Som dressing foreslår vi heimelaga aïoli. Aïoli har du kanskje smakt i syden?
Vi lagar han av majones, og aller best, og artigast, er det å lage han av
heimelaga majones!
Lappar (leppar) er norsk tradisjonsbakst. Det er enkelt å steikje små lappar,
og vi kan bruke restar av meieriprodukt og egg som er litt over dato!
Supergodt blir det uansett!
I eldre tider var det mange som hadde ei takke i huset, særleg var det vanleg på
bygdene. Her steikte dei små lappar til ettermiddagskaffien eller til kaffipausen.
Med ein rest av risgraut i røra får du herlege rislappar.
Mange stader i landet steikjer dei tradisjonsbaksten sveler. Dei er gjerne litt større,
og hevingsmiddelet er ofte natron. Du får alltid sveler i kafeen på ferjene
i Møre og Romsdal! Er det lappar/leppar/rislappar eller sveler som er mest
vanleg der du bur?
O P P D R AG
Vil du vite meir?
Nettsidene til Mattilsynet:
mattilsynet.no
E-nummerlista:
matvareguiden.no
1
Tyttebær kan halde seg lenge. Kva er grunnen til det? La nokre
tyttebær liggje framme og finn ut kor lang tid dei held seg utan
å bli øydelagde.
2 Finn ein matvare som er over «best-før» + datoen. Smak og
vurder om den er like god.
3 Lag di eiga perfekte burgaroppskrift. Ta bilete og last opp
oppskrifta på mat.no.
4 La eit heimebaka og eit ferdigkjøpt burgarbrød ligge framme
i romtemperatur og sjå kva som skjer etter kvart som dagane går.
SPØRSMÅL
1
Kva for bakterie er årsak til dei fleste matinfeksjonene i verdan?
2
Grei ut om skilnaden på ein matinfeksjon og ei matforgiftning.
3 Vurder kva som er positivt med at vi har Mattilsynet.
70
Kor lenge held maten seg?
Leksjon 12
71
Leksjon 13
GÅVER SOM KAN ETAST
Har du tenkt over at vi kan bruke heimelaga mat som gåver?
Jul er tida då maten står heilt sentralt. Gåver òg, for den saks skuld. Så kva med å
satse på gåver som kan etast, i år? Det sparer miljøet – for mat skal vi jo ha likevel.
Ei heimelaga gåve som kan etast, er ei lita kjærleikserklæring ...
I denne leksjonen lærer du å lage gåver som kan etast, og med det same de
er i gang, kan de lage invitasjonar, meny og bordpynt til juleavslutninga.
Dersom ei anna gruppe har hatt praktisk prøve i gjærbakst, er det tid for
smaksprøver, gjerne med brunost og syltetøy og ein varm kopp te.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Sennepssaus s. 77 Pikekyss s. 77
Sitronsmør s. 77 Havrekjeks s. 77
72
Gåver som kan etast
Leksjon 13
Alternative julegåver
Det er fleire høgtider som blir feira i Noreg, og jula er for mange den aller viktigaste.
I adventstida og i jula har vi mange tradisjonar, både når det gjeld kven vi er saman
med, maten vi et, og korleis feiringa går føre seg. Jula bør vere ei tid for tryggleik,
omtanke og medmenneskeleg varme. Av og til blir det sagt at jula har mist innhaldet
sitt. Med det meiner vi at vi er meir opptekne av dyre presangar enn samvær med
folk rundt oss og å vere snille mot kvarandre. Vi har det travlare no enn nokon gong
før. Vi bruker meir og meir pengar, men legg kanskje ikkje så mykje omtanke i dei
gåvene vi kjøper. I denne leksjonen skal de lage heimelaga julegåver. Å få heimelaga
julegåver er noko folk set ekstra stor pris på. I tillegg gir vi då ei julegåve til miljøet ...
Planlegging av ein fest – til dømes
juleavslutning på skulekjøkkenet
Sjølve planlegginga av ein fest er viktig. Set opp ei liste over kva som skal gjerast
før festen. Det du bør planleggje, er
– kven du skal be
– innbydingar
– stad
– meny
– pynting
– program
Kven du bed inn til ein fest, er avhengig av kva slags fest det er. Til ein del
tradisjonelle feiringar er det familien som samlar seg. Andre gonger er det naturleg
å be venner. Korleis innbydinga skal sjå ut, finst det ikkje noko fasitsvar på.
Ho kan vere uformell eller formell, kreativ eller tradisjonell. Alt frå å sende ein SMS
til å lage ein heimelaga invitasjon er lov. I formelle samanhengar er det nok likevel
mest vanleg med ei tradisjonell innbyding. Det kan det òg vere koseleg å lage.
I innbydinga må du ta med opplysningar om tid, stad, kven som inviterer, og som
eventuelt skal feirast. Hugs svarfrist, slik at du veit kor mange som kjem.
Ved formelle høve er det òg vanleg at gjestene får vite kva slags antrekk dei bør ha.
Meny
Menyen bør planleggjast, og du bør ta omsyn til kor mange gjester det er, og
budsjettet du har å rutte med. Finn også ut om du må ta spesielle omsyn til nokon
når det gjeld val av matretter. Er det nokon som har matallergi? Nokre kan vere
vegetarianarar, eller kanskje nokre tek religiøse omsyn når det gjeld mat?
Dersom du ikkje vil stå på kjøkkenet heile kvelden, kan det vere lurt å lage mat som
du gjer mest mogleg klar på førehand, til dømes kaldtbord eller tapas. Menyen er òg
avhengig av om du lager maten sjølv, eller om du får hjelp. Hugs òg å ta omsyn til kor
flink du sjølv er på kjøkkenet. Gap ikkje over for mykje ved å lage for avanserte retter.
Gjestene får det heilt sikkert koseleg uansett, og det skal også du som er vertskap.
Gåver som kan etast
73
Leksjon 13
Pynt
Når det gjeld pynting, kan det vere naturleg å pynte etter kva slags fest det er.
I dette tilfellet skal du altså pynte til julefest. Program eller underhaldning er det
òg lurt å ha planlagt på førehand. Skal ein til dømes syngje songar, bør teksten vere
kopiert opp.
Julemeny
FO RR ET T
Gravlaks med sennepssaus
HO VU DR ET T
Juleskinke med tilbehøyr
DE SS ER T
Moltekrem
74
Gåver som kan etast
Leksjon 13
Om maten i leksjon 13
Sennepsaus
Pikekyss
Sitronsmør
Havrekjeks
side 77
side 77
side 77
side 77
Mange meiner at julegåvene bør bli meir miljøvennlege, og kva er vel då betre enn
å gi bort julegåver som kan etast? (Mat skal vi jo ha likevel!) I tillegg er det ein verdi
i seg sjølv å få ei heimelaga gåve – det er eigentlig ei lita kjærleikserklæring!
Både til sennepsaus, pikekyss (marengs) og sitronsmør (lemon curd) bruker vi egg,
anten plomma eller kviten. Det er lurt å planleggje porsjonane, slik at vi kan utnytte
både eggeplommene og eggekvitane. Dersom denne «kabalen» ikkje går opp,
kan både eggeplommer og eggekvitar som blir til overs, frysast. Rør først massen
godt saman og frys han i små plastposar eller boksar, slik at det blir minst mogleg
luft inntil matvara. Då held ho seg lenger i frysaren og tek ikkje smak frå lufta rundt.
Mange andre idear til gåver som kan etast, finn du på matprat.no
– Når vi bed inn til fest, vil vi
gjerne vite om dei som blir
bedne, kjem eller ikkje.
Då må vi hugse å skrive på
innbydinga at vi ønskjer svar.
Vil du vite meir?
Det er ikkje alle som har nokon å
feire jul saman med:
alternativjul.no
Mat og jul på nettet:
matprat.no/magasinet/jul-2013
Bok om å gi mat i gåve:
Wenche Andersen,
Christian Waleur Jansen,
Grethe Syvertsen Arnstad:
«Matgaver»,
Cappelen Damm 2002
OPPD R AG
1
Finn ut ulike måtar å ordne bordplasseringa på.
2 Finn ut kreative måtar å lage bordkort på.
3 Lag eit underhaldningsinnslag til avslutningsfesten.
SPØRSMÅL
1
Kva er det viktig å tenkje på når vi skal be til fest?
2
Kva for opplysningar synest du det er viktig å ha med i innbydinga til denne juleavslutninga?
Lag eit døme på ei innbyding.
3 Gi døme på korleis vi kan vere medmenneskelege i adventstida og i jula.
Gåver som kan etast
75
Leksjon 14
MAT SOM TRADISJONSBERAR
Må alle bake til jul?
På bestemors tid skulle ein bake sju slag småkaker til jul. Det er ikkje så mange
som gjer det lenger, og ein norsk mattradisjon er i ferd med å «gå i gløymeboka».
Eller? Her er oppskriftene til sju slag – og vel så det. Kanskje det blir du som sikrar
at mattradisjonane blir haldne levande i din familie?
Har du tenkt over at tradisjonane i ein familie ofte er knytte til mat? I denne
leksjonen får du lære om juletradisjonar og julebakst. Du får bake fleire slag
småkaker, men spar dei til juleavslutninga! På menyen står det risgraut og gløgg
eller raud saft.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka::
Kransekakestubbar s. 81 Sandkaker s. 81 Sirupsnippar s. 81
Kvite kakemenn s. 82 Smultringar s. 82 Krumkaker s. 83
Gløgg s. 86 Risgraut s. 87
76
Mat som tradisjonsberar
Leksjon 14
Juletradisjonar
Julen er kanskje den høgtida som vi har flest tradisjonar knytte til. Vi har til dømes
adventskalender, og vi går julebukk. Vi pyntar juletre, og vi gir kvarandre julegåver.
Adventstida er ventetida før jul. Det er dei fire siste vekene før sjølve jula. Ofte vil vi
vidareføre dei tradisjonane vi hugsar frå vi var små. Adventskalenderen er ein viktig
tradisjon for mange. Han stammar frå Tyskland på 1800-talet. Då blei det sett ein
strek kvar dag som nedteljing til jul. Etter kvart blei dette gjort om til ein kalender.
Tradisjonen med juletre kom til Noreg på midten av 1800-talet. Det er eit symbol
på evig liv. Stjerna i toppen symboliserer Betlehemsstjerna. Julegåvetradisjonen
blir ofte forklart med historia om dei tre vismennene og gåvene deira til det
nyfødde Jesusbarnet. Men skikken med å gi kvarandre gåver er eigentleg eldre enn
kristendommen. Dei rike brukte tidlegare å gi kvarandre gåver. Det skulle bringe
lykke i det nye året. Etter at vi fekk juletre, var det først vanleg å hengje gåvene på
treet. Etter kvart fekk julenissen oppgåva med å dele ut nokre av dei.
Då matprat.no hadde ei
avstemming i 2011, blei
desse sju sortane kåra
til dei beste småkakene:
peparkaker, krumkaker,
kransekake, smultringar, goro,
berlinarkransar og sandkaker.
* Tips
Vel kvar dykkar juletradisjon. Alle i
klassen kan skrive ned det dei finn
ut om den tradisjonen dei vel, og så
kan de samle informasjonen om
tradisjonane i eit hefte.
Tradisjon
Men kva er eigentleg ein tradisjon? Tradisjonar kan forklarast som skikkar
som vi følgjer år etter år. Skikkane går igjen frå generasjon til generasjon. Med
mattradisjonar meiner vi gjerne faste retter som vi et både til kvardags og fest
gjennom dei ulike årstidene. Det vi i dag har som tradisjonsretter, er retter som ofte
blei brukte som kvardagsmat tidlegare. Høgtider og spesielle årstider assosierer
vi gjerne med faste matretter. Det er mange retter og mattradisjonar som er
typisk norske. Matpakken er typisk norsk, og det same er brunosten. Retter som
rømmegraut, lutefisk, kjøtkaker og fårikål er norske tradisjonsretter. For ikkje å
gløyme den norske blautkaka!
Tradisjonell julebakst
Julebakst høyrer med til jula. Å ha ein bakedag i førjulstida, der de baker tradisjonell
julebakst, er ein hyggeleg måte å føre tradisjonen vidare på. Det vi kallar julekaker i
dag, er småkaker som er laga av mellom anna smør, sukker, egg og mjøl. Det er tørre
kaker som held seg lenge. Denne tradisjonen kom til Noreg frå utlandet, men det er
ikkje ein særleg gammal tradisjon. Om vi går tilbake til 1800-talet, var det vanleg å
bake vørterkake til jul, og ingenting anna. Vørterkake blei laga av rugmjøl, sirup og
vørteren frå ølbrygginga.
Kva for sortar som blir bakte til jul, kan vere forskjellig – både geografisk og frå
familie til familie. Vi har alt nemnt omgrepet «sju slag». Kva som er dei sju slaga
varierer. Oftast er det sju av desse slaga: krumkaker, berlinarkransar, peparkaker,
sandkaker, fattigmann, goro, serinakaker, smultringar, sirupssnippar, kransekake
og kokosmakronar.
– I Hanna Winsnes si kokebok frå
1845 er det berre éi oppskrift
på julekake, og det er
vørterkake, som blei laga av
maltrestar etter ølbrygginga.
– I fleire land hengjer dei opp
misteltein i taket i jula. Skikken
seier at når ei kvinne står
under mistelteinen, kan kven
som helst kysse henne utan at
ho kan protestere.
– Til jul er det mange som set
fram ein sjuarma lysestake.
Dette er eit av dei eldste
symbola i jødisk tru. Talet sju
er viktig i Bibelen. Mellom anna
representerer sjutalet dei sju
vekedagane og at Gud skapte
verda på sju dagar. Det er sju
bøner i Fader vår, og Jesus sa
sju ord på krossen. Sjutalet går
igjen gjennom heile Bibelen.
Mat som tradisjonsberar
77
Leksjon 14
Om maten i leksjon 14
Kransekakestubbar, sandkaker, sirupsnippar,
kvite kakemenn, smultringar, krumkaker
sidene 81–83
Gløgg
side 86
Risgraut
side 86
Julebakst er ein sentral del av førebuingane til den tradisjonelle julefeiringa.
Saman med julemiddagane er julebaksten ein viktig tradisjonsberar.
Så kva slags småkaker har du lyst til å bere vidare som juletradisjon i din familie?
Vi har foreslått seks ulike, men dersom du vil bake fleire, finst det endå nokre på
sidene 84 og 86 i kokeboka.
Risgraut er òg ein tradisjonsberar, gjerne med ein heimelaga marsipangris til den
som får mandelen i grauten. For at mandelen ikkje skal synast så godt i grautgryta,
bør han skåldast. Då koker du opp litt vatn og slepper mandelen nedi. Etter at
mandelen har lege i vatnet ei kort stund, kan du lett «knipse» skalet av. Dette blir
kalla «å skålde mandlar».
Gløgg gir òg god julestemning, med krydder som høyrer jula til.
Vil du vite meir?
Det finst tallause nettsider med
oppskrifter på julebakst, her er
to:
tine.no/oppskrifter/
sesong-og-tema/jul/julekaker
Nettside om julemattradisjonar:
matprat.no/magasinet/jul-2012/
matfakta
Aschehoug har gitt ut ei bok om
juletradisjonar: «Juletradisjoner
sanger, fortellinger, merkedager»,
Aschehoug 2003
O P P D R AG
1
Intervju ein eldre person om tradisjonar og minne frå adventsog juletida i barndommen.
2 Bruk Internett og finn ut kvar tradisjonen med å ha mandel
i grauten kjem frå.
3 Vel deg ei julekake (småkake) og finn ut mest mogleg om opphavet.
Er det ei lokal eller ei regional kake? Finst det lokale variasjonar for
korleis kaka blir bakt? Del informasjonen med klassen.
4 Lag ein film om juleverkstaden og last han opp på mat.no.
SPØRSMÅL
1
Kva for julekaker er du van med å ete?
2
Skriv opp juletradisjonar som er viktige for deg.
3 Kvifor trur du vi gjerne vil føre juletradisjonar vidare til neste generasjon?
78
Mat som tradisjonsberar
Leksjon 14
79
Leksjon 15
Å VERE VERTSKAP
Kva er det viktig å hugse på, og kva bør vi kunne når vi skal ha selskap?
Matglede er ikkje berre maten. Det er også opplevinga omkring maten. Å setje seg
ned ved eit dekt og pynta bord gjer gleda over god mat endå større. Og kjensla
av at nokon har tenkt på deg og vil gi deg det beste ... Men, kanskje er det å vere
vertskap eigentleg den aller største gleda?
I denne leksjonen får du lære å planleggje ein fest, dekkje og pynte festbordet,
vere vertskap og servere gjestene dine. Du kan servere småkakene du alt har laga
... eller kanskje kan du lage juletapas?
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Julekrydra medisterbollar med eple og svisker s. 89
Julekrydra medisterbollar med bacon, aprikosar og druer s. 89
Dansk rugbrød med karrisild s. 90 Lefserullar med
røykjelaks rømme s. 90 Peparkake med ostekrem s.91
Bruschetta med kylling og honolulusalat s. 91
80
Å vere vertskap
Leksjon 15
Førebuingar til fest
Du har alt lært ein del om kva du bør tenkje på før ein fest, men rett før festen er det
viktig å få gjort unna dei aller siste oppgåvene. Som gjest er det moro å kome til eit
flott dekt bord.
Pynt gjerne bordet etter kva som skal feirast. I dette tilfellet skal du lage eit julepynta
bord. Bruk gjerne fargar til hjelp når bordet skal pyntast. Bruk til dømes haustfargar
om hausten, raudt til jul og gult til påske. Hugs også serviettar som du kan brette
pent. Menykort kan vere ein idé, slik at gjestene kan sjå kva som blir servert. Skal det
vere fast bordplassering, kan du gjerne vere kreativ med bordkorta òg.
50 cm
60 cm
– «Kuvert» heiter det ein person
treng til eit måltid.
Når du skal dekkje eit bord, må tallerkenar, bestikk og glas plasserast rett. Du må
rekne med ca. 60 cm bordplass per person. Middagstallerkenane skal plasserast litt
inn frå bordplata. Bruk gjerne tommelen din til å måle med når du dekkjer på. Pass
på at det ikkje blir skeivt, men at tallerkenane står i rett linje. Kniven skal liggje på
høgre side av tallerkenen, med egga vend innover. Gaffelen skal liggje på venstre
side. Dersom det skal dekkjast på med suppeskei òg, skal skeia leggjast på høgre
side (ved sida av kniven). Bestikk til dessert skal leggjast framfor tallerkenen, med
handtaket mot høgre. Glaset skal plasserast framfor tallerkenen på høgre side.
Dersom det er dekt på med fleire bestikk og fleire glas, er regelen alltid at ein skal
begynne å ete med det ytste og arbeide seg innover. Dette kan høyrest ut som
mange vanskelege og unødvendige reglar, men poenget er at det skal vere så enkelt
som råd for deg sjølv og gjestene. Prøv berre å leggje bestikket på motsett side eller
setje glaset på den andre sida. Då blir det tungvint!
Å vere vertskap
81
Leksjon 15
Vil du vite meir?
– I desember kvart år har
Norsk Folkemuseum på
Bygdøy julemarknad:
norskfolkemuseum.no
– Ei nettside som inneheld
alt du lurer på om skikk og
bruk:
skikkogbruk.no
– Bok om borddekking:
«Norske bordskikker.
Dekkede bord gjennom 500 år»,
Eva Valebrokk,
Cappelen Damm 2007
Maten
I tillegg til oppdekkinga er det sjølvsagt ei viktig oppgåve å få maten ferdig i tide.
Lag ein plan på førehand for kva som kan lagast tidleg, og kva som må vere klart
akkurat når gjestene skal ete. Planlegg slik at matlaginga er overkomeleg. Til dømes
kan det vere lurt å ha noko mat som kan gjerast klar dagen før eller tidleg same
dagen. Å ha ein kald forrett kan òg gjere arbeidet lettare. På den måten slepp du
å ha all maten klar akkurat til gjestene set seg til bords.
Å vere vertskap
Under sjølve festen er du nok svært glad for at du har planlagt han godt på førehand.
Pass på at du er ferdig i tide. Det er ikkje noka god kjensle å bli hengande etter med
det som skal gjerast. Eit godt vertskap bør ta vel imot gjestene og gjerne presentere
dei for kvarandre. Du skal òg gi praktisk informasjon, til dømes om kvar toalettet er.
Hald eit auge med at alt går som planlagt, og at alle har det bra.
Ein velkomstdrikk er ofte ein hyggeleg start. Medan gjestene drikk han, kan dei få
helse på kvarandre. I mellomtida kan du gjere dei siste førebuingane på kjøkkenet.
Velkomstdrikken kan lagast før festen. Server til dømes sider eller eplemost. Det er
dekorativt å ha drikken i ein stor bolle og pynte med skiver av frukt eller liknande.
82
Leksjon 15
Som vertskap skal du òg ønskje velkomen til bords. Samtidig kan du få litt hjelp.
Du kan ha ein «toastmaster». Oppgåva til ein toastmaster er å leie festen. Han eller
ho skal introdusere talar, songar og underhaldning, og prøve å halde stemninga
oppe. Det er viktig å ha oversikta over det som skjer, og å takle eventuelle
overraskande hendingar.
Når maten blir servert, kan ein sende serveringsfata rundt, eller gjestene kan bli
serverte. Dersom det skal serverast frå fat, så hugs at gjestene skal serverast frå si
venstre side. Ferdige tallerkenar med mat skal serverast frå høgre side. Drikke skal
ein skjenkje frå høgre side. Dersom det skal serverast ein kald forrett, kan han
stå klar når gjestene set seg. Når vi tek av bordet, skal det gjerast frå gjestene
si høgre side.
Korleis vi organiserer det, er avhengig av typen mat, talet på gjester og om vi har
hjelp eller ikkje. Den enklaste måten er kanskje å ha kaldtbord eller ein buffé der
maten står framme og alle forsyner seg sjølve.
Om maten i leksjon 15
Julekrydra medisterbollar med eple og svisker
Julekrydra medisterbollar med bacon, aprikosar og druer
Dansk rugbrød med karrisild
Lefseruller med røykjelaks rømme
Peparkake med snøfrisk
Bruschetta med kylling og honolulusalat
side 89
side 89
side 90
side 90
side 91
side 91
Tapas er spansk og tyder «småmat». Mange har «adoptert» dette hyggelege ordet
til ulike serveringar og måltidssituasjonar her i landet. Til og med til jul! Så, kva med
å gjere juleavslutninga til eit tapasselskap? Det går likevel an å gi maten eit preg av
norsk jul ved hjelp av smakane og kryddera.
Litt arbeid er det, men det er mykje å lære, og mange matlagingsteknikkar som det
er godt å ha øvd seg på. Til fire personar passar det å lage eit fat med 4 x 6 bitar, slik
at alle får smake på dei seks ulike juletapasane.
OP PDRAG
1 Øv deg på servering
i praksis. Pass på å servere
frå rett side!
2 Overrask familien med eit
festpynta bord.
3 Øv dykk på å vere vert eller
vertinne ved juleavslutninga.
Viktig: Silda må vatnast ut i god tid, og honolulusalaten bør lagast så tidleg som råd,
slik at han kan stå og trekkje smak.
.
SPØRSMÅL
1
Kva for oppgåver må gjerast før juleavslutninga?
2
Kva er reglane for borddekking?
3 Kva synest du er viktig som vert eller vertinne for å få gjestene til å føle seg vel?
4 Kva er grunnen til at maten skal serverast frå faste sider, trur du?
Å vere vertskap
83
Leksjon 16
GOD MAT AV RESTAR
Korleis kan vi bruke restemat?
Kasta de restane av julematen då nyttårsaftan var over? La oss ikkje håpe det!
Det er no vi verkeleg skal lage «re-designa» mat frå kjøleskap og kakeboksar!
Her er det ein stor miljøgevinst i vente ...
Du får lære om korleis du kan lage ny, re-designa mat av restane i kjøleskapet.
Forslaget i denne leksjonen er å lage fiskegrateng og tilslørte bondepiker.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Fiskegrateng s. 93 Heimelaga strøkavring s. 93
Tilslørte bondepiker s. 93
84
God mat av restar
Leksjon 16
Bruk restane
Du har tidlegare lært at det lurt å bruke restar. Det sparer både du og miljøet på.
Prøv å gjere det til ein rutine. Du kan lage utruleg mange spennande matretter
ved hjelp av restemat. Dette er det kanskje særleg viktig å tenkje på i jula, når vi
kjøper mykje mat.
Dersom du bruker litt tid på planlegging, kan restane brukast.
Prioriter å ta vare på maten etter måltida og finn spennande måtar å bruke
restane på. I jula kan til dømes pinnekjøt brukast i suppe, medan kalkun er godt
i salat. Ein del av matrestane kan òg serverast på frukostbordet.
Trygg restemat
Når du skal bruke matrestar, er det viktig at det er trygt å ete maten. Derfor må
du passe på at tillaging og oppbevaring blir gjort på rett måte. Dersom du slurvar
med det, kan du bli sjuk. Det er òg viktig å vere nøye med kjøkkenhygienen.
Hugsar du hygienereglane? Du skal alltid vaske hendene før du lagar mat.
Vask knivar og skjerebrett ofte. Hald rå og tillaga mat skilde frå kvarandre. Osv.
Mat må vere tilstrekkeleg oppvarma, til minst 70 °C, før servering. Dette er
særs viktig når vi varmar opp restar. Matrestar skal avkjølast raskt og setjast
i kjøleskapet eller leggjast i frysaren. Oppbevar matrestar i tette plastboksar
eller plastposar. Lett bederveleg mat, til dømes kjøt og fisk, held i nokre få dagar
i kjøleskap. Lukt på maten for å finne ut om han kan brukast.
Dersom vi et restemat som ikkje har vore godt nedkjølt og/eller ikkje er skikkeleg
oppvarma igjen før bruk, kan vi risikere ein matinfeksjon eller ei matforgifting
(som du lærte om i leksjon 12). Vanlege symptom er kvalme, oppkast og diaré.
Sjukdommen går som oftast over av seg sjølv etter nokre dagar.
– Kontroller om matvara er
merkt med «best før» eller
«siste forbruksdag»! Mat som
kjøt og fisk, som lett kan bli
bederva, er merkt med «siste
forbruksdag». Hugs at mat
som er merkt «best før», kan
etast etter denne datoen.
Bruk sansane dine og sjekk.
– Blir du sjuk av mat eller vatn,
bør du kontakte Mattilsynet
på telefon 22 40 00 00.
– Undersøkingar viser at
grunnane til at vi kastar så
mykje mat, er at vi ikkje veit
om maten er gått ut på dato,
at vi lagar for mykje mat, og at
vi handlar inn for mykje.
– Ferskt bakverk, frukt og
grønsaker er dei matvarene
vi kastar oftast. Det gjeld
både hushald, butikkar og
produsentar.
– Kvart år blir det kasta
900 tonn ferske, godt etande
egg frå norske butikkar!
Det er på grunn av EUregelen om at egg kan lagrast
i maksimum 28 dagar.
Norske egg er heilt trygge
å ete i minst to månader etter
at datoen er gått ut, under
føresetnad av at egga har vore
lagra kjølig og ikkje har skadar
i eggeskalet.
God mat av restar
85
RESTAR
86
God mat av restar
ta
/
Ko mak
a
kt
e p ron
i
ot
Ky
et
lli
e
ng
r
,k
M
j
ø
id
to
da
gs g kj
øt
St
re
p
ei
kt star åle
ka
( i s gg
lk
un aus
)
Pa
s
ød
/lo
Ko ff
kt
fis
Eg k
gs
om
Ha
ha
rd
rg
ko
ått
k
Eg
te
u
ge
eg t på
pl
g
da
to
Eg om
m
ge
kv er
Po ita
r
la
rb
rø
Ta
d,
co
pi
ta
re
s
t a , to r
Kv
til
ito r
la
st
s,
na
M
an
jø
lk
ep
ro
Br
d
un
os ukt
Sa t
la
tb
ol
Ko
le
kt
eg
rø
To
n
m
at sak
er
e
Su r
sh
i
Ri
s
Br
Leksjon 16
OPPSKRIFTER
ku
n
au
s)
Leksjon 16
Varme ostesmørbrød
Arme riddarar
Brødkrutongar
Cæsarsalat
Strøkavring
Kavringkake
Tilslørte bondepiker
Luksus-fiskesmørbrød med egg
Heimelaga fiskegrateng
Omelett
Pannekaker (til middag eller dessert)
Eggesalat
Heimelaga iskrem
Eggekviteomelett
Nøttemuffins
Marengs
Pizzasaus
Pizza av porsjonsbrød
Pizzafyll
Eggepanne
God restepai
Ostechips og ostesnacks
Fløytegratinerte poteter
Lappar og vaflar
Brun saus og lys saus
Wok
Grønsaksuppe
Heimelaga tomatsuppe med egg
Steikt ris med fisk
Barnevennleg pølsegrateng
Pytt i panne med speilegg
Heimelaga potetstappe
Potet-og mandelkake
Thaigryte med butterdeigslok
Aubin med duchessepoteter
Pastasalat med kalkun
Kalkunlandgang
Påleggsalat med kalkun
FORRETT
Cæsarsalat
HOVUDRETT
Aubin med duchessepoteter
DESSERT
Nøttemuffins
med heimelaga iskrem
Skjemaet viser dei restane du kan bruke som alternativ
i oppskriftene. Bruk i tillegg din eigen fantasi – og prøv deg fram!
Alle oppskriftene finn du i det digitale oppskriftsheftet
«God mat av rester», som kan lastast ned frå mat.no
God mat av restar
87
Leksjon 16
Om maten i leksjon 16
Fiskegrateng
Heimelaga strøkavring
Tilslørte bondepiker
side 93
side 93
side 93
Etter jul er det sikkert tørt brød til overs. Då kan du lage herleg, heimelaga
strøkavring! Og så kan du lage fiskegrateng på den ordentlege måten. Fisken du
bruker, kan gjerne vere restar av kokt fisk, og egga kan gjerne ha «gått ut på dato».
– Dei er like gode så lenge dei har vore oppbevarte i kjøleskap.
Strøkavring kan du bruke i desserten òg. Har du nokre eple igjen i julefruktfatet,
kan du lage tilslørte bondepiker.
Ingen skulle tru at denne middagen var basert på restar, eller ...?
O P P D R AG
Vil du vite meir?
Nettside om ForMat-prosjektet:
nhomatogdrikke.no/format
1
Nettside om matsmitte og hygiene:
matportalen.no/matsmitte_og_hygiene
2 Gjennomfør ein kontroll av kjøkkenet heime:
– Sjekk temperaturen i kjøleskapet og frysaren.
– Finst det tilstrekkeleg med skjerebrett, både for kjøt, fisk og
grønsaker?
– Kontroller om alle vaskar hendene skikkeleg.
– Finn ut ved kva temperatur klutane blir vaska.
– Ta ein titt i kjøleskapet og sjå om det er ryddig og reint.
Gjennomfør quizen «Kor reint er ditt kjøkken?»
frå Matportalen heime.
3 Lag eit måltid av restane du finn i kjøleskapet.
SPØRSMÅL
1
Bla tilbake i boka og finn ut kor mykje mat vi kastar kvart år.
2
Kva for symptom får vi ved matforgifting, og kva er årsaka til sjukdommen?
3 Skriv ned dei reglane om kjøkkenhygiene som du hugsar. Kven hugsar flest?
4 Kvifor skal vi aldri setje varm mat inn i kjøleskapet eller frysaren?
88
God mat av restar
Leksjon 16
Av tørt brød kan du lage brødkrutongar.
Sjå alt det andre du kan bruke tørt brød til
i restematskjemaet på sidene 86–87.
89
Leksjon 17
MAT FRÅ LANDBRUKET
Tenkjer vi over kvar maten blir til?
Frå gardane får vi korn, men også mykje meir: poteter, grønsaker, frukt, bær,
mjølk, ost, smør, egg og kjøt. Dette er faktisk mange av dei matvarene vi et til
kvardags. Til og med norsk matolje kjem frå det norske landbruket! I tidlegare
tider, då dei slakta dyra sjølve, laga dei mat av alle delar av dyra. Mykje av kjøtet
blei kokt så lenge at det blei heilt mørt. Då kan ein lage mykje godt, mellom anna
tradisjonsretten ferskt kjøt og suppe!
I denne leksjonen får du lære om matvarer frå landbruket, både vegetabilske (korn,
poteter, grønsaker, frukt og bær) og animalske (mjølk og mjølkeprodukt, kjøt, fjørfe
og egg). Som døme på tradisjonsmat får du lære å lage ferskt kjøt og suppe. Du får
bake bollar, for det nærmar seg vel fastelavn?
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Ferskt kjøt og suppe s. 99 Fastelavnsbollar s. 100
90
Mat frå landbruket
Leksjon 17
Mjølk og mjølkeprodukt
Mjølk, ost, smør, fløyte, rømme, yoghurt og andre mjølkeprodukt er ein
av grunnpilarane i norsk kosthald. Mjølkeprodukta utgjer ein viktig del av
tradisjonsmaten.
Både i Europa og i USA er det vanleg å drikke mjølk, medan folk andre stader
i verda ikkje drikk sjølve mjølka, men et ulike mjølkeprodukt, mellom anna ost, smør
og yoghurt. Både i Asia, Sør-Amerika og Afrika er det vanleg at tynntarmen hos
menneske ikkje kan spalte mjølkesukker (laktose) etter småbarnsalderen. Men folk
frå Noreg, Nord-Europa elles og frå Nord-Amerika toler å drikke søtmjølk også i
vaksen alder. Det er fordi det har skjedd ei endring i gena som gjer at dei toler det.
Det finst mange ulike typar mjølk og mjølkeprodukt. Helsedirektoratet tilrår at vi
drikk mjølk som ikkje har for høgt feittinnhald. Det er fordi mjølk inneheld metta
feitt, som er det usunne feittet som vi bør få i oss noko mindre av.
Poteter, grønsaker, frukt og bær
Poteta har ein heilt sentral posisjon i norsk kosthald, heilt frå ho blei vanleg på
slutten av 1700-talet. Poteta var lenge den viktigaste C-vitamin-kjelda vår.
Forbruket av poteter har gått drastisk ned i kosthaldet, medan ris og pasta har
overteke plassen på mange middagstallerkenar.
Frå norsk landbruk får vi først og fremst rotgrønsaker, mellom anna gulrot, kålrot,
persillerot og sellerirot. Rotgrønsakene har vore viktige kjelder til C-vitamin i norsk
kosthald i eldre tider, sidan dei kunne lagrast vinteren igjennom. I dag blir det dyrka
mange ulike grønsaker og krydderurter på norske gardar, og vi bør passe på å ete
dei i sesongen. Dette ser vi nærmare på i leksjon 22.
Frukt og bær finst òg i eit stort mangfald på norske gardar i dag. Eple, pærer,
plommer, jordbær, moreller/kirsebær, blåbær, bringebær, rips, solbær og
stikkelsbær er nok dei mest vanlege.
– Næringsstoff i mjølk og
mjølkeprodukt:
protein, kalsium, fosfor,
feitt, vitamin A, vitamin B12
og vitamin B2 (riboflavin)
– Næringsstoff i poteter:
karbohydrat, vitamina B og
C, protein og mineral
– Næringsstoff i grønsaker:
karbohydrat (fiber), vitamin
A, vitamin B, vitamin C og
mineral
– Næringsstoff i frukt og bær:
karbohydrat (stivelse,
sukker), vitamin A, vitamin B
og vitamin C
– Næringsstoff i kjøt:
protein, feitt, jern, sink,
selen, vitamin A og vitamin B
– Næringsstoff i egg:
protein, feitt, vitamina A, B,
D og E, selen, fosfor og jern
– Sjå også tabellen på side 140
I Noreg har vi uttrykket «fem om dagen». Med det meiner vi at vi bør ete to porsjonar
frukt eller bær og tre porsjonar (= to handfuller) grønsaker kvar dag. Denne mengda
er basert på tilrådinga frå Verdshelseorganisasjonen (WHO) om at vi bør ete
500 gram frukt og grønt dagleg. Det finst tilsvarande kampanjar i mange andre land.
Kjøt, fjørfe og egg
Kjøt frå norsk landbruk er storfe, svin, lam/sau, kylling og kalkun. Alle desse
kjøtslaga samla utgjer ein viktig del av kosthaldet, først og fremst fordi dei gir
protein av stor verdi for kroppen, og i tillegg jern og ei rekkje vitamin, mineral
og sporstoff. Egg gir oss jern og vitamin D. Proteinet i egget har den aller beste
biologiske verdien blant matvarene.
Mat frå landbruket
91
Leksjon 17
Vil du vite meir?
Nettesidene til Opplysningskontoret for brød og korn:
brodogkorn.no
Nettsidene til Opplysningskontoret for meieriprodukt:
melk.no
O P P D R AG
Gå i butikken og sjå kva slags landbruksprodukt dei sel.
Finn ut kor dei kjem fra. Er det nokon av dei som er kortreiste?
Ta gjerne bilete.
Nettsidene til Opplysningskontoret for frukt og grønt:
frukt.no
Nettsidene til Opplysningskontoret for egg og kjøtt:
matprat.no
Informasjon om «5 om dagen»:
5omdagen.com
– Veit du at tomaten eigentleg er ei
frukt, ikkje ei grønsak, som vi ofte
oppfattar han som?
– Eple, pærer, plommer og tomatar
skil ut etylengass. Denne gassen kan
øydeleggje andre frukter, til dømes
bananar, dersom dei ligg saman på eit
fat.
SPØRSMÅL
1
Gi eit døme på eit kosthald som gjer at vi får i oss mat frå alle matvaregruppene i løpet av ein dag.
2
Kva er gode kjelder for høvesvis protein, C-vitamin og jern?
3 Gi eit par enkle råd som kan gi oss meir matglede i kvardagen.
92
Mat frå landbruket
Leksjon 17
Å trekkje kjøt
I Noreg er det tradisjon for å ete kokt kjøt om vinteren. Kokt kjøt får gjerne ein
kraftfull smak som passar godt å ete når det er kaldt ute. Når du koker kjøt, kan du
bruke kjøt som er mindre mørt enn det du bruker til steiking. Bruk gjerne framparten
frå til dømes storfe. Det har meir bein og meir utvikla musklar enn kjøtet frå
bakparten. Når vi trekkjer kjøtet ved rett temperatur, løyser bindevevet seg opp, og
kjøtet blir mørt og saftig. Sjølv om vi seier at vi koker kjøt, skal det altså berre trekkje.
Det vil seie at kjøtet skal «kokast» ved ein temperatur rett under kokepunktet.
Dersom det koker, blir kjøtet tørt og hardt. Kjøtet er ferdig når det losnar frå beinet.
* Tips
Sjå nettsidene til Matprat om
å koke og trekkje kjøt:
matprat.no/matnyttig/
metoder/koking/
koking-og-trekking
Tidlegare brukte folk gjerne kjøt frå eigen gard. Dersom du skal lage tradisjonsmat,
kvifor ikkje bruke kortreist mat? Det er fleire fordelar med kortreist mat.
Mellom anna sparer vi miljøet når kjøtet ikkje må transporterast langt.
I tillegg støttar du opp om ditt eige lokalmiljø.
Fastelavn
Mange tradisjonar feirar vi ofte utan eigentleg å vite kvifor. Fastelavn er ein
av dei. Kjenner du bakgrunnen til fastelavnstradisjonen?
Mange tenkjer på fastelavnsbollar når dei høyrer om fastelavn. Desse bollane kan
lagast på mange ulike måtar, men som oftast er dei fylte med krem og har gjerne
melisdryss oppå. Omgrepet fastelavn tyder «kvelden før fasta» og er frå gammalt
av innleiinga til kristendommen si fastetid før påske. Eigentleg er det tre dagar:
fastelavnssøndag, blåmåndag og feitetysdag. Desse dagane kom like før fasta, som
starta på oskeonsdag. Fastelavnssøndag er ikkje ein bestemt dag kvart år, men kjem
seks veker før palmesøndag. Eigentleg blei denne søndagen kalla «fleskesøndag»,
fordi ein skulle fråsse i mat før fasta. Etter kvart blei skikken med
å ete fastelavnsbollar vanleg blant folk flest.
– Fastelavnsris er ein meir
enn hundre år gammal skikk.
Tidlegare brukte ein riset til
å piske kvarandre, og då blei
særleg dei unge, barnlause
kvinnene piska. Ein trudde at
det kunne gjere det lettare
for dei å få barn.
– Mange barn har vore med på
å «slå katta ut av sekken».
I tidlegare tider brukte dei
ein levande katt i sekken.
I dag er det heldigvis berre
godteri i sekken.
Vil du vite meir?
Nettside om historia til fastelavn:
ndla.no/nb/node/50246
Mat frå landbruket
93
Leksjon 17
Om maten i leksjon 17
Ferskt kjøt og suppe
Boller/fastelavnsbollar
side 99
side 100
Frå gammalt av har det vore slik at kyr som blei mjølka, fekk leve heilt til mjølkeproduksjonen tok til å gå ned. Når kua så blei slakta, blei alt storfekjøtet brukt til mat.
Slik er det i dag òg, men no blir mykje av kjøtet framme på dyret, der det ikkje er
så mørt, brukt til kjøtdeig.
Før brukte dei mykje meir av dette kjøtet til ulike retter, der dei kokte det
i fleire timar. Dermed blei det mørt, og kokevatnet blei til ei herleg, smaksrik
kraft. Retten ferskt kjøt og suppe er eit døme på denne måten å bruke kjøtet på.
Kjøtkrafta kan vi bruke til ei herleg grønsakssuppe, gjerne som forrett.
Så blei det laga ein sur-søt løksaus som blei servert til det kokte, møre kjøtet,
saman med kokte poteter og kokte grønsaker. Ferskt kjøt og suppe er ein
tradisjonsrik rett, med råvarer frå landbruket. Flatbrød er tradisjonelt, norsk
tilbehøyr. Det blei bakt av grovt mjøl og var sunt, sidan det gav godt med fiber
til middagsmåltidet.
Bollar må vi kunne bake! Det er artig og veldig godt med nysteikte bollar.
Og kva smaker betre enn eit glas iskald mjølk til bollane? Fastelavnsbollar er ein
norsk mattradisjon. Denne bolledeigen blei gjerne tilsett litt ekstra «godsaker»,
til dømes litt meir smør og eit egg i gjærdeigen, noko som gav bollane ein rikare
smak og gyllen farge. Delte i to og fylte med piska krem, og eit dryss melis over,
var fastelavnsbollane klare til servering!
O P P D R AG
1 Fastelavnsbollar kan lagast på ulike måtar. Lag ei oversikt som viser
om elevane i klassen er vane med å ete fastelavnsbollar, og på kva
måte dei liker bollane best.
2 Bruk nettet eller biblioteket for å finne ut om fasta i Noreg i tidlegare
tider. Hald gjerne foredrag om det du finn ut.
3 Bruk kokebøker eller nettet og finn ulike retter der det er brukt kokt kjøt.
SPØRSMÅL
1
Kva for tradisjonsretter med råvarer frå landbruket bruker de i din familie?
2
Lag din eigen definisjon av omgrepet «tradisjon».
3 Kvifor blir det minst møre kjøtet brukt til koking?
94
Mat frå landbruket
Leksjon 17
95
Leksjon 18
FISKERINASJONEN NOREG
Korleis reinsar vi fisk, eigentleg?
Noreg er ein stor fiskerinasjon. Kan du reinse fisk? Tenk så fint å lage gode
fiskeretter av fangsten du får. Det er flott å gjere alt sjølv! Godt for både kropp
og sjel – for fisk er supersunn mat.
I denne leksjonen får du lære om oppbevaring og reinsing av fisk.
Du får lage fiskeform med grønsaker – og fromasj til dessert.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Aure i form s. 103 Bærfromasj s. 103
96
Fiskerinasjonen Noreg
Leksjon 18
Fiskerinasjonen
Ta ein titt på noregskartet, så er det lett å forstå kvifor vi er ein fiskerinasjon!
Med 83 000 km kystlinje, når vi reknar med alle øyane, har vi i alle tider hatt
god tilgang på sjømat. Med sjømat meiner vi fisk, skjel og krepsdyr. Vi har lange
fiskeritradisjonar i Noreg. Noreg er i dag ein av dei største eksportørane av fisk
i heile verda. Dermed har norsk sjømat sett spor i matkulturen i andre land òg.
Kvar vinter kjem store mengder gyteferdig torsk inn mot kysten vår.
Denne torsken blir kalla skrei, frå det gammalnorske ordet «skrida», som tyder
å vandre eller å skride framover.
I over tusen år har skreifisket i Lofoten vore eit av dei største sesongfiskeria
i verda, og framleis er det viktig for oss her i Noreg. Men vi har òg tradisjonar
med anna sesongfiske, mellom anna av sild, lodde og makrell.
Sidan vi har ulike sesongar for dei ulike typane fisk, har dette òg sett spor i den
norske matkulturen. Mange har til dømes ein tradisjon med å ete kveite til jul,
skreimølje i februar og makrell i mai.
– Med sjømat meiner vi fisk,
skjel og krepsdyr.
– Tørrfisk er usalta fisk som er
tørka på fiskehjell,
sjå foto side 35.
– Klippfisk er salta fisk som
opphavleg blei tørka på
klipper, altså på fjell.
– Å «bløgge» fisk vil seie å
tømme fisken for blod.
– Å «sløye» fisk vil seie å sprette
han opp og fjerne innmaten.
– Noreg var det første landet
i verda som fikk eit eige
fiskeridepartement.
Det skjedde i 1946.
Næringsverdi og kvalitet
Feit fisk inneheld sunt, fleirumetta feitt, vitamin D, jod og selen. Det blir tilrådd
at vi et fisk tre gonger i veka. Du kan òg bruke fisk som pålegg. Då reduserer
du risikoen for hjarte- og karsjukdommar og andre livsstilssjudommar.
(Repeter dette stoffet i leksjon 2.)
Sidan fiske er sesongbasert, får vi altså tak i ulike sortar fisk til ulike årstider.
All emballert fisk du kjøper, skal vere merkt med fiskesort, opphavsstad
eller fangstområde og produksjonsmåte, anten det er villfisk eller fisk frå
oppdrettsanlegg. Fersk fisk skal òg vere merkt med fangst- og slaktedato.
Det er strenge krav til dei som arbeider med fisk. Krava gjeld kvalitet,
oppbevaring, emballasje og kontroll.
– Med feit fisk meiner vi til
dømes laks, makrell, sild,
aure og kveite.
Oppbevar fisken så tett ned mot 0 °C som råd. Det er viktig for å hindre
bakterievekst. Det er derfor fisk blir oppbevart på is før han blir seld. Fisk kan
oppbevarast i kjøleskap i eit par dagar. Legg fisken på den kaldaste staden i
kjøleskapet, det er som oftast nedst. Tek det lengre tid før fisken skal brukast,
bør du heller leggje han i frysaren.
Når du kjøper fersk fisk, er det viktig at han held høg kvalitet. Det kan du lære
å kontrollere sjølv. Når fisken er fersk, har han
–
–
–
–
–
klare, blanke auge
frisk, nøytral lukt
blankt skinn
fast, elastisk kjøt
raude, klare gjeller
Fiskerinasjonen Noreg
97
Leksjon 18
Filetering av fisk
– Ei brødskive med makrell i
tomat dekkjer dagsbehovet
for omega-3-feittsyrer.
– Tran blir laga av fersk
lever frå torsk som blir
fiska utanfor Lofoten og
Vesterålen.
Tran inneheld naturlege
omega-3-feittsyrer, i tillegg
til A-, D- og E-vitamin.
– I gjennomsnitt et nordmenn
to fiskemåltid i veka.
Når du skal filetere fisk, begynner du med å vaske fisken og fjerne skjela. Tørk godt
av fisken og legg han på ei rein fjøl. Følg deretter framgangsmåten som er vist på
biletserien i kokeboka på sidene 104–105.
Om maten i leksjon 18
Aure i form
Bærfromasj
side 103
side 103
Vi som bur i fiskerinasjonen Noreg, bør lære oss å reinse og filetere fisk!
Er du så heldig at du får ein aure på kroken, kan du reinse han og lage
den lekre retten aure i form! Med gode, norske grønsaker og servert med
heimelaga potetmos eller kokte poteter får du ein middag med dei aller
fleste næringsstoffa samla.
Bærfromasj er valt som dessert fordi vi då lærer å lage mat med gelatin.
Gelatin er eit naturleg stivningsmiddel som er laga av protein frå animalske
produkt. Gelatin kan kjøpast som blanke, gjennomsiktige plater eller som
pulver. Begge typane må løysast opp i varmt vatn og takast over i den
retten som skal stivne.
Vil du vite meir?
Andre retter der vi bruker gelatin, er gelé, kakekremar, kakefyll og aspik,
som vi lagar «retro-retten» fiskekabaret av.
Bruk undervisningsopplegget
«Fiskesprell» frå Noregs Sjømatråd
Nettside med fiskeoppskrifter
og generell informasjon om fisk:
godfisk.no
Nettside som fortel om kva slags
knivar det kan vere greitt å ha på
kjøkkenet, og korleis knivar skal
oppbevarast:
matprat.no/matnyttig/
pa-kjokkenet-ditt/utstyr/kniver
O P P D R AG
1 Dra til nærmaste fiskebutikk og finn kiloprisen på dei ulike
fisketypane. Finn prisen på dei same fisketypane i frysedisken
(helst på ulike butikkar). Vurder prisforskjellane.
2 Finn ut om det er stor forskjell på å filetere ulike typar fisk.
3 Arbeid saman to og to. Bruk videokamera eller mobiltelefonen og lag
ein eigen video om reinsing av fisk. Last videoen opp på mat.no.
4 Set opp flest mogleg forslag til skulemat/smørbrød der fisk er med.
SPØRSMÅL
1
Kvifor er det viktig at fisk blir oppbevart kaldt?
2
Korleis kan vi vite om ein fisk er fersk?
3 Set opp punktvis kva vi gjer når vi skal filetere fisk.
98
Fiskerinasjonen Noreg
Leksjon 18
99
Leksjon 19
MÅLTIDSRYTME OG UTREKNING AV NÆRINGSINNHALD
Kvifor er det så viktig å ete frukost?
Ikkje matlyst om morgonen, sa du? Løysinga er: Vekk matlysta! Gi deg sjølv tid til
frukost – det er kanskje det viktigaste måltidet for dagen! Konsentrasjon på skule
eller jobb er heilt avhengig av at hjernen får ein jamn tilførsel av blodsukker.
Det får hjernen berre frå ein sunn og god mat, med «langsame karbohydrat».
No kan du lære korleis du finn næringsverdien i din frukost!
I denne leksjonen får du lære om nokre gode frukostalternativ, om blodsukker og
om måltidsrytme. Sist, men ikkje minst, får du øve deg i å rekne ut innhaldet av
næringsstoff i maten du et.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Heimebakt knekkebrød s. 111 Frukostblanding s. 112
Havregraut s. 113 Smoothie s. 114 Havrevelling s. 114
Frukostrundstykke s. 116 Koking av egg s. 116
100
Måltidsrytme og utrekning av næringsinnhald
Leksjon 19
Verdien av å ete frukost
Du har sikkert høyrt mange gonger at det er viktig å ete frukost. Men kvifor er
det eigentleg det?
Før du får svaret, må vi lære litt om kroppen, og spesielt om hjernen. For at hjernen
skal kunne arbeide best mogleg, må det vere eit jamt innhald av sukker i blodet.
Hjernen er uhyre kresen. Han toler berre svært små variasjonar i blodet som
forsyner hjernecellene med næringsstoff og oksygen.
Med «blodsukkernivå» meiner vi konsentrasjonen av sukker i blodet.
Hjernen arbeider altså bra når vi syter for eit så jamt blodsukkernivå som råd.
Først då har også resten av kroppen det bra.
Då er vi tilbake til kvifor det er viktig å ete frukost: Blodsukkernivået er litt lågt når
vi vaknar om morgonen. Då er det lenge sidan sist vi åt. Derfor er det viktig å ete
frukost, og det er viktig å ete rett frukost. Dersom til dømes sjokolade og cola er det
første du får i deg om morgonen, går blodsukkernivået fort opp, men òg fort ned att.
Det kan du merke ved at du kjenner deg uroleg, ukonsentrert og trøytt.
– Tre porsjonar med mjølk gir
deg ti viktige vitamin og
mineral, den tilrådde mengda
av kalsium og protein av
god kvalitet.
– Blodsukkernivå er
mengdan av sukker i blodet.
– Undersøkingar viser at 80 %
av alle barn i Noreg et
frukost dagleg.
For å halde blodsukkernivået stabilt er det betre å ete noko meir næringsrikt.
Eit stabilt blodsukkernivå gjer det lettare å konsentrere seg. Og det påverkar igjen
læringsutbyttet på skulen. «Langsame karbohydrat» er noko hjernen set pris på.
Det er dei karbohydrata som finst i grovt brød, i grove kornprodukt og i frukt
og grønt. Slik mat gir deg eit stabilt blodsukkernivå. Langsame karbohydrat
inneheld fiber som vi fordøyer sakte, og som dermed gir ein langsam auke av
blodsukkernivået. Du kan gjerne drikke mjølk eller jus til ein slik frukost.
Ingen frukost
07:00
Ingen lunsj
LÅGT
BLODSUKKERNIVÅ
08:00
09:00
10:00
11:00
12:00
13:00
14:00
NORSK
NORSK
MATTE
STOREFRI
ENGELSK
GYM
GYM
Frukost med lite fiber
Lunsj med lite fiber
VARIERANDE
BLODSUKKERNIVÅ
07:00
08:00
09:00
10:00
11:00
12:00
13:00
14:00
NORSK
NORSK
MATTE
STOREFRI
ENGELSK
GYM
GYM
Frukost med fiber,
til dømes frå havre og bygg
Lunsj med fiber,
til dømes frå havre og bygg
JAMT
BLODSUKKERNIVÅ
07:00
08:00
09:00
10:00
11:00
12:00
13:00
14:00
NORSK
NORSK
MATTE
STOREFRI
ENGELSK
GYM
GYM
Måltidsrytme og utrekning av næringsinnhald
101
Leksjon 19
Måltidsrytmen
Med måltidsrytme meiner vi kor lang tid det går mellom måltida. Med jamn
måltidsrytme meiner vi at det går omtrent like lang tid mellom kvart måltid.
Ein jamn måltidsrytme er viktig for konsentrasjon og overskot.
Variert kosthald
Det er òg viktig å ete variert, slik at du får i deg alle dei viktige næringsstoffa i løpet
av dagen. Energibehovet varierer med fysisk aktivitet, kroppsstorleik, alder og
kjønn. Du kan gjerne fordele energien (kaloriane) du får i deg frå alle måltida
gjennom dagen, på denne måten:
Frukost
Lunsj
Mellommåltid
Middag
Kvelds
20–25 %
25–35 %
5–30 %
25–35 %
5–30 %
Det er altså store variasjonar i dagsbehovet for kaloriar. Forenkla kan vi seie at
dagsbehovet for ungdom er ca. 45 kcal per kilo kroppsvekt. Veg du 60 kilo,
har du då eit dagsbehov på 60 x 45 = 2700 kcal. Men som sagt er variasjonane store.
Ein sørpolfarar må til dømes få i seg 6000–8000 kcal om dagen for ikkje å gå
ned i vekt medan han eller ho er på tur!
Kva er det som skil dei ulike måltida?
Kva type mat vi et, er nok den største forskjellen på dei ulike måltida. Men her er det
òg kulturelle forskjellar. I Noreg bruker vi gjerne korn- eller brødmåltid til frukost,
lunsj og kvelds. Mange hevdar at frukost er det viktigaste måltidet. Om morgonen
er det lenge sidan sist vi åt. Derfor er det viktig å få opp blodsukkernivået, slik at
kroppen kjem i arbeidsmodus.
Eit sunt brødmåltid, som passar til frukost og lunsj, kan bestå av grovt brød med
variert pålegg, helst med frukt eller grønt til. Som drikke er mjølk, vatn eller jus
gode alternativ.
Sunne mellommåltid kan vere ei frukt, ein yoghurt eller eit knekkebrød.
102
Måltidsrytme og utrekning av næringsinnhald
Leksjon 19
Kva er ein god frukost?
Det er viktig å finne ein frukost som du trivst med. Dersom du ikkje kjenner deg
svolten når du vaknar, kan det hjelpe om maten ser innbydande og freistande ut.
Hugs at frukost ikkje berre treng å vere brødskiver med pålegg på. Det kan vere
mykje annan mat som er like bra ernæringsmessig. Dersom det er vanskeleg å ete
om morgonen, kvifor ikkje lage ein smoothie? Eller kva med å ete egg eller banan?
Det er òg næringsrikt og godt. Somme vil helst ha frukostblanding, medan andre
helst et havregraut. Det er masse forskjellig mat som er bra, finn ut kva du
liker best! Varier gjerne frukosten frå dag til dag!
Kva får du i deg av næringsstoff?
På nettsidene til Opplysningskontoret for meieriprodukt finn du
«Frukostkalkulatoren» (melk.no/frokostkalkulator). Med denne kalkulatoren kan du
på ein enkel måte sjekke kva for næringsstoff frukosten din inneheld, og kor mykje
du får i deg av kvart næringsstoff. Du får òg vite korleis næringsinntaket ditt er i
forhold til det som er tilrådd.
Du skal berre plotte inn det du har ete, og du kan lett endre mengdene. Kalkulatoren
har bilete av matvarene, og det er lett å finne fram. Resultata blir òg sette i
samanheng med din eigen alder, kva for eit kjønn du er, høgd, vekt og aktivitetsnivå.
OPPDRAG
1 Gjennomfør ei undersøking
i klassen om kor mange som
et frukost dagleg/sjeldnare/
aldri. Rekn ut fordelinga
i prosent.
2 Bruk «Frukostkalkulatoren»
på ulike typar frukost.
Samanlikn næringsinntaket
og sjå på resultata. Er det
noko som overraskar deg?
3 Lag eit kort foredrag om
fordelane ved å drikke mjølk.
Hald foredraget i klassen
eller heime. Bruk nettsida
melk.no for å finne
informasjon.
Måltidsrytme og utrekning av næringsinnhald
103
Leksjon 19
Vil du vite meir?
Last ned rapporten
«Ungkost-2008» frå Helsedirektoratet. Han fortel kva 4.- og
8.-klassingar et. Mellom anna tek
undersøkinga for seg frukosten.
Ifølgje Opplysningskontoret for
meieriprodukt er det lurt å ete
frukost dersom ein vil unngå å
leggje på seg:
melk.no/presse/
pressemeldingsarkiv/
spis-frokost-unnga-vektokning
Opplysningskontoret for meieriprodukt har ei nettside som handlar
om inntak av mjølk i ungdomstida:
melk.no/melk-hele-livet/
ungdom-10-20-ar
Om maten i leksjon 19
Heimebakte knekkebrød
Frukostblanding
Havregraut
Smoothie
Havrevelling
Frukostrundstykke
Koking av egg
side 111
side 112
side 113
side 114
side 114
side 116
side 116
Ein sunn frukost kan innehalde mykje forskjellig. Det aller sunnaste resultatet får vi
ved å variere litt frå dag til dag. Derfor foreslår vi mange gode frukostoppskrifter,
så må kvar enkelt finne sine favorittar.
Heimebakte knekkebrød er godt, billig og lett å lage. Då har du alltid noko å ete,
både som frukost, lunsj, kvelds eller når nokon stikk innom.
Å lage si eiga frukostblanding er eit anna godt tips. Heimelaga blir aller best og
aller sunnast! Det er lett å la seg lure av dei ferdigkjøpte frukostblandingane,
som ofte har eit høgt innhald av både feitt og sukker.
Havre er «dronninga» blant kornslaga våre! Ernæringsmessig kjem havre aller best
ut på grunn av dei fleirumetta, livsnødvendige (essensielle) feittsyrene. Mange
synest òg at havre smaker aller best. Det er nok derfor havregraut og havrevelling
vekkjer gode barndomsminne og passar ekstra godt ein mørk og kald vintermorgon.
Smoothiar, derimot, er sommarlege frukostdrikker – proppfulle av vitaminar
og antioksidantar.
Kva er vel betre enn å vakne ein søndagsmorgon til lukta av
nysteikte frukostrundstykke?
Mjølk har ein naturleg plass i den norske frukosten. Fordøyinga vår er tilpassa eit
liv med mjølk, og vi har svært god nytte av dei mange næringsstoffa i mjølka.
Ost (gulost/kvitost) gir næringsstoffa i mjølka, og brunost er òg eit godt bidrag!
Egg har lite å seie i det samla kosthaldet, men gir mykje god smak og matglede.
Proteinet i egga har stor verdi for kroppen, og egg gir òg tilskot av jern og vitamin D.
Fiskepålegg, magert kjøtpålegg og leverpostei er sunne alternativ.
SPØRSMÅL
1
Gi døme på gode frukostalternativ.
2
Kvifor er det tilrådd å drikke mjølk, og kva for typar mjølk bør du helst drikke?
3 Teikn ein figur som viser blodsukkernivået ditt dersom du
– ikkje et frukost
– et frukost som inneheld «raske» karbohydrat (= sukker)
– et frukost som inneheld «langsame» karbohydrat
104 Måltidsrytme og utrekning av næringsinnhald
Leksjon 19
105
Leksjon 20
MAT OG MINORITETAR
Kva karakteriserer maten til samane?
Noreg er eit fleirkulturelt samfunn, og det er spennande å lære om mat frå alle
dei ulike minoritetane. Samefolket er både ein minoritet og ei urbefolkning.
Samisk mattradisjon er i stor grad i pakt med naturen. Omkring samefolkets dag,
6. februar, er det flott å lære meir om korleis vi kan utnytte naturen sitt
eige spiskammer.
I denne leksjonen får du lære om samisk kultur og samisk mat, i tillegg til nokre
fakta om matkultur i andre minoritetar. Du får lage bidos og moltekrem frå
samisk matkultur.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Bidos s. 119 Moltekrem s. 120
106 Mat og minoritetar
Leksjon 20
Samisk kultur
Samane er urbefolkninga i Noreg, og 6. februar er festdagen til samane. Denne
dagen er ein etter måten ny festdag. Han blei vedteken av Samekonferansen i 1992
og blei feira første gongen i 1993. Feiringa er lagd til denne dagen til minne om det
første samiske landsmøtet, som blei halde i 1917. Dagen er felles for alle samar
i Noreg, Sverige, Finland og Russland.
Tidlegare flytta reindriftssamane rundt med reinen på vidda, og mange assosierer
nok samar nettopp med rein. Reinkjøt er òg typisk samisk mat. Ein av dei mest
kjende samiske matrettene er bidos. Retten blir rekna for å vere den tradisjonelle
samiske festmaten. Det er ei slags kjøtsuppe. Bidos blir laga med mykje reinkjøt og
lite vatn. Retten inneheld òg poteter. Det går godt an å bruke andre typar kjøt enn
reinkjøt. Somme set til purre eller andre grønsaker.
Å leve i pakt med naturen
Sjølv om dei fleste samane i Noreg i dag bur i Oslo, levde forfedrane deira i nær
kontakt med naturen. Dei var flinke til å bruke det naturen gav dei, både til mat og
til andre behov. Tradisjonell samisk mat speglar att nettopp det. Jakt og fiske var
viktig. Årstidene prega matvareutvalet, men det var òg viktig å konservere maten.
Både tørka, salta og røykt mat var vanleg. Det var heller ikkje berre reinkjøt som
blei brukt. Også elg, rype og sau gav godt kjøt. I tillegg åt samane mykje fisk, og den
blei fiska både i fjordar og i innsjøar. Tørka fisk blei brukt i ulike retter. Ferskt, kokt
kjøt var vanleg i slaktetida. Samane har òg tradisjonelt vore flinke til å bruke alt på
reinen, til dømes laga dei pølser og andre retter av innmaten. Til og med hovudet
blei brukt – det kunne kokast og etast! Skinnet blei brukt til klede.
75000
70000
65000
60000
55000
50000
45000
40000
35000
30000
25000
20000
15000
10000
5000
0
Russland
Iran
Danmark
Vietnam
Litauen
Tyskland
Irak
Somalia
Pakistan
Sverige
Polen
Samane brukte også reinmjølka. Reinmjølk har høgt feittinnhald. Av mjølka kunne dei
lage smør og ost. Korn og grønsaker blei dyrka der det var mogleg. Elles kunne dei
byte til seg korn og grønsaker mot kjøt og tørrfisk. Typisk samisk brød blei gjerne
laga på takke.
Talet på personar i dei største
innvandrargruppene i Noreg
per 1. januar 2012. Kjelde: SSB
Det var også bær å få tak i på vidda. Molter, blåbær og tyttebær blei brukt.
Molter blei gjerne brukte til dessert, blåbær blei safta, og tyttebær blei rørte.
Minoritetar og mat
Det finst menneske frå mange ulike kulturar i Noreg i dag. Som du kanskje veit, finst
det i mange av desse kulturane visse reglar når det gjeld mat og drikke. Muslimar
skal ikkje drikke alkohol, og dei bør ete «halalmat». Dei skal ikkje ete svinekjøt,
som blir rekna som ureint. Halal vi seie at dyra skal vere slakta på ein bestemt
måte. Dyret skal velsignast av ein imam. Muslimar har òg «ramadan», som er
fastemånaden. Under ramadan skal dei ikkje ete mellom soloppgang og solnedgang.
Det varierer med månefasane når på året ramadan er.
– Reinkjøt er noko av det
magraste kjøtet vi har, det
inneheld berre 2 % feitt.
Det har høgt proteininnhald,
sunne feittsyrer og inneheld
òg jern og B-vitamin.
Mat og minoritetar
107
Leksjon 20
– Ein tradisjonell samisk
matrett er surfisk (samisk:
laŋasguolli), som er gjæra
fisk sydd inn i sauevom.
– Det blir ete 300 g reinkjøt
per person per år i Noreg.
– Løype er eit enzym som blir
brukt til å skilje ostestoff og
myse når det blir laga ost.
Korkje TINE, Synnøve Finden
eller Q-meieria bruker løype
frå svin i ostane sine.
Maten jødane et, blir kalla «kosher». Det varierer noko kva som blir rekna som
«kosher» (reint). Hovudregelen er at drøvtyggjarar og fisk med finnar og skjel
(som lett kan fjernast) er tillate. Jødane blandar ikkje mjølkeprodukt og kjøtprodukt
i same måltidet. Dei bruker òg ulike reiskapar for desse matvaregruppene.
Innanfor jødedommen blir dyra slakta på ein bestemt måte, og dyret skal lide minst
mogleg. Jødane tillèt ikkje bedøving under slaktinga. Kosherslakting er ikkje lovleg
i Noreg, sidan dyr her skal bedøvast før dei blir slakta.
Både hinduar og buddhistar bruker mykje vegetarmat, men det er ikkje religiøst
bestemt. I hinduismen er kyr heilage, så hinduar skal ikkje ete ku- eller oksekjøt
(storfekjøt). I fleire av religionane er heller ikkje enkelte tilsetjingsstoff tillatne,
mellom anna fordi nokre av dei inneheld spor av svin.
Innanfor kristendommen er det ikkje så mange reglar om mat lenger. Men matretter
med utgangspunkt i kristne mattradisjonar er vanleg. To døme er fastelavnsbollar
og påskelam.
Om maten i leksjon 20
Bidos
Moltekrem
Vil du vite meir?
Sametinget er eit folkevalt
organ for samane i Noreg.
Dei arbeider for interessene
til samane og for den politiske
stillinga deira, og dei arbeider
for ei likeverdig og rettferdig
behandling av samane i Noreg.
Sjå sametinget.no
«Nettkokebok» med meir frå
Nord-Noreg:
arktiskmeny.no/kokebok
«Islam og mat» er ein brosjyre
for muslimar i Noreg, med
retningslinjer for kva som er
tillate (halal) og forbode
(haram) når det gjeld kjøt,
fisk, heil- og halvfabrikert
mat og tilsetjingsstoff frå
norske produsentar.
108
Mat og minoritetar
side 119
side 120
Bidos er ein typisk samisk rett, og han blir ofte servert til fest. Det er ei herleg
kjøtgryte av reinkjøt, med poteter og grønsaker. Nokre samar har tradisjon for
å jamne sausen med kveitemjøl, men oppskrifta i kokeboka er utan mjøljamning.
Molter er ein del av det tradisjonelle samiske kosthaldet, og moltekrem passar godt
som dessert etter ein middag med bidos. Moltekrem er òg vanleg dessert til jul i
mange heimar. Molter inneheld eit naturleg konserveringsmiddel, på same måten
som tyttebær, så begge desse bærsortane held seg lenge.
O P P D R AG
1 Finn ut korleis samane feirar festdagen sin.
2 Lag eit samisk festmåltid. Du kan gjerne lage ein video om
matlaginga og laste han opp på mat.no.
3 Lag retter frå dei ulike religionane. Presenter retten for dei du lagar
maten til. Ta gjerne bilete av rettene og legg inn oppskriftene
på mat.no.
Leksjon 20
SPØRSMÅL
1
Kva er den mest kjende tradisjonsretten til samane?
2
Kan du sjå fordelar med måten samane levde på tidlegare?
3 Kvifor brukte samane mykje konservert mat, trur du?
4 Skriv ned dei viktigaste matreglane for muslimar og jødar.
109
Leksjon 21
MATEN I VERDA
Har vi snart smakt på mat frå heile verda?
Til alle tider har menneska laga mat frå det som naturleg kan dyrkast og alast opp
i nærmiljøet. Det er til og med sant at fordøyinga til eit folk er tilpassa matvaregrunnlaget gjennom mange generasjonar, til dømes evna til å tole mjølk. I dag
reiser vi på kryss og tvers av kloden – og smaker på det meste. For at vi lettare
skal forstå korleis ein kan fordele maten rett og rettferdig, er det viktig å kjenne
til basismaten på dei ulike kontinenta.
I denne leksjonen får du lære om kva type mat som blir eten i ulike land og
verdsdelar. På skulekjøkkenet kan de lage elleve ulike retter frå heile
verda, og smake på dei alle!
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Chili con carne s. 124 Chilenske kyllingspyd s. 125
Raud fiskesuppe s. 126 Spansk paella s. 127
Kyllinggryte frå Kamerun s. 128 Lasagne s. 129 Russiske blinis s. 130
Indisk masala-torsk s. 131 Svinekjøtt sweet and sour s. 132
Kakitamajiru (japansk eggesuppe) s. 133 Pavlova s. 134
110
Maten i verda
Leksjon 21
Mat i ulike verdsdelar og land:
Europa
Vi har alle det same behovet for mat og drikke. Men matkulturen er ulik rundt om
i verda. I Europa har vi mange av dei same råvarene, men vi bruker dei på ulike måtar.
I Noreg har vi eitt varmt måltid per dag, men vi skal ikkje lenger enn til Sverige før
det er vanleg med to varme måltid. I Europa bruker vi som regel mindre sterkt
krydra mat enn i mange andre delar av verda.
Asia
I Asia blir ris rekna som ei basismatvare og blir svært mykje brukt. Mange har liten
tilgang på kjøt eller fisk. Ofte et dei mest krydra grønsaker saman med risen.
Både chili, karri og soyasaus er vanleg. Matrettene er ofte fargerike og flotte
å sjå på.
Afrika
Afrika er det dessverre store ulikskapar når det gjeld tilgangen på mat.
Hungerskatastrofar er ikkje uvanleg. Elles bruker dei svært ulike retter rundt om
i Afrika, og oftast et dei den maten dei har tilgang på der og då. Afrikanarane er
elles påverka både av europeisk og asiatisk matlaging. Også i Afrika bruker dei
mykje chili. Det er typisk å koke maten lenge, slik at han blir mør og krydderet
får «sett seg».
Amerika
I Sør-Amerika og Mellom-Amerika bruker dei mykje ris, i tillegg til krydder.
Her i Noreg er vi nok mest kjende med meksikansk mat. Det vi tenkjer på som
meksikansk, er gjerne Tex-Mex, som opphavleg kjem frå Texas i USA. Texas var
tidlegare ein del av Mexico. Eit døme på mat derifrå er chili con carne.
Nord-Amerika er kanskje det området som har størst innverknad på kosthaldet hos
oss. Hamburgar, milkshake, hot dog (pølse i brød) og deep pan pizza er alle retter
som kjem derifrå. Men dei er ikkje amerikanske i utgangspunktet. Sidan det finst
mange innvandrargrupper i Nord-Amerika, kan vi seie at dei har henta kjende retter
frå dei ulike heimlanda sine og har gitt rettene ein amerikansk vri. Nord-Amerika er
dessutan heimlandet til fast-food, og nordamerikanarane slit med
ein «overvektsepidemi» verda aldri har sett maken til.
Australia
Som i Nord-Amerika er maten i Australia blitt påverka av innvandrarar. Barbecue er
populært i Australia. Landet er dessutan kjent for restaurantar med lekkerbiskenar
frå havet. Du får tilbod om massevis av frukt, og dersom du er heldig, kan du få
smake kjøt frå kenguru, bøffel, krokodille eller emu.
Maten i verda
111
Leksjon 21
Om maten i leksjon 21
– Karri er ei blanding av mange
ulike kryddersortar.
– Det står i FNs fråsegn om
menneskerettane at mat er
ein menneskerett. Likevel
døyr 24 000 menneske
dagleg av svolt og fattigdom.
– Ifølgje FN har kvart niande
menneske på jorda for lite
å ete. Det vil seie at omlag
800 millionar menneske har
for lite mat!
Vil du vite meir?
Frå NRK sine program om mat:
nrk.no/skole
FNs nettsider:
fn.no
Iver Mysterud:
«Mat, menneske og evolusjon»,
Gyldendal Akademisk 2006
112
Maten i verda
Maten på verdskartet i denne leksjonen viser den store variasjonen når det gjeld
råvarer og matlagingsmetodar. På skulekjøkkenet kan vi fordele rettene slik at kvar
gruppe lagar to–tre retter, og så set vi alt på ein buffé, med skilt eller flagg som
markerer landet eller verdsdelen. Alle kan då få ein smak av heile verda!
Frå vest mot aust på verdskartet, i kokeboka på sidene 122–123, er desse rettene
foreslått: chili con carne frå USA, chilenske kyllingspyd (Chile, Sør-Amerika),
raud fiskesuppe, (frå Canada/Grønland), spansk paella, kyllinggryte frå Kamerun
(Afrika), lasagne (Italia), russisk blinis, indisk masala-torsk, svinekjøt sweet and
sour (Kina), kakitamajiru (japansk eggesuppe) og desserten pavlova (frå Australia).
Oppskriftene finn du på sidene 124–134 i kokeboka.
O P P D R AG
1 Har nokon av elevane i gruppa familierøter i andre land? Finn fram
til typiske retter frå dei aktuelle landa og lag denne maten (på
skulekjøkkenet eller heime hos kvarandre). Ta bilete av maten og
legg bileta og oppskriftene inn på mat.no.
2 Lag blindtestar med ulike typar krydder. Er det vanskeleg å kjenne
kva for kryddersortar det er?
3 Lag ei liste over matvarer du finn på kjøkkenet heime. Kor mange
ulike land kjem matvarene frå?
Leksjon 21
SPØRSMÅL
1
Kan du tenkje deg kvifor det er vanlegare med chili i varmare strøk enn her hos oss?
2
Kva for ein verdsdel har dei største problema med overvekt?
3 For første gong i verdshistoria er det no fleire overvektige menneske på jorda enn undervektige.
Diskuter korleis denne situasjonen kan forbetrast.
Maten i verda
113
Leksjon 22
MAT, SESONGAR OG ÅRSTIDER
Kva har eigentleg egg med påska å gjere?
Mattradisjonane til påske er frå gammalt av gjerne knytte til egg, for då dagane
blei lengre og lysare, tok hønene til å verpe igjen. I dag har vi tilgang på dei fleste
matvarene heile året. Likevel: Det er både miljømessig og ernæringsmessig smart
å ete fersk mat som naturleg høyrer til den sesongen og den årstida vi er inne i.
Det kan vere vårgrønsaker, den første makrellen og jordbæra om sommaren,
norske eple, bær og sopp om hausten – og lam og rein i slaktetida.
Heilt fersk mat har nemleg alle næringsstoffa i behald, og vi bruker ikkje
ressursar på å oppbevare maten.
I denne leksjonen får du lære om fordelane med fersk mat og om påsketradisjonar.
Du får lage kyllingsalat og påskekake av sukkerbrød.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Kyllingsalat s. 143 Påskekake s. 143
114
Mat, sesongar og årstider
Leksjon 22
Et fersk mat som høyrer årstida til
Ved å lage og ete mat etter kva årstid det er, er vi med på å verne miljøet. Vi bruker
mindre ressursar på kjøling, frysing og kanskje transport av maten. Innhaldet av
vitamin og fleire antioksidantar er òg aller størst i fersk mat.
I tillegg er det fantastisk godt å smake på dei første jordbæra om sommaren eller
å ete fårikål om hausten. Når vi et mat som er sesongvarer, blir det òg rimelegare.
I tillegg tek vi vare på tradisjonane.
Lokale matretter er blitt populære, og «kortreist mat» er blitt eit omgrep.
Med «kortreist» meiner vi at maten er produsert lokalt. Det er positivt både
for lokalsamfunna rundt i Noreg og for miljøet.
Matrettene er òg ein viktig del av høgtidene. For innvandrarar kan det å halde
på mattradisjonane vere viktig for å ta vare på den opphavlege kulturen.
Samtidig blir alle andre kjende med nye retter og nye kulturar.
Mattradisjonane til påske er knytte til egg, appelsinar, sjokolade og lammesteik
– eller kylling. Kyllingsalat er mat som er verdfull – mager og fargerik, med eit kjøt
som er mørt og lett. Kvitt kjøt er sunn mat, som fleire og fleire et. Men kyllingane et
kraftfôr ... På lengre sikt er det viktig ikkje å importere så mykje korn til kraftfôret,
for også fôret bør vere kortreist.
Påsketradisjonar
Påska er den eldste og kanskje den viktigaste av dei kristne høgtidene.
Også i jødedommen er påska viktig. Men tida rundt påske blei feira alt før Noreg
blei kristna. Då handla det om at våren kom. Påska fungerer også i dag som eit
skilje mellom vinter og vår. Ein tradisjon i påska er skiturar på fjellet i solskinet,
med appelsinar og sjokolade i sekken. Vanlege påskesymbol er egg, kylling,
lam og den gule fargen.
– Kyrkjemøtet i Nikea i år 325
bestemte at 1. påskedag skulle
vere første søndag etter første
fullmåne etter vårjamdøgn.
– Påskelammet er til minne
om offerlammet frå
Det gamle testamentet.
– Lammesteik er ein viktig
tradisjonsrett for mange
nordmenn i påska, og det blir
selt mykje meir lammekjøt
i påskemånaden enn elles.
– Egget som symbol kjem frå
førkristen tid. Det var eit teikn
på nytt liv. I kristendommen er
egget eit teikn på Jesu
oppstode. Dekorering av
egg er òg ein svært gammal
skikk. Vi et mykje egg i påska.
Vi doblar faktisk forbruket
av egg i påskeveka. Då et vi
i gjennomsnitt eitt egg kvar
per dag! Egg blir brukte i svært
mange land i påskehøgtida.
Sjølv om vi har ulike skikkar
i ulike land, går egget att!
– Påskekyllingen symboliserer
det same som egget: eit nytt
liv. Kylling er også eit vårteikn,
og kylling er typisk påskemat.
– Den gule fargen er eit
påskesymbol for oss i Noreg
og Nord-Europa. Det er
fargen til sola. Tidlegare var
det vanleg med solfest. Vi
pyntar gjerne med gult i påska
– gule påskekyllingar, gule lys
og gule påskeliljer.
Mat, sesongar og årstider
115
Leksjon 22
Kylling
* Tips
Sjå korleis ein kylling blir delt, på
matprat.no/artikler/slik-deler-duen-kylling.
Kylling er det kjøtslaget som er mest brukt. Kvitt kjøt – som kjøtet frå kylling og
kalkun blir kalla – er det magraste kjøtet vi har. Det vesle feittet som er der, ligg like
under skinnet og i buken. Dette feittet er umetta feitt, altså det sunne feittet.
Vi bruker meir og meir kylling i kosthaldet vårt, og det kjem stadig nye produkt
med kylling. Vi et heil kylling og kyllingfilet. Vi har salatkjøt og wok-kjøt av kylling.
Kylling kan vi òg få som kjøtdeig og pølser. Og det finst diverse påleggssortar
av kylling.
Om maten i leksjon 22
– Det er her i Norden vi bruker
kylling som påskesymbol.
Andre stader er påskeharen
meir vanleg.
– Kyllingkjøt er tillate i alle
religionar og alle kulturar.
– I Noreg åt kvar person i
gjennomsnitt 1 kg kylling i 1960,
medan vi i 2013 åt 19 kg!
– Kyllingkjøt har frå naturens side
enkelte brune delar. Dei brune
delane inneheld myoglobin.
Musklar som blir brukte
mykje, til dømes kyllinglår,
treng mykje oksygen. Stoffet
myoglobin hjelper cellene med
oksygenopptaket.
– Det er ingen forskjell
i næringsinnhaldet i brune
og kvite egg.
– Vi nordmenn et i gjennomsnitt ni
Kvikk Lunsj kvar i året. Tre av dei
et vi i påska.
– Vi importerte appelsinar til
Noreg så tidleg som i 1890.
– Ein appelsin dekkjer
dagsbehovet for C-vitamin.
I tillegg inneheld appelsinar
fiber, fosfor, jern,
folat og A-vitamin.
116
Mat, sesongar og årstider
Kyllingsalat
Påskekake
side 143
side 143
Egg og kylling er blant dei matvarene vi ofte assosierer med påske.
Ferdiggrilla kylling er ofte på tilbod i butikken. På side 144 i kokeboka
ser du korleis du deler ein grilla kylling.
Ein kyllingsalat er vårleg og lett mat, som smaker godt no som det går mot lysare
tider. Ein salat kan vere ein fullverdig middag saman med grovt brød. Grønsakene
kan vi variere etter tilgang og smak. Pass på at du ikkje går i «dressing-fella»!
For ferdigkjøpte dressingar gir ofte overraskande mykje feitt. Til kvardags er det
best med ein yoghurtdressing eller berre litt fruktjus som du heller over salaten.
Påskekake er tenkt slik: Kvar gruppe baker eit sukkerbrød i denne leksjonen, etter
oppskrifta på side 156 i kokeboka. Men éi av gruppene steikjer røra i to brødformer
eller i ei lita langpanne (sjå oppskrift på side 143). Dei tre sukkerbrøda som blir
steikte i springform (rund kakeform), kan de fryse ned – for dei skal bli
blautkaker til sommarfesten, leksjon 25.
Sukkerbrødet frå den første gruppa blir til påskekake, og alle på skulekjøkkenet
får smake ein bit kvar!
Leksjon 22
Vil du vite meir?
Påske- og tursjokoladen
Kvikk Lunsj har ei eiga nettside
med turforslag:
kvikklunsj.no
OP PDRAG
1 Arbeid saman i grupper
på fire personar. Lag ein
video om å dele opp ein
kylling i mindre delar, der
éin forklarer, éin deler opp
kyllingen, éin filmar og éin
held orden på utstyr og held
det reint. Last opp videoen
på mat.no.
2 Lag eit foredrag om egg.
Vel sjølv tema. Døme:
næringsinnhald, dekorering,
matretter, opphav,
lagringsevne, salmonella.
3 Lag ein konkurranse i klassen
om å dekorere det finaste
påskeegget.
SPØRSMÅL
1
Kva for påsketradisjonar er viktige for deg? Sjå om du kan finne ut noko om opphavet til tradisjonane.
2
Kor mange kyllingretter kjem du på? Har du ein favoritt?
3 Kan du finne ut kva ein kyllingfilet på 130 gram gir deg av næringsstoff? Kor stor del av dei tilrådde
næringsstoffa gir dette?
Mat, sesongar og årstider
117
Leksjon 23
MAT OG ENERGI
Er du i energibalanse?
Bli kjend med din eigen energibalanse! At du er i energibalanse, vil seie at du
et akkurat like mykje energi (kaloriar) som du forbrenner. På dagar med mykje
aktivitet, som ein lang tur, trening eller ved idrettsprestasjonar, aukar
forbrenninga i kroppen. Då treng kroppen meir energi enn elles. Her er det
nyttige ting å lære, for kroppen er kresen ...
I denne leksjonen får du presentert grunnleggjande råd om mat og trening. Du får
lære om positiv og negativ energibalanse, og du får lære å lage til eit måltid på bål.
Menyen i dag er energirik: fleskepannekaker og grilla bananar med sjokolade!
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Fleskepannekaker på bål s. 149 Foliesteikt banan s. 149
118
Mat og energi
Leksjon 23
Det er typisk norsk å gå på tur
Her i Noreg er vi så heldige å ha ein fantastisk natur. Vi er flinke til å bruke han òg.
Anten vi går tur i fjellet eller skogen, smaker det alltid godt med mat. Og maten
smaker ekstra godt når vi har vore fysisk aktive og kjenner at kroppen er god og
sliten. Endå betre smaker det dersom vi også lagar maten ute og kan kose oss
rundt eit bål.
Ofte er vi ute heile dagen og har gått ganske langt når det endeleg er tid for mat.
Vi har brukt kroppen fysisk og treng å fylle på med ny energi. Men kva type mat
bør vi ete når vi trenar mykje? For det er faktisk trenar vi gjer når vi til dømes er
ute på ein lang tur.
Mat og trening
Det er mange unge i dag som er svært aktive i fritida, og som driv med ulike idrettar.
Dei fleste ønskjer sjølvsagt å prestere bra. Då kan det vere greitt å vite at det ikkje
berre er trening som skal til, men at eit godt og rett kosthald kan hjelpe deg langt
på veg! Maten du et, har mykje å seie for korleis du presterer, men også for korleis
kroppen restituerer seg (kjem seg) etter treninga.
– Får vi raskare musklar
dersom vi tek proteintilskot?
Det finst ingen undersøkingar
som viser at muskelmassen
aukar raskare dersom vi tek
proteintilskot etter trening
i tillegg til å ete vanleg mat.
Mesteparten av dei ekstra
proteina blir derimot skylde
ut med urinen. Det kan bli ein
svært dyr urin! Et heller vanleg
mat, som smaker fantastisk!
Med vanleg mat får vi i tillegg
til proteina mange andre
viktige næringsstoff med
på kjøpet!
Det er også viktig å få nok søvn og kvile. Sjølv mens vi søv bruker kroppen
energi, ca. 1 kcal i minuttet.
I god tid før du skal trene bør du ete eit måltid som er rikt på karbohydrat. Det kan til
dømes vere eit grovt brødmåltid eller ei kornblanding med mjølk og litt frukt. Då får
du i deg den energien du treng. Et eit godt måltid minst ein time før du skal begynne
å trene, slik at du ikkje får «hald» eller «sting». Det er òg viktig at du hugsar på
vassbalansen i kroppen når du trenar. Du sveittar ein del undervegs og treng påfyll
av væske. Det beste er å drikke vatn både før du startar på turen og undervegs.
Repeter om vassbalansen (væskebalansen), på side 15.
Også rett etter at du har trena, bør du ete litt karbohydrat, til dømes eit knekkebrød
med banan. Drikk gjerne mjølk etter trening, for mjølka inneheld både vatn, protein
og karbohydrat. Et deretter middag før det har gått to timar! Då bør du få i deg ein
del proteinrik mat, men også sunt feitt og masse grønsaker, fullkornspasta eller
potet for å få dei vitamina og minerala du treng.
Kva og kor mykje du skal ete, kjem heilt an på kor mykje du trenar. For at du skal
kunne yte optimalt, bør kosthaldet ditt ha det rette forholdet mellom karbohydrat,
feitt og protein. Hugs at dersom du trenar mykje, må du passe på å få i deg nok
mat til å dekkje energibehovet ditt.
Mat og energi
119
Leksjon 23
Energibalanse og trening
I løpet av ein dag treng vi akkurat så mykje energi som vi forbruker den dagen.
Då er vi i energibalanse, noko vi såg på alt i leksjon 2. Dersom vi legg ut på langtur,
vil kroppen sjølvsagt bruke ekstra krefter. Det vil seie at vi då må ete meir mat
for å få i oss tilsvarande med energi. Då vil vi vere i energibalanse! Men dersom vi
får i oss for lite energi i forhold til det vi bruker, kjem vi i det som blir kalla negativ
energibalanse. Dersom dette held fram, går vi ned i vekt.
Motsett kjem vi i positiv energibalanse dersom vi et meir enn det vi forbruker av
energi. Det er ikkje så positivt som det høyrest ut til, for med positiv energibalanse
dag etter dag vil vi etter kvart leggje på oss. Når vi veks, må vi derimot ha litt positiv
energibalanse, nettopp for å kunne vekse.
Kalorivekta – energiinnhaldet i to måltid
Ikkje gå i fella etter skuletid! Du er svolten, og det er lenge til familien skal ete
middag. Samanlikn kalorimengda i snacks, fast-food og «vanleg mat», så får du
kanskje ei overrasking? Stort sett kan vi få mykje brød, pålegg, frukt og grønt
innanfor den same mengda av energi som kiosk- og gatekjøkkenmaten
inneheld – pluss massevis av næringsstoff på kjøpet!
1 brus med sukker
1 muffins med sjokoladebitar
120
Mat og energi
1 skive grovt brød
1 porsjonsomelett av
2 egg, fylt med
1 skive kokt skinke og
1 skive kvit ost
1 stor tomat
1 bit agurk
2–3 salatblad
1 eple
1 banan
1 glas jus
Leksjon 23
Korleis kan du rekne ut næringsinnhaldet?
Å rekne ut næringsinnhaldet i ei matvare lærte du noko om i leksjon 19. For å finne
ut om du et det som er tilrådd, går det altså an å bruke dataprogram for å rekne ut
næringsinnhaldet, til dømes kor mykje jern eller C-vitamin ei matvare inneheld.
Kosthaldsplanleggjaren er eit slikt program, der du òg kan finne ut om du får i deg
nok av dei ulike næringsstoffa. Eller du kan bruke Matvaretabellen eller finn på
nettsidene til Matportalen. Han fortel kva dei vanlegaste matvarene inneheld av
energi og næringsstoff. Du kan òg bruke Frukostkalkulatoren, som du finn på
melk.no
– Matvaretabellen inneheld
ca. 1300 matvarer og
opplysningar om
36 næringsstoff.
– Brus og godteri er dei største
sukkerkjeldene i kosthaldet.
Likevel har inntaket av sukker
gått mykje ned dei siste åra.
– Vi har halvert forbruket av
vanlege poteter sidan 1970-åra,
medan forbruket av «foredla
potetprodukt», det vil sie
potetchips, pommes frites osv.,
er femdobla.
– Forbruket av frukt, grønt og bær
har auka mykje dei siste åra.
Cola, ca. 2 dl:
20 g sukker
Mjølk, 2 dl ekstra lettmjølk:
6,6 g protein
1,4 g feitt
9,2 g mjølkesukker
200 mg kalsium
26 mg magnesium
0,8 mg sink
2 µg selen
14 µg vitamin A
0,8 µg vitamin D
0,1 mg vitamin B1 (tiamin)
0,3 mg vitamin B2 (riboflavin)
0,08 mg vitamin B6
0,8 µg vitamin B12
1,8 mg niacin (eit vitamin i B-gruppa)
10 µg folat (eit vitamin i B-gruppa)
+ mange fleire næringsstoff i små mengder
Mat og energi
121
Leksjon 23
Å bruke «Kosthaldsplanleggjaren»
Kosthaldsplanleggjaren er eit dataprogram som reknar ut innhaldet av energi og
næringsstoff i matvarer. Programmet er gratis og tilgjengeleg for alle. Ved hjelp av
dette programmet kan du finne ut kva du et i løpet av ein dag. Eller kanskje du berre
lurer på kva du får i deg når du et den vanlege frukosten din? Du kan òg sjå korleis du
et i forhold til det som er tilrådd for din alder og ditt kjønn.
Dersom du vil finne ut kva du får i deg av næringsstoff, er det viktig at du registrerer
alt du et, og i rett mengd. Det er viktig at du gjer dette nøye og ikkje utelèt noko, for
då blir resultatet feil. Det er lurt å bruke eit registreringsskjema og føre opp etter
kvart som dagen går, elles er det lett å gløyme noko. Eit slikt registreringsskjema
bør ha rubrikkar både for matvaretype, mengd og klokkeslett.
«Kosthaldsplanleggjaren» – ei kort forklaring
– Kosthaldsplanleggjaren
finn du på
kostholdsplanleggeren.no
1 Logg inn/registrer deg med brukarnamn og passord.
2 Vel ein profil som passar deg, til dømes «jente 14–17 år, aktiv».
3 Lag ein vekemeny: Registrer matvarer til måltid og retter, vel deretter mengda.
Du kan sjå i vekeoversikta kva du har fått i deg av næringsstoff. Ved å bruke
knappen «Vel næringsstoff» kan du velje kva for næringsstoff du vil sjå.
4 Du kan samanlikne inntil tre matvarer og retter ved å bruke funksjonen
«Samanlikne mat».
5 Innhaldet av energi/næringsstoff kan visast som grafikk og tabell.
SPØRSMÅL
1
Fortel kva Matvaretabellen er.
2
Kva er fordelane med å bruke Kosthaldsplanleggjaren og Frukostkalkulatoren?
3 Undersøkingar viser at vi ikkje alltid svarer korrekt i undersøkingar som handlar om kosthald og trening.
Kvifor trur du det er slik?
122
Mat og energi
Leksjon 23
OPPD R AG
1 Bruk Kosthaldsplanleggjaren og samanlikn måltida «muffins og cola»
med «omelett, salat og grovbrød med jus» på side 120. Dei to måltida
har om lag same energiinnhald. Kva er forskjellane?
2 Bruk eit registreringsskjema og før opp det du et ein heilt vanleg
dag. Før det deretter inn i Kosthaldsplanleggjaren eller eit liknande
program. Sjå på næringsinnhaldet. Korleis er kosthaldet ditt i forhold
til kostråda? Kva for endringar kan du eventuelt gjere
i kosthaldet ditt slik at det blir meir i samsvar med kostråda?
3 Har du ein rett eller eit måltid som du et ofte? Legg retten eller
måltidet inn i Kosthaldsplanleggjaren. Kva for næringsstoff får du
i deg gjennom dette måltidet?
Kan vi gjere kål på eit bål?
Mange trur at ein må vere speidar for å tenne opp eit bål og lage mat utandørs.
Å tenne opp eit bål er slett ikkje så vanskeleg som mange trur. Det er heller ikkje slik
at vi berre kan grille pølser og marshmallows. Du kan lage utruleg mykje forskjellig
og spennande mat på bål. Mykje er avhengig av utstyret du har med deg, men det er
eigentleg berre fantasien som set grenser for kva du kan lage.
Men nokre reglar for båltenning er det ...
Å tenne bål kjem inn under allemannsretten, men det er forbode å tenne bål i skog
og mark mellom 15. april og 15. september, for i dette tidsrommet er det stor fare
for skogbrann. Elles i året er det òg fleire ting du må passe på.
Ved båltenning:
• Sjekk alltid kva som er dei lokale reglane for bålbrenning.
• Tenn ikkje bål dersom det er sterk vind eller tørt på bakken.
• Pass på ikkje å tenne bål tett inntil buskar og tre.
• Bruk etablerte raste- og bålplassar dersom det er mogleg.
• Lag ikkje bål rett på fjellet eller svaberget,
for då kan fjellgrunnen sprekke.
• Sløkk alltid bålet heilt før du forlèt det.
Mat og energi
123
OP
P
A TE
V N
B NI
Å N
L G
Leksjon 23
–
Bjørkenever og tørre kvister er fine å bruke til opptenning.
Ha rikeleg med opptenningsmateriale tilgjengeleg.
–
Eldstaden bør vere på ein tørr stad.
–
Legg ca. 30 cm lange, kløyvde vedkubbar eller pinnar i ein firkant og legg det tørre
opptenningsmaterialet inni. Tenn opp og fyll på med stadig meir opptenningsfliser dersom
det trengst.
–
Legg på tørre pinnar i kryss og tvers over flammane, men pass på så du ikkje kveler dei.
–
Du bør la bålet brenne ned til det berre er glør att, før du begynner med steiking,
for då slepp du å ete brent og sotete mat.
O P P D R AG
1 Ut frå det du no veit om kva som er rett å ete i samband med trening, skal du setje opp eit
forslag til dagsmeny. Menyen skal vere for ein ungdom som skal på heildagstur på fjellet.
Bruk gjerne eit Kosthaldsplanleggjaren for å rekne ut næringsinnhaldet.
2 Du skal lage ei oppskrift til ein ny rett som kan lagast på bål. Bruk fantasien og tenk at
retten bør vere tilpassa nokon som har gått langt og er svært svolten. Lag maten og
legg oppskrifta og eit bilete ut på mat.no
SPØRSMÅL
1
Når du skal trene, kva er det viktig å tenkje på når det gjeld inntak av mat og drikke?
2
Korleis kan du kome i positiv energibalanse dersom du treng mykje energi ein dag?
3 Drøft fordelar og ulemper ved å lære mykje om kva ein bør og ikkje bør ete når ein trenar mykje og er
oppteken av å prestere godt.
4 Treng vi sportsdrikker? Kva med energidrikker? Undersøk om ein vanleg drikk kan gjere «jobben»
til ein energidrikk. Forklar.
124
Mat og energi
Leksjon 23
Om maten i leksjon 23
Fleskepannekaker
Foliesteikt banan
side 149
side 149
Når vi skal lage mat på bål, er det mykje snakk om å vere kreativ og bruke fantasien.
Det aller viktigaste er at du ikkje brenner maten, for brend mat er det ikkje bra å ete.
Dette gjeld òg når vi grillar.
På tur smaker det meste godt! Fleskepannekaker er ein gammal tradisjonsrett
og er ikkje så «fleskete» som det høyrest ut! Det er rett og slett litt steikt bacon
(eller sideflesk) som vi slår pannekakerøre over.
Som ein liten «premie» etter ein lang tur smaker det godt med ein foliesteikt banan!
Her smeltar sjokoladen inni bananen og gir oss ny energi
125
Leksjon 24
MATEN OG FORBRUKARSAMFUNNET
Kva om du kunne skape eit produkt som kunne gjere deg til millionær?
Kvar einaste dag blir du bombardert av mange tusen inntrykk om mat og kva
du bør ete. Utan at du veit det, blir du påverka av dette. No skal vi lære meir om
korleis reklame og marknadsføring verkar, så kan vi lettare bli bevisste
forbrukarar – og ikkje la oss lure ...
Vi snur det på hovudet og spør: Kva om du kunne skape eit heilt nytt lunsjprodukt,
som du kunne selje, og som kunne gjere deg til millionær?
Denne leksjonen om entreprenørskap kan gå over to eller tre veker. Kanskje vel
læraren å leggje inn ei praktisk prøve i denne perioden? Då kan du lese på
side 134 om korleis du kan førebu deg best mogleg.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka: mi:
Rettene nedanfor er døme på lunsjprodukt som andre
elevgrupper har utvikla i denne leksjonen. Kva vil de utvikle?
Scones med røykjelaks og kremost s. 151 Fylt omelett s. 151
Lunsjsalat s. 152 Vegetar-wrap s.152
126
Maten og forbrukarsamfunnet
Leksjon 24
DEL 1: ENTREPRENØRSKAP
– utvikling av eige produkt, planlegging
Di eiga bedrift – berre ein draum, eller kan det bli røyndom? Veit du kva
entreprenørskap er? Det er nemleg noko regjeringa vil at du som elev skal drive
meir med i løpet av skuletida. Dei ønskjer og håper at fleire av dei som er unge
i dag, vil vekse opp og bli gode entreprenørar. Kanskje blir du ein av dei?
Ein entreprenør, er ikkje det ein
som byggjer veg?
Når folk høyrer ordet entreprenørskap, er det mange som trur at det berre har
å gjere med bygging av hus og vegar og slike ting. Men ordet stammar frå det
franske verbet entreprendre, som tyder «å utføre» eller «å gjere» noko. Det
er nemleg nettopp det entreprenørskap dreiar seg om – å gjere noko nytt. Ein
entreprenør er altså ein person som gjerne har ein god idé og utviklar eit nytt
produkt, som så blir produsert og selt av ei bedrift. Det kan òg vere noko så enkelt
som å utvikle ein heilt ny matrett til skulekantina, som ofte blir driven av elevar.
Ein entreprenør er ein person som har idear og ser utvegar der andre ser hindringar
og problem. Det vil seie at du må vere open for nye ting og kanskje våge å ta nokre
sjansar for å nå målet ditt. For å lykkast er det heilt avgjerande at du planlegg godt
på førehand og undersøkjer kor sannsynleg det er at nokon vil kjøpe produktet.
Du må vere kreativ og greie å tenkje ut nye idear og løysingar.
Bli gründer!
Gründer er tysk for «grunnleggjar» og er ei nemning på ein person som startar si
eiga bedrift. Det kan også du gjere, og det er ikkje så vanskeleg som du kanskje trur.
Det som er viktig, er at du har ein god idé, og at du verkeleg trur på han. Dette er
grunnlaget for alle bedrifter, i alle bransjar. Mange av dei verkeleg store bedriftene
i verda starta i det små. Visste du til dømes at dei to brørne som grunnla McDonald’s,
begynte med å selje pølser frå ei vogn på gata? Vi veit alle korleis den historia
utvikla seg, og i dag finst det McDonald’s-restaurantar over heile verda!
Forretningsidé
For å kome fram til den aller beste ideen er det vanleg å ha ein kreativ prosess der
ein skriv ned ein masse idear, både gode og dårlege. Etter kvart forkastar ein dei
dårlegaste og sit kanskje att med ein svært god idé som alle har stor tru på.
Ofte er det fleire som ønskjer å starte ei bedrift saman. Alle er med på å jobbe
fram forretningsideen. Her handlar det om å uttrykkje kva de skal gjere, for kven
og korleis.
Maten og forbrukarsamfunnet
127
Leksjon 24
Ein god forretningsidé fortel noko om kven som er målgruppa eller kundane,
og kva som gjer produktet så unikt. Kva slags behov skal de dekkje med produktet,
og kvifor skal kundane velje akkurat dykkar produkt? Hugs at ingen kjøper ting dei
ikkje liker eller treng! Når de har diskutert desse punkta, er det tid for å skrive
ned forretningsideen og gjere han så konkret og presis som råd.
Marknadsundersøking
Meirverdi-
Det vi
betaler
Forteneste
for butikken
Når de er fornøgde med forretningsideen, kan det vere lurt å undersøkje om
det faktisk finst eit behov for dette produktet. Då kan de gjennomføre ei
spørjeundersøking, der de spør kva andre personar synest om konseptet eller
ideen dykkar. Får de mange negative tilbakemeldingar, må de ta omsyn til dei og
gå ein ny runde med forretningsideen. I verste fall må de finne på noko heilt anna.
Det kan vere vanskeleg å forkaste ein idé som de har svært stor tru på, men det
kan vere både dyrt og bortkasta arbeid å begynne å produsere noko som ingen
kjem til å kjøpe.
Forretningsplan
Utgiftene
til butikken
(drift og innkjøp)
Forteneste
for produsenten
Det
butikken
betaler
Reklamekostnader
for produsenten
No er de klare til å skrive ein forretningsplan, og den skal òg fortelje omverda ein
del om bedrifta dykkar. Ein forretningsplan bør innehalde mellom anna
denne informasjonen:
– Namn på bedrifta. Bruk gjerne humor til å fortelje kva bedrifta gjer. Pass også på
at namnet ikkje alt er i bruk av andre. Det kan de sjekke i Brønnøysundregistra,
på brreg.no.
– Kva går konseptet ut på? Kven er målgruppa, og kva er visjonen eller målet dykkar?
– Korleis skal de pakke og merkje produktet? Hugs at de må følgje reglane
for merking.
– Ein fin logo er òg viktig, og kanskje har de eit slagord?
Ein forretningsplan skal gjere det enklare for alle i bedrifta å arbeide i same retning.
Han er eit viktig styringsverktøy, og han kan justerast etter kvart som forholda
rundt bedrifta endrar seg.
Så var det desse pengane då ...
Det
produsenten
betaler
produksjon
Sjølv om de har lyst til å starte produksjonen så fort som råd, er det kjempeviktig
at de først reknar ut kva det vil koste. Det er med på å bestemme prisen på det
ferdige produktet. De må rekne ut alle moglege kostnader – frå innkjøp av råvarer
og utstyr til leige av lokale, transport, straum, reklame og lønn til tilsette. Før de
set den endelege prisen på produktet, må de òg rekne med ein profitt både til
produsenten og til butikken. Heilt til slutt skal staten ha sin del i form av det som
heiter meirverdiavgift, som kjem i tillegg til den fortenesta som butikken skal ha.
Sjå figuren til venstre!
Og kvar skal de få pengane frå? Dersom de ikkje har nokon investorar, er det mest
vanleg å låne pengar i banken. Då må de betale renter til banken, og det er òg ei
utgift de må rekne med.
128
Maten og forbrukarsamfunnet
Leksjon 24
Om maten i leksjon 24
Scones med røykjelaks og kremost
Fylt omelett
Lunsjsalat
Vegetar-wrap
side 151
side 151
side 152
side 152
Dei rettene som er foreslått i denne leksjonen, er døme til inspirasjon, dersom
gruppa di vil utvikle eigne lunsj-produkt.
Scones er eit sunt utgangspunkt, for sconesane kan bakast så grove som vi berre
kan, og dei kan innehalde hakka nøtter, frø osv. Men dei smaker best same dagen
som dei blir bakte!
Ein fylt omelett er ein annan lunsj-idé som kan videreutviklast i alle retningar. Vi kan
eksperimentere med andre ingrediensar i sjølve omelettrøra, til dømes hakka urter.
Og vi kan fylle omeletten med kva som helst! Aller sunnast blir han med noko grovt
bakverk ved sida av, for alle treng fiber frå korn, helst til kvart einaste måltid.
Lunsjsalat i boks kan òg vere kva som helst! Pasta er rimeleg, og den kan svært
gjerne vere av det grove slaget. Med fin (kvit) pasta blir lunsjsalaten aller sunnast
med noko grovt bakverk til.
Vegetar-wrap er rimeleg og svært godt! Tortillalefsene kan vi bake sjølve
(oppskrift på side 47), eller vi kan kjøpe dei ferdige. Variantar med litt sammale
mjøl i er dei aller sunnaste. Kva du fyller ein vegetar-wrap med, er heilt fritt!
OPPD R AG
Eit av måla i læreplanen er at du skal kunne utvikle eit produkt og
marknadsføre det. Det får du høve til å gjere i ei oppgåve som du
får av læraren din.
SPØRSMÅL
1
Forklar med eigne ord kva ein entreprenør er, og forklar òg med eigne ord kva ein gründer er.
2
Kva er ein forretningsidé?
3 Kva er ein forretningsplan?
4 Korleis kan de sikre at produktet dykkar gir ei rimeleg bra forteneste?
Maten og forbrukarsamfunnet
129
Leksjon 24
DEL 2: ENTREPRENØRSKAP
– utvikling av eige produkt, gjennomføring
Kva er det viktig å tenkje på når du skal marknadsføre ditt eige produkt?
Reklame har alltid ein bodskap. Bodskapen skal få oss til å handle.
I denne delen av leksjon 24 får du lære om marknadsføring og reklame.
Marknadsføring, er ikkje det berre
det same som reklame, eigentleg?
Markedsføring er å planleggje og gjennomføre utforming, prissetjing, reklame og
distribusjon av idear, varer og tenester. Det er alltid nokon som står bak, som regel
eit firma eller ein organisasjon. Det finst alltid eit klart mål med alt som blir gjort
i marknadsføringa. Dei som står bak, vil at bodskapen skal nå fram til og påverke det
som er målgruppa, det vil seie dei menneska ein ønskjer å påverke med bodskapen.
Bodskapen er oftast at folk bør kjøpe eit bestemt produkt fordi det er betre enn
andre produkt. Men det kan òg vere ei formaning om å slutte å røykje, begynne
å trene meir, gi pengar til kreftsaka osv. Marknadsføring inkluderer altså ikkje
berre sjølve reklamen, men også forma eller utsjånaden både på produktet og
emballasjen, pris, salskanal, type butikk osv.
Tru ikkje at det er tilfeldig korleis
eit produkt ser ut
Tenk på ein ting som er populær i vennegjengen din. Korleis ser produktet ut?
Kva trur du dei som har laga produktet, har tenkt på for å få nettopp deg til
å kjøpe dette produktet?
Når vi skal marknadsføre produktet vårt,
må vi tenkje på mellom anna desse spørsmåla:
– Kva er bodskapen? Kva er det vi vil formidle,
og til kven?
– Korleis bør produktet sjå ut for at det skal verke
freistande på målgruppa?
– Korleis skal vi nå målgruppa vår på best mogleg
måte? Dersom det er ungdommar som er målgruppa,
bør vi kanskje ikkje setje inn ein annonse i eit blad
for pensjonistar. Det er òg viktig å tenkje på rett
språkbruk.
– Kva er den beste salskanalen? Er det Internett,
daglegvarebutikkar, kioskar, bensinstasjonar eller ...?
– Kva type marknadsføring er best? Reklame på TV,
reklametavler (boards), annonsar, radio, Internett,
sosiale medium, produktplassering, sponsing osv?
130
Maten og forbrukarsamfunnet
– Korleis bør emballasjen eller pakningen vere? Skal han
vere kul, fancy, praktisk, miljøvennleg, billig, tradisjonell
eller ...?
– Korleis bør vi prise produktet? Det er ikkje alltid at det
billigaste blir mest populært.
Leksjon 24
Reklame = å rope ut!
Det latinske verbet reclamare tyder «å rope ut», og nettopp det er opphavet til ordet
reklame. I mange land er det framleis vanleg å rope ut det ein har å selje. Har du vore
i land som Spania, Italia eller Hellas, har du kanskje sett og høyrt små lastebilar som
køyrer rundt i gatene med høgtalarar på taket og lasteplanet fullt av grønsaker eller
klede. Her i Noreg er det ikkje så vanleg å rope ut det du har til sals – bortsett frå
i reklame i radio og fjernsyn.
Målet med all reklame er å påverke nokon til å endre åtferd, slik avsendaren ønskjer.
Det kan vere å slutte å snuse, begynne å trene på eit spesielt treningssenter, kjøpe
ein spesiell type ost, byte mobilabonnement, bli fadder for eit fadderbarn osv.
Dersom du gjer noko av dette på grunn av reklamen, har avsendaren oppnådd målet
med reklamen.
Kva type reklame ein vel å bruke, og korleis han ser ut, blir bestemt ut frå kven
som er målgruppa. Ønskjer ein å vende seg til unge eller gamle, kvinner eller menn,
urbane menneske eller folk i utkantstrøk? Alt dette påverkar både korleis reklamen
skal vere, men òg kvar ein skal plassere reklamen, og kva utforming han skal ha.
– Produktplassering er ei form
for marknadsføring der eit
selskap betaler for at
produktet deira skal bli vist i
eitt eller fleire medium, til
dømes når ein spesiell bil blir
brukt i ein spelefilm.
– Kva for ein metode marknadsførarane vel, kan påverke dei
vala vi som forbrukarar
tek. Ofte er det nettopp unge
menneske seljarane av eit
produkt ønskjer å påverke.
Dei veit korleis dei skal få deg
til å velje akkurat deira produkt.
Kvifor hugsar du berre nokre reklamar?
Kvar dag blir vi bombarderte av reklame på fjernsyn, radio, Internett, blad, plakatar
og i butikkar. Det er komplett umogleg å hugse alt saman. Somme reklamar hugsar
vi likevel betre enn andre. Kva er det spesielle med desse reklamane?
Marknadsførarane som står bak reklamane, bruker ulike verkemiddel for
å få deg til å hugse nettopp deira reklame. Her er nokre av dei vanlegaste:
– Humor – Det at ein reklame er morosam,
aukar sjansen for at du hugsar han.
– Kjensler – Av og til kan vi få ein klump i halsen av å sjå
på ein reklame, eller vi får ei skikkeleg godkjensle og
eit smil om munnen. Då hugsar ein gjerne reklamen
betre. Ofte kan produsentane ønskje å knyte
produktet sitt til ei positiv kjensle, men dersom det er
snakk om ein alvorleg bodskap, kan dei òg velje å spele
på triste ting.
– Frykt – Avsendaren av bodskapen kan velje å prøve
å skremme oss til å endre åtferd. Eit døme kan vere:
«Dersom du ikkje har på deg setebeltet, aukar faren
for at du døyr i ei bilulykke.»
– Status – Avsendaren formidlar ein indirekte bodskap
om at du får høgre status dersom du vel dette
produktet, og at andre vil sjå opp til deg og
misunne deg!
Maten og forbrukarsamfunnet
131
Leksjon 24
Vil du vite meir?
ung.no/reklame
OP P D RAG
Planlegg og gjennomfør ein
reklamefilm for eit produkt
som de vel sjølve. Last
reklamefilmen opp på mat.no.
Ikkje all reklame er like lett å kjenne att
Nokre former for reklame kallar vi skjult reklame. Det er fordi du ikkje nødvendigvis
legg merke til han. Eit døme er sponsing av idrettsarrangement og populære
konsertar, der produktnamnet blir assosiert med noko positivt.
Ei anna form for skjult reklame finn vi ofte i aviser eller blad. Dersom det til dømes
er eit oppskriftshefte med mange ulike salatar der, og det i nesten alle salatane
er éin spesiell ost som går igjen, er det mogleg at det er osteprodusenten som har
sendt desse oppskriftene til redaksjonen i bladet. Det sparer nemleg redaksjonen
for mykje arbeid når dei kan bruke ting som dei får tilsendt, men då fremjar dei
eigentleg eit spesielt produkt utan at det blir gjort i ein annonse.
SPØRSMÅL
1
Kva er det viktig å tenkje på i samband med marknadsføring
og reklame?
2 Gi døme på skjult reklame.
3 Gi døme på produktplassering.
4 Drøft kva for reklamar de liker best, og kvifor. Hald ein
presentasjon for klassen eller gruppa.
132
Hygiene
Leksjon 24
TID FOR Å KOKKELERE! – Råd om korleis
du kan førebu deg til den praktiske prøva
No nærmar det seg slutten av skuleåret med mat og helse. Læraren din skal
snart gi deg den avsluttande karakteren i faget. Kva har du lært i løpet av eit
år med mat og helse? Han eller ho skal vurdere kva du kan innanfor kvart av
kompetansemåla i læreplanen.
Det er jo ein del teori, men det er viktig å hugse at mat og helse-faget først og
fremst er eit praktisk fag. Det hjelper ikkje berre å kunne forklare korleis
vi lagar mat på den rette måten. Du må sjølvsagt òg kunne lage maten!
Endeleg – no får du vise kva du har lært!
For at læraren din skal kunne gi deg rett karakter i faget, må han eller ho vurdere
kor mykje du har lært, og kor flink du er innanfor matlaging. Den beste måten å gjere
det på er å gjennomføre ei praktisk prøve. Det vil seie at du no skal lage mat på
skulekjøkkenet utan å få hjelp frå læraren. Då kan du vise at du kan lage god mat
på eiga hand!
Det å ha praktiske prøver bruker å vere ganske populært blant elevar, og mange
synest at det er både artig og spennande. Men det er lurt å førebu seg og øve på
det ein kanskje er litt usikker på. Når læraren din skal sjå om du er blitt flink på
skulekjøkkenet, er det ein del ting som er spesielt viktige. På neste side ser du ei
oversikt over kva det kan vere lurt å passe spesielt godt på når du skal gjennomføre
den praktiske prøva.
Sjonglere med tre paprikaer?
Det er kanskje ikkje slik du bør
imponere læraren din på den
praktiske prøva!
Hygiene
133
Leksjon 24
PÅ PRØVA BLIR DET VURDERT I KVA GRAD
KVAR ENKELT ELEV OPPFYLLER DESSE PUNKTA:
Viser god hygiene og held orden på kjøkkenet
Det vil til dømes seie at du bruker reint forkle, vaskar hendene godt, bruker hårstrikk dersom du
treng det, tek av klokker eller ringar, tek av forkleet før du går på toalettet, alltid bruker reine
reiskapar, vaskar klutar eller gryteklutar som ramlar på golvet, ikkje set søppelbytta på benken
og ikkje sit på benken.
Tek oppvasken rett og grundig!
Alt må skyljast reint for matrestar før du vaskar det. Du må vaske det reinaste først, bruke
varmt såpevatn og skyljevatn, bruke oppvaskstativ og ikkje bruke oppvaskbørsten til å vaske
bort gjærdeig o.l.
Har ein ryddig og rein arbeidsplass
Det vil seie at du ryddar bort reiskapar med ein gong du er ferdig med dei, tek bort mjøl og
liknande frå benken, held arbeidsplassen ryddig og oversiktleg og kostar golvet.
Du må passe på at alt utstyr ligg på rett plass og er talt opp korrekt. Alt som blir sett på plass,
skal vere tørt og heilt reint. Komfyr, skuffer, skap, veggfliser, benkeplater og vaskekum skal ha
reine overflater.
Viser rett arbeidsmetode, teknikk og bruk av reiskapar
Du må vise at du greier å følgje oppskriftene, og at du greier å velje ei logisk rekkjefølgje på
arbeidsoppgåvene. Du må bruke høvelege reiskapar til dei ulike oppgåvene. Til dømes seier det
seg sjølv at du ikkje bør bruke ein ballongvisp til å røre saman ein gjærdeig med, for då samlar
alt seg i ein stor klump inni vispen. Du må òg vise at du har god arbeidsteknikk til dømes ved
elting eller knaing, kutteteknikk osv. Du må planleggje tida rett. Det vil seie at du må
planleggje når maten skal serverast, osv.
Viser at du er sjølvstendig og ansvarleg under arbeidsprosessen
Du bør vise at du kan ta sjølvstendige og fornuftige val. Du skal no greie deg utan rettleiing
eller hjelp frå læraren, og du må ta ansvar for alle arbeidsoppgåvene på kjøkkenet.
Er eit godt vertskap
Du må vise at du kan dekkje på bordet korrekt og pent. Server maten til avtalt tid,
ønsk velkomen og presenterer menyen. Vis òg at du har lært god bordskikk, og at du
kan vere ein god vert eller ei god vertinne.
Kan få eit godt resultat
Utsjånaden og presentasjonen av maten er viktig. Maten sin konsistens og temperatur
må også stemme. Smaken er likevel aller viktigast.
Kan vurdere arbeidsprosessen og eige resultat
Du bør vise at du kan reflektere rundt arbeidsprosessen og det endelege resultatet, og
eventuelt kome med forslag til forbetringar. Det er mange flinke kokkar som kan gjere feil
av og til. Då hjelper det å ha kunnskap om kva som gjekk gale, slik at ein kan unngå å gjere
dei same feila neste gong.
134
Maten og forbrukarsamfunnet
Leksjon 24
Prøva
Det er mange ulike måtar å gjennomføre denne typen prøve på. Du får sjølvsagt god
informasjon av læraren din om korleis du skal førebu deg. Men den beste måten å bli
flinkare på er sjølvsagt å lage mykje mat i tida før prøva og prøve å innarbeide gode
rutinar på kjøkkenet.
Lag gjerne noko som er litt vanskeleg. Våg å utfordre deg sjølv. Det er moro å lykkast
med matlaging, og det er så enkelt å gjere andre glade ved å by dei på noko godt!
Tenk berre sjølv på kor hyggeleg det er å bli invitert av andre. Det er så lite som
skal til! Lykke til med matlaginga og den praktiske prøva!
Maten og forbrukarsamfunnet
135
Leksjon 25
MAT OG HELSE VIDARE I LIVET
Er du klar til å ta kjøkkenet i bruk for alvor?
Endeleg SOMMAR! Men først ein flott sommarfest! Det er mykje å glede seg
over når ein planlegg ein fest. Fordel oppgåvene imellom dykk og tenk på alt
frå invitasjonar til underhaldning og takketalar!
Ta med deg kokeboka vidare i livet, for no kan du lage mat, både til kvardag og
fest! God sommar!
I denne leksjonen får du ei oppsummering og kanskje ei lita oppfrisking av det du
har lært gjennom dette året med mat og helse. Dersom de har bakt sukkerbrød
tidlegare, skal de endeleg få smake på det – i form av ei flott blautkake. Kaka må
pyntast på ein måte som passar når vi skal ha sommarfest. Bruk dei kreative
evnene dine! I tillegg skal vi lage freistande grillspyd. Grillmat er noko vi alle
assosierer med sol og sommar, men det treng ikkje nødvendigvis vere pølser
kvar gong.
Sjå forslag til oppskrifter i kokeboka:
Grillspyd med grønsaker, kylling, laks og biffkjøt s. 155
Steikte potetbåtar s. 155 Satayspyd med peanøttsaus s. 155
Blautkake s. 156
136
Mat og helse vidare i livet
Leksjon 25
Kva sit du igjen med?
Hugsar du at måla i faget blei delte inn i tre hovudområde, nemleg mat og livsstil,
mat og forbruk og mat og kultur? No sit du inne med ein god del kunnskap innanfor
desse områda. Vårt råd er: Bruk kunnskapen når du ein dag flyttar heimanfrå og
plutseleg skal stå på eigne bein! Men start no! Det er ingen grunn til å vente med
matgledene. Øving gjer meister!
Vi håper at du etter dette året med mat og helse er blitt flinkare til å lage mat, og
ikkje minst at du har fått motivasjon til å velje ein sunn livsstil. Og vi håper at du
no veit korleis du lagar og set saman trygg og god mat, og at du ser samanhengen
mellom mat, livsstil og helse.
Du kan heilt sikkert også ein god del meir om ulike mattradisjonar, både i Noreg og
i resten av verda, ikkje minst kva som er spesielt for dei ulike religionane. Det er
viktig og nyttig kunnskap å ha med seg når ein skal ut i den store verda for å bli
kjend med nye kulturar og nye menneske.
Vi håper òg at du i løpet av dette året er blitt ein meir bevisst forbrukar, at du
er blitt kjend med fleire ulike ingrediensar, at du er merksam på reklamen si
påverknadskraft, og at du kan bruke merkinga av produkta til å orientere deg
i jungelen av ulike matvarer. Ikkje minst håper vi at du no veit kva for matvarer
som er bra både for kroppen din og miljøet vårt. Det er ikkje eitt feitt kva du
puttar i handlekorga. Som forbrukar har du stor makt!
Hugs at det er viktig å vere kritisk til det du les om kosthald i ulike medium og
i reklamen. Korleis skulle det ha gått med oss dersom vi trudde på alt som stod
i avisene? Då måtte vi ha bytt diett annankvar veke. Bruk sunn fornuft og det du
har lært om kosthald og næringsstoff, så går det fint.
Endeleg sommar – og det bør feirast!
Sommaren er her, og snart er det ferie! No har du straks fullført eit år med mat og
helse, og du er nok blitt både sikrare på kjøkkenet og meir glad i å lage mat. Vi håper
at du sit att med ei oppleving av at det har vore både lærerikt og artig. Ikkje minst
håper vi at det du har lært, fører til at du held fram med å lage mat og ikkje er redd
for å prøve ut nye ting ...
Mat og helse vidare i livet
137
Leksjon 25
Vil du vite meir?
ung.no/mat
ung.no/okonomi
ungokonomi.no
Kvar dag kan vere ein liten fest
Det er mange som vegrar seg for å invitere andre på mat, for dei trur at det er så
mykje som skal til. Men det er så utruleg lite som skal til for å få det litt koseleg.
Det treng slett ikkje koste så mykje heller! Tenk berre på kor hyggeleg det er
å invitere nokon på nybakte rundstykke og ei heimelaga tomatsuppe ein kald
haustkveld. Eller kvifor ikkje invitere vennegjengen på nokre pizzasnurrar og
filmmaraton? Kos deg med matlaginga – og alt det gode ho fører med seg!
Om maten i leksjon 25
OP P D RAG
1
2
Skriv opp fem ulike
påstandar om kosthald
og helse som du har sett
i media, og som vi bør
vere skeptiske til.
Sjå for deg at du er
student og lever på eit
avgrensa budsjett. Set
opp ein vekeplan med
gode og sunne middagar
som ikkje kostar så
mykje. Lag ei handleliste
og sjå om du kan bruke
nokre av ingrediensane
til fleire av rettene, slik
at du ikkje endar opp
med restar.
Grillspyd med grønsaker, kylling, laks og biffkjøt
Steikte potetbåtar
Satayspyd med peanøttsaus
Blautkake
side 155
side 155
side 155
side 156
Til ein sommarfest på skulekjøkkenet er det naturleg å lage mange forskjellige
grillspyd. Slik kan alle få det dei synest smaker aller best på ein hyggeleg
avslutningsfest. Ta gjerne ei avstemming i elevgruppa og planlegg kor mange
det skal vere av dei ulike grillspyda, etter kva elevane helst vil ha.
Satayspyd kan de òg lage med kylling, kalkun eller fisk. Dersom nokon er
allergiske mot nøtter, må de nok la vere å lage peanøttsausen.
Steikte potetbåtar smaker godt til all grillmat, og i tillegg er det billig mat.
Som drikke til grillfesten kan det passe å lage fruktbowle, som de finn ei
oppskrift på i kokeboka på side 23.
Blautkake er norsk festtradisjon, som det er fint å kunne lage. Sukkerbrød har de
kanskje i frysaren frå leksjon 22? Det er viktig å dynke ei blautkake godt, for ho skal
vere skikkeleg saftig! Eggekrem smaker godt i blautkake, og når vi lager eggekrem,
lærer vi om den evna egget har til å tjukne.
Blautkake med jordbær, bringebær og vassmelon er SOMMAR!
SPØRSMÅL
1
Kva heiter dei tre hovudområda i faget mat og helse?
2
Diskuter kva grunnen kan vere til at mange vegrar seg for å invitere andre på mat.
3 Vurder om du har nådd dei måla du sette deg ved starten av skuleåret.
138
Mat og helse vidare i livet
139
Næringsstoff – funksjonar og kjelder
Karbohydrat, feitt og protein gir energi (kaloriar), medan vitamin, mineral og sporstoff har andre livsviktige funksjonar.
Vi skil mellom feittløyselege og vassløyselege vitamin. Dei feittløyselege vitamina (A, D, E og K) kan lagrast i kroppen.
Dei vassløyselege vitamina (B og C) må vi få tilførte kvar dag.
Næringsstoff
Funksjon
Gode kjelder
Karbohydrat
gir energi og gjer oss mette
brød og kornprodukt, poteter, ris, pasta,
frukt, grønsaker og sukra matvarer
Fiber
viktig for fordøyinga
grønsaker, poteter, grove brød og kornprodukt
Protein
gir energi og er byggjemateriale for
cellene i kroppen
kjøt og fisk, brød og kornprodukt, mjølk, ost og egg
Feitt
gir energi, feittløyselege vitamin og
nødvendige feittsyrer
alle feite matvarer
– umetta feitt
gir energi, feittløyselege vitamin og
nødvendige feittsyrer
oljar, feit fisk, kjøt av kylling, kalkun og svin
– metta feitt
gir energi og feittløyselege vitamin
feite meieriprodukt, smør og margarin,
feite kjøtprodukt, kjeks og kaker
– industrielt transfeitt
(ofte kalla delvis herda
vegetabilsk feitt)
gir energi
kjeks og kjøpekaker, snacks,
mikropopcorn og gjenbruk av frityroljar
Vitamin A
viktig for funksjonen til auga, nødvendig for vekst og utvikling
gulrot og andre grønsaker, margarin,
smør, lever og leverpostei
Vitamin B-gruppa
inngår i enzym som er nødvendige for
nedbryting av karbohydrat, feitt og
protein
grøne grønsaker, brød og kornprodukt, mjølk, ost, kjøt, fisk
og egg
Vitamin C
viktig for celler og vev, og for opptak
av jern
frukt, bær, grønsaker og poteter
Vitamin D
nødvendig for at kroppen skal kunne
utnytte kalsium
tran, feit fisk, fiskelever, margarin og smør (sollys er òg ei
god kjelde)
Vitamin E
viktig for celler og vev
grønsaker, brød og kornprodukt, nøtter og olje
Vitamin K
viktig for blodet si evne til å koagulere
(størkne)
grønsaker og ost
Kalsium
viktig for skjelettet, tennene, musklane
og nervesystemet
alle meieriprodukt, grøne grønsaker og nøtter
Jern
til raude blodceller som transporterer
oksygen til alle cellene i kroppen
brød og kornprodukt, kjøt, leverpostei og poteter
Vatn
viktig for fordøyinga og for transport
av næringsstoff i kroppen
drikkevarer (dei fleste matvarer inneheld òg mykje vatn)
140 Næringsstoff – funksjonar og kjelder
141
Stikkordliste
animalsk protein 13
antioksidant 9, 14, 30
aminosyrer 13
avfall 12, 22, 23, 24
A-vitamin 140
belgfrukter 29
«best før» 23, 49, 67, 85
bittert 57, 58
blodsukker 12, 100, 101, 104
blodsukkernivå 53, 101, 102,
104
borddekking 7, 81
bordskikk 8
brødskalaen 62, 92
budsjett 40, 41, 73, 138
B-vitamin 61, 140
bærekraftig mat 26, 27, 28,
29, 30, 55
C-vitamin 33, 140
cøliaki 63
D-vitamin 140
energi 12, 118, 119, 120,
121, 122, 123, 124
energibalanse 118, 120, 124
ernæringsråd, Statens 34
ernæringspolitikk 19, 20
E-stoff/tilsetjingsstoff 35, 45, 46, 66, 108
essensielle aminosyrer 13
essensielle feittsyrer 13
etisk mat 28
E-vitamin 140
Fairtrade 28, 39
«Fem om dagen» 17
feit fisk 97
feitt 11, 13, 140
feittsyrer 13
fiber 12, 140
fleirumetta feittsyrer 13
forbruksdag, siste 23, 67
forretningsidé 127
forretningsplan 128
142
Stikkordliste
frukost 100, 101, 102, 103
«Frukostkalkulatoren» 103
gjær 63
gluten 63, 64
grunnsmakar 57
halal 107, 108
heilkorn 62, 65
Helsedirektoratet 10, 16, 34,
47, 55, 91, 104
haldbarheit 49, 85
hygiene/kjøkkenhygiene 6, 7,
9, 68, 85, 88, 134
hygienereglar 6, 7, 9, 68, 85
jern 14, 29, 47, 61, 91, 92,
104, 107,116,121, 140
juletradisjon 77
kaloriar/kcal 12
kalsium 14, 29, 91, 101,121,
140
karbohydrat 11, 12, 27, 57,
62, 91, 100, 101, 104,119,
140
kiloJoule/kJ 12
kilokalori/kcal 12
kjeldesortering 23
kjøkkenreiskap 34
konservering 34
konserveringsmidlar 35, 44,
46, 108
kornprodukt 13, 64, 101
kortreist mat 26, 28, 93, 115
koshermat 108
kosthald 19, 33, 34, 102
«Kostholdsplanleggeren» 12,
121, 122
kostråd 16, 17, 55, 64
kuvert 81
K-vitamin 140
«langsamme karbohydrat»
13, 101
«lavkarbo» 27
livsstilssjukdom 19, 20, 97
lunsj 20, 53, 102, 129
løype/osteløype 108
marknadsføring 126, 130
matforgifting 68, 85
matinfeksjon 68
matpakke 60, 78
Mattilsynet 68
mattryggleik 48, 68
Matvaretabellen 12, 121
mellommåltider 53, 102
meny 73, 74, 81, 124
merking av mat 45
metta feitt 13, 20, 91, 140
mikroorganisme 35, 48, 68
mineraler 11, 14, 91, 140
mjølsortar 62
måltider 53, 54, 55, 102, 120
måltidsrytme 100, 101, 102
næringsinnhald 12, 45, 121
næringsstoff 11, 61, 91, 103,
121, 140
nøkkelhollsmerket 20, 55
omega-3 29, 98
oppbevaring 34, 45, 85, 96
optimalt kosthold 19
osteløype/løype 108
palmeolje 30, 45
politikk/ernæringspolitikk
19, 20
produktplassering 130
protein 11, 13, 91, 119, 140
proteinkvalitet 13, 14
proteintilskott 14, 62, 119
regnskap 40, 41
reklame 130
religion og mat 108, 137
restemat 23, 84, 86, 87
salmonella 30, 68, 117
salt 15, 35, 57, 97
samisk mat 106, 107, 108
sammalt mel 61, 62, 129
siste forbruksdag 23, 67
sjømat 97
skjørbuk 33, 36
slakting 34, 108
smaker 56, 57
smaksceller/smaksløker 57
smakssansen 56
smake til 9
sporstoffer 11, 14, 61, 140
Statens ernæringsråd 34
stivelse 12, 21, 91
stoffskiftet 12
sukker 12, 16, 28, 57, 121
supersmaker 57
surt 57
søtt 57
tallerkenmodellen 54
tilsetjingsstoff/E-stoff 45, 46,
66, 108
tradisjonsmat 39, 77, 90, 115
transfeitt 140
tørrgjær 63
umami 57
umetta feitt 47, 116, 140
vann 11, 14, 140
vassbalanse/væskebalanse
15
varedeklarasjon 45
veganer 14, 29
vegetabilsk protein 13
vegetarianar 14, 29
vegetarkost 29
velstandssjukdom 19
vertskap 80, 82, 83
vitamin 11, 14, 140
økologisk mat 28
Forkortingar
kg = kilo = 1000 g
g = gram = 1/1000 kilo
l = liter = 10 dl
dl = desiliter = 1/10 l
cl = centiliter = 1/10 dl
ml = milliliter = 1/10 cl
ms = matskei = 15 ml
ts = teskei = 5 ml
krm = kryddermål = 1 ml
°C = gradar celsius
Forkortelser
143
Bakterievekst
°C
100
Alle bakteriar døyr, men sporar overlever.
+ 100 °C Kokepunkt
90
80
Somme bakteriar døyr,
men andre overlever.
70
60
50
Bakterieveksten aukar sakte.
40
Bakterieveksten aukar raskt.
Faresone
30
20
Bakterieveksten aukar sakte.
10
+ 4 °C Kjøleskapstemperatur
0
Dei fleste bakteriane, sluttar å formeire seg.
– 10
Ingen bakteriar formeirar seg. Dei døyr ikkje, men er i dvale.
– 18 °C Frysetemperatur
– 20
– 30
144 Bakterievekst