Transcript File

An Córas
MatánCnámharlach
-Cnáimarlach
-Matáin
Cuspóirí Léann:
• Structúir & feidhm an creatlach
• Cuir síos ar (a)creatlach aiseach
(b) creatlach aipeindeach
• Feidhm & codanna do cnámh fada
• Alteanna éagsúla
• Ról liongéain & ballnaisc
• Feidhm teannáin sa córas matánach
• Frithpéirí matánach (sámpla)
(ÁRD) fás & forbairt cnámha
• Ról cailciam & cealla na cnámha
(a) Feidhm an Cnámharlach
1. Tacaíocht & cruth don chorp
2. Cosaint – Cosnaíonn an
cnámharlach na horgáin ó damáiste.
M.s:
__________ cosnaíonn an inchinn
_____________ cosnaíonn na
scámhóga
3. Gluaiseacht - Crapann _________
atá greamaithe de na cnámha &
tarraingíonn siad ar na cnámha.
4. Fuilchealla a dhéanamh – i
_______________
(b) Structúir an Cnámharlach
Córas cnámharlach: déanta as cnámha, Ailt,matán,
teannáin & ballnaisc.
*Cnámha: Tá 206 cnámh i
duine fásta. Is as fíochán
cnámha & loingeáin a bhfuil
an chuid is mó den
cnámharlach déanta. Is cineál
fíochán crua é na gcnámh tá
an loingeáin níos boige.
Tá fuileadáin &néaróga
chomh mhaith.
• Ailt(joint): áit ina
mbuaileann
2 cnámh le chéile.
• Ballnasc
(ligaments):
Nascann sé cnámh
le cnámh
• Teannán (tendons):
Nascann sé matán
le cnámh
(c)Páirteanna na Cnamharlach:
1. An Cnámharlach Aiseach
- An bhlaosc.
- Na veirteabraí
(an colún veirteabrach).
- Creat na n-easnacha.
2. An Chreatlach Aipindiceach
- Na géaga.
- Na criosanna a cheanglaíonn na géaga leis an
gcreatlach aiseach.
The human skeleton has 206
bones, which can be divided
nto two parts:
axial and appendicular.
 Axial skeleton – skull, ribs
(12 pairs), sternum
(breastbone) & vertebrae
(backbone).
Appendicular skeleton –
pectoral and pelvic girdles,
and their attached limbs
(arms and legs)
An Cnámharlach Aiseach
(a) An Bhlaosc:
- An cráiniam – cnámha comhtháite
le chéile.
- An giall uachtarach (ní ghluaiseann).
- An giall íochtarach (gluaiseann).
(b) Creat na n-easnacha: Steirneam &
12 péire easnacha ceangailte le 12 veirteabra.
- Péire 1 – 7 ceangailte leis an steirneam
(fíor easnacha)
- Péire 8. 9, 10 ceangailte le péire 7 –
(na heasnacha bréagacha)
- Péire 11, 12 ar snámh – níl aon cheangal
chun tosaigh
(c) 33 veirteabra:
Roinntear na cnámha i 5 réigiún:
1.Ceirbheasach (7): sa mhuineál,
iompraíonn sé an bhlaosc.
2. Tóracsach (12): an t-ucht, ligeann
siad dona heasnacha altadh
3. Lumbach (5):caol an droma,
tacaíocht don abdóman
4. Sacrach (5):na cromáin, táitear
iad i daoine fásta chun an sacram a
dhéanamh. Ligeann siad don
chromán altadh
5. Eireballach (4): an t-eireball, táitear
iad chun an gimide a dhéanamh.
2. An Cnámharlach Aipindiceach
• Na Ghualainn, Crios Peilbheach (an cromán), na
géaga (tosaigh & deiridh).
1. Gualann: (Crios brollaigh)
Cnámha na lámh ceangailte.
• 2 chuid sa Ghualainn:
-An slinneán – cnámh triantánach
- An Clabhacal – ceangailte leis an steirneam & an
slinneán.
2. Crios peilbheach:
2 leath.
Tá 3 cnámh i gach leath.
Tá an crios peilbheach táite
ag na veirteabraí sacrach.
Ligeann sé do cnámha na
coise altadh leis an gcromán
3. Géaga thosaigh: Lámha
• Húiméireas –cnámh uachtar
ghéag na láimhe
• Ga & Ulna - cnámha íochtar
ghéag na láimhe
• Cnámha carpacha – 8 cnámh
sa rosta
• Cnámha meiteacarpacha – 5
cnámh sa lámh
• Na falaing – 3 i gach méar, 2
san ordóg
4. Géaga dheiridh: Cosa
• Féimear –cnámh uachtar
ghéag na coise
• Pláitín na glúine – patella.
Cnámh a clúdaíonn alt na
glúine
• Tibia & Fiobúl - cnámha
íochtar na coise
• Cnámha tarsacha – 7 cnámh
sa rúitín
• Cnámha meiteatarsacha – 5
cnámh sa troigh
• Na falaing – 3 i gach méar na
coise, 2 san ordóg na coise
Na hAilt
Ná áit ina mbuaileann dhá chnámh le chéile.
• Trí phríomh chineál ailt atá ann:
1. Alt dhaingne (chomhtháite): Ailt nach
mbíonn aon gluaiseacht idir na cnámh.
Cnámha nascaithe le chéile gan loingéain an
bhlaosc.
• Ní ligeann siad do na cnámha gluaiseacht
2. Alt so-ghluaiste – diosca loingeáin idir cnámha
an dromlaigh.
cé go mbíonn cineálacha éagsúla ann, bíonn an bun –
struchtúr céanna orthu go léir.
3. Alt
•
shionóibhiacha: Ailt a gluaiseann (4)
Ligeann siad do na cnámha gluaiseacht.
(a)Alt úll & cuas: Gluaiseacht na cnámha i ngach treo.
Uaireanta tugtar an ailt uilíoch ar an cineál ailt seo mar
ligean sé do na cnámha gluaiseacht i dtreo difriúil M.sh. an
chromáin & __________.
(b) Alt bacánach(hinge): Gluaiseacht i aon treo amháin.
Cosúil le doras. Níl an raon ceanna gluaiseachta acu is a bhfuil
ag alt úll & cuas. m.sh ________________
(c)Alt maighdeogach(pivot): An alt ag bun an chloigeann a
ligeann duit an chloigeann a bhogadh suas, anuas agus ó
thaobh go taobh.
(d) Alt Sleamhnach: sleamhnaíonn na cnámha thar a chéile
m.sh. rúitín/rosta
Struchtúr Alt Shionóibhiach
• Ballnaisc – snáithíní righine
a coimeádann na cnámha le
chéile
• Scannán sionóibhiach
• Sreabhán
sionóibhiach – sreabhán
bealaithe (lubricating)a
cosnaíonn na cnámha &
cabhraíonn le gluaiseacht
• Loingeáin – Clúdaíonn an
loingeáin deiridh na gcnámha.
Cosnaíonn sé seo na cnámha ó
cuimilt dá chéile
Ballnaisc/
Capsúl
snáithíneach
Sréabhán
Sionóibhiach
Scannán
Sionóibhiach
Loingéan
Ceist le déanamh:
(i) Tarraing léaráid chun an struchtúr atá ar alt sionóibhiach a
thaispeáint. Cuir lipéid ar thrí chuid, seachas cnámha, den alt
atá tarraingthe agat.
(ii) Mínigh feidhmeanna na dtrí chuid a bhfuil lipéad curtha agat
orthu.
(iii) Ainmnigh neamhord den chóras matánchnámharlaigh.
(iv) Tabhair cúis a d’fhéadfadh a bheith leis an neamhord atá
ainmnithe agat in (iii) agus mol
cóireáil dó.
Struchtúr Cnámha
Tá codanna BEO: cnámhcealla, snáithíní próitéine &
NEAMHBHEO: (cailciam, fosfar) sa cnámh.
• Taobh amuigh tá snáithíní
próitéine an PERIOSTEUM
Laistigh de seo tá sraith de
Chnámh dhlúth: déanta as:
- cnámh chealla (oistéablast).
- an chuid fuileadáin
Bíonn cnámh dlúth le fáil ag deiridh
na cnámha(eipifís) agus sa diaifís.
Cnámh
Dlúth
• Laistigh den sraith seo tá
cnámha spúinsiúla:Struchtúr
laitíseach a bhíonn ar an
gcnámh seo & spásanna ann.
Faightear smior dearg sna
spásanna seo
• Smior dearg: le fáil sna
spásanna sa cnámh spúinsiúil.
Áit ina dhéantar fuilchealla.
• Smior buí: Smior nach
dhéanann fuilchealla. Líonta le
saill.
http://www.youtube.com/watch?v=8d-RBe8JBVs&feature=related
• Loingéain: Fíochán
righin crua solúbtha
(collaigin) atá i
maitrís de salann
cailciam & fosfar. Níl
fuileadáin nó
néaróga iontu.
Faightear é ag ceann
na cnámha, sa
______ & sa ______
Loingéan
Cnáimhe
oscailte
Oistéablast - athraíonn
loingeán le cnámh
spúinsiúil
Diosca Loingéan
Oistéaclast
Déanann na
Oistéablast
cnámh dlúth
anseo
Foirmiú na gCnámh (Cnámhú): (Árd)
• Suth –cnámharlach déanta as loingeáin (athraíonn
sé go cnámha le aois)= Cnámhú (ossification)
• Fásann cnámh in áit an loingeáin de réir mar a
fhásann an suth & i mblianta tosaigh an pháiste
Fás Cnáimhe- na Oistéablastaí
• Cealla speisialta oistéablastaí is cúis le
déantús cnáimhe
• Ní stopann déantús cnáimhe sa duine
fásta. Bíonn cnámh á briseadh sios &
á athtógáil I gconaí!
• Cealla eile, oistéaclastaí, sa smior a
bhriseann síos an chnámh &a
scaoileann cailciam isteach san fhuil.
Rialaíonn an hormón paraitíoróideach
é seo. Tógann na hoistéablastaí
Sáinítear roinnt
cnámh nua ina háit. Sáinítear roinnt oistéablastaí sa chnámh nua
oistéablastaí sa chnámh nua tugtar & tugtar oistéicítí orthu.
oistéicítí orthu.
Cealla na gCnáimh- Qs
• ________ a thugtar an na cealla a leagann síos
cnáimhe nua.
• _________ a thugtar air na chealla a briseann
síos an cnáimh nuair is gále breis Calciam sa
sruth fola.
• Rialionn an hormóin ______________ an
scaoileadh Calciam seo sa choirp.
Fadhbanna Cnámharlach
1.Oistéairtríteas: Nuair a
ídítear na halt níos tapúla na
a dheisítear iad. Déantar
damáiste dóibh.
• Tarlaíonn an damáiste seo
uaireanta de bharr galar
uath imdhíonach ina
éiríonn na h-áilt ata airtríteas scoiltigh
• Réiteach: déantar
athsholáthar bréagach ar
an alt atá caite. M.sh. sa
cromán.
http://video.about.com/arthritis/ChronicRheumatism-Hand.htm
2. Oistéapóróis: laghdú
ar dlús na gcnámh le
aois. Briseann na
gcnámh go heasca. Níos
coitianta i mná nuair a
laghdaíonn leibhéal an
éastraigin (rialaíonn
éastraigin leibhéal an
cailciam sna cnámh).
• Réiteach: méadú an
méid cailciam & vit D a
thógtar isteach nó i
gcásanna áirithe HRT.
Na Matáin
Trí chineál matáin a
fhaightear sa chorp
• Matán Mín
(Ainneonach)
• Matán Cairdiach
• Matán Creatlaí
(Deonach)
1. Matán Mín:
• Matán ainneonach
(involuntary) is ea an matán
mín, rud a chiallaíonn nach
bhfuil sé faoi riail na tola
Suíomh: mar lionáil I bhfeadáin
an choirp ar nós conair an bhia,
artairí & féitheanna, agus an
lamhnán.
Riail an Inchinn?: Cé gur féidir leis
an inchinn tionchar a bheith aici
air, tá sé faoi stiúr an medulla
oblongata & crapann sé i ngan
fhios don pháirt den inchinn a
rialaíonn gníomhaíochtaí
deonacha.
2. Matán Cairdiach:
Suíomh: Sa chroí a
fhaightear matán cairdiach.
Tioncar Inchinne?: Crapann
sé faoin a stiúr féin de bharr
ríoganna leictreacha a
ghineann sé féin. Is féidir le
teachtaireachtaí néaracha ón
inchinn tionchar a bheith acu
air.
Freisin ní thuirsíonn sé riamh,
rud a chiallaíonn gur féidir
leis leanúint ag crapadh go
rialta.
3. Matáin Creatlaí/Cnámharlach
Suíomh: ceangailte leis an gcnamharlach
Tioncar Inchinne?: crapann sé faoi riail na tola de
réir teachtaireachtaí ón inchinn.
Gluaiseacht: Nuair a chrapann sé éiríonn sé níos
gaire. An matán creatlaí is cúis le gluaiseacht an
choirp toisc go mbíonn na matáin ceangailte leis
na cnámha le __________. Toisc nach féidir le
matáin ach crapadh feidhmíonn siad ina
bhfrithphéirí. Nuair a chrapann ceann amháin
síneann sé an ceann eile.
Frithphéirí matán:
• De bharr sin oibríonn matán i bpéirí chun na
cnámha a dhíriú.
• M.sh an bhícéips & an trícéips a bhaineann le
ardú & ísliú na lámha.
Ceisteanna:
(2008)Freagair na ceisteanna seo a leanas maidir le córas
matánchnámharlaigh an duine.
• (i) Luaigh trí ról atá ag an gcnámharlach.
• (ii) Mínigh céard a chiallaíonn an cnámharlach aiseach.
• (iii) Luaigh an fheidhm atá ag gach ceann ar leith díobh
seo:
• 1. Smior dearg, 2. Loingeán, 3. Teannán.
• (iv) Mínigh céard a chiallaíonn péire freasaitheach
matán agus tabhair sampla i gcorp an duine.
• (v) Mol cóireáil ar neamhord ainmnithe den chóras
matánchnámharlaigh.
(2009) (ii) Cén áit i gcnámh droma an duine a bhfuil na
dioscaí?___________________________________________________
_______________________________________________
(iii) Cén fheidhm atá ag na dioscaí i gcnámh droma an duine?
_________________________________________________________
_______________________________________
(b) Tabhair ról de gach ceann díobh seo a leanas i gcorp an duine:
• (i) Smior buí.
• (ii) Smior dearg.