Transcript көшіріп алу
Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласы, №38 Н.Д.Оңдасынов атындағы мектеп-гимназия, бастауыш сынып мұғалімі: Шымырбекова Эльмира Андасбековна Сыныбы: 4 “В” Пәні: Дүниетану Сабақтың тақырыбы: Жер асты су. Құдық. Сабақтың мақсаты: жер асты суының пайда болуы және оның шаруашылықтағы маңызын түсіндіру, оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту, сабаққа деген қызығушылықтарын арттыру, табиғатқа деген сүйіспеншілікке, адамгершілікке тәрбиелеу. Көрнекіліктер: интерактивтік тақта, қосымша дәптер, т.б. Әдіс-тәсілдер: сұрақ-жауап, түсіндіру, көрсету, мадақтау. Сабақтың түрі: аралас Сабақтың барысы: 1.Ұйымдастыру кезеңі. 2.Үй жұмысын тексеру. Су. Су айналымы. Динамикалық диктант. Суды жақсы өткізетін: құм малтатас саз Судың күйін белгіле: сұйық тас бу Су өткізбейтін қабат: Гранит Қатты тау жыныстары: қиыршықтас Орнымыздан тұрамыз, Алақанды ұрамыз. Бiр отырып, бiр тұрып, Тез тынығып аламыз. Су сақтағыш қабат Су ұстағыш қабат Грунт суының деңгейі Артезиандық ұңғыма Жер асты сулары қалыптасуы: жер асты сулары жер қойнауының өте терең қабаттарында оттек пен сутектің қосылуынан немесе магмадан бөлініп шыққан су буларынан пайда болады. Жер асты суларының пайда болуын үйықтық сулардың шөгінді жиналу (шөгіндену) процесінде көміліп, соңынан өзгереді. Осындай жолмен артезиан алаптарындағы тереңде жатқан жер асты суларының негізгі бөлігі (массасы) пайда болатындыгы дәлелденді. Жер асты сулары өзінің ерекшелігі және құрылысы бойынша жер үстінде орналасқан судан ерекшеленеді. Жер асты сулары жерге жауатын жауындардан толықтырылады. Дегенмен бұндай толықтырулар біркелкі емес, өйткені көп жағдайда жергілікті жердің рельефінен, жауын түрінен, сондай-ақ жақсы өткізетін және суды ұстап тұра алатын топырақтан да байланысты болады, ол астыңғы қабатқа өту үшін жол бермеуі де мүмкін. Бұдан өзге, жер асты сулары өз қорын жер үсті су айдындары есебінен де толықтырады. Өз кезегінде жер асты сулары осындай су айдындарын өздері қоректендіреді. Жер астына түсіп су, әдетте, бір жерде жинақталмайды, өзінің орналасу заңдылығы болады. Солай су ерекше жоғарғы және төменгі қабатты ұйымдастырады. Төменгі қабатта судың ең кіші көлемі болады. Үлкен көлемді су жоғарғы қабат бойынша үйлестіріледі. Бұл жердің төменгі деңгейіне судың өтуі өте қиын, ал жоғарғысында – су жинақтала алатындығмен түсіндіріледі. Жоғарғы қабат әлі де үш деңгейден қалыптасады – жоғарғы, ортаңғы және төменгі, әрқайсысы өзінің суды өткізу ерекшелігімен сипатталады. Жоғарғы аймақта адам шаруашылықта қолданатын су жинақталады. Ортаңғы аймақта, әдеттегідей минералдық сулар орналасады. Ал төменгі, іс жүзінде су алмасу болмайтын аймақта жер үсті тұздығы деп аталатын көптеген құрауыштар мен элементтер ерітілген су болады. Жер асты сулары қандай қабатта жатқанына байланысты өз сипаттамасын өзгерте алады. Осыған байланысты жер асты суларының үш түрі белгілі. Бірінші түрі жетекші деп аталады. Бұл – жер үстіне ең жақын орналасқан сулар. Дегенмен жетекші жеткілікті тұрақты емес. Бұл қабаттан құрғақ ауа-райы кезінде су толық кетіп қалуы мүмкін, ал үздіксіз жауы-шашын нәтижесінде қайта пайда бола алады.Жетекші сулардан төмен топырақ сулары орналасады. Әдеттегідей, топырақ сулары шеткі, суға берік қабатта болады. Одан төмен ағынды сулар орналасады. Екінші атауы – артезиандық сулар. Бұл жер астының су қабаты аумақ рельефіне байланысты. Жер асты суларының құдық қазу арқылы қолданылуы. Осы қасиетімен жерге сінген кезде тау жыныстарындағы түрлі минералдарды ерітеді. Судың физикалық қасиеті өзгереді. Дәм, иіс пайда болады, температурасы өзгереді. Мұндай суларды минералды сулар деп атаймыз. Минералды сулардың ішуге жарамды және жарамсыз түрлері болады. Ішуге жарамды судың 2-20гр еріген тұз болады. Әр түрлі сырқаттардан айығуға көмектеседі. Оларды шипалы су деп атаймыз. Сарыағаш шипажайы –1953 – 56 жылдардан емдеу орнына айналды. Емге пайдаланатын минералды суының темп-расы 49 – 52С. Құрамында кремний қышқылы, радиоактивті элементтер, азот, гидрокарбонат, натрий, калий, кальций, магний, алюминий, мыс, марганец, молибден және микроэлементтер бар. Ас қорыту органдарының қызметі, зат алмасуы бұзылған, жүйке жүйесі, қол-аяқ, тері, әйел ауруларымен сырқаттанғандар емделеді. Сарыағаш шипажайы шаруашылық Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге де белгілі. Қапал-Арасан - шипажай. Ақсу ауданындағы Бүйен өзені бөліп тұрған Қаракүнгей және Баянжүрек тауының аралығында, теңіз деңтейінен 975 м биіктікте, Талдықорған қаласынан 100 км қашықтықта орналасқан. Жаркент-Арасан – республикалық маңызы бар санаторий. Алматы облысы Панфилов ауданында Жетісу (Жоңғар) Алатауының табиғаты әсем шатқалындаорналасқан. 1967 ж. ашылған, 160 орны бар (2009). Жыл бойы жұмыс істейді. Климаты: қысы жұмсақ, жазы қоңыржай, таулы жерге тән. Ауаның орташа темп-расы қаңтарда –5°С, шілдеде 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. 700 мм. Санаторийдің негізгі емі – құрамында радоны бар хлор-сульфат натрийлі минералды суы. Қан айналу, жүйке жүйесі, аяққол, буын, тері және гинекол. ауруларды емдейді. Климаттық факторлар (таудың шипалы таза ауасы, өсімдігі, табиғат ландшафтысы) кеңінен пайдаланылады, физиотерапия, массаж, инемен емдеу, емдік дене шынықтыру қолданылады. Танымдық диктант. Жер асты суларының негізгі көзі жауыншашын…………… суы. Топырақтағы еріген минералды заттары бар суды……….тамыры арқылы сіңіріп,жапырағы арқылы буландырады. Топырақ қабатынан өткен……….сүзіліп тазарады. Терең қабаттарға жиналған жер асты суын……..қазу арқылы пайдаланады. Керек сөздер:қар,өсімдік,су,құдық. Қорытынды Бір терек өзі жазда 2000 литр суды тамыры арқылы сіңіріп, жапырағы арқылы буландырады. • Жер асты сулары қалай қалыптасады? • Суды қалай аламыз? • Ауылдағы адамдар суды қайдан алады? «5» болсын алар бағамыз, Біліммен бақыт табамыз. Өнер-білім көп бақыт, Өсе берсін санамыз. Жер асты сулары.