Transcript 1.Fen Bilimlerinin Oluşumu, Gelişimi

1. Giriş

 Eğitim kurumlarında toplumun yeni yetişmekte olan
bireylerine, fen eğitimi veren öğretmenlerin öncelikle
yanıtlamaları gereken bir dizi soru vardır. Bunlar,
"Bilim nedir?" "Bilim adamı nasıl çalışır?" "Günümüz
bilim ve teknolojisine ulaşmak için insanoğlu nasıl bir
uğraş vermiştir?" gibi sorular gelir. Bu soruları
yanıtlamak, soruların temelindeki felsefeyi anlamak
bir fen öğretmeni için çok önemlidir.
1. Giriş

Kuşkusuz okulda fen eğitimi alan
öğrencilerin tümü gelecekte bilim adamı
olmayacak, onların büyük bir bölümü
yaşamlarını farklı ilgi alanlarında devam
ettirmelerine rağmen fenle ilişkilerini
sürdüreceklerdir.
1. Giriş

Bu bakımdan, okullardaki fen eğitimiyle
öğrencilere, bilgiye ulaşma ve bilgiyi
kullanma yolları öğretilerek onların bilimsel
anlayış geliştirmeleri ve bilim okur-yazarı
olarak yetişmeleri amaçlanmaktadır.
1. Giriş

Belirtilen amaç doğrultusunda yetişen
bireyler, gerek doğal çevreye gerekse
toplumsal çevreye daha kolay uyum
yapabilecekler ve gelecekte üstlenecekleri
görev ve sorumlulukları daha etkili biçimde
yerine getirebileceklerdir.
2. Fen Bilimlerinin
Oluşumu

 Plato'nun yüzyıllar önce başlattığı, "Geleceğin liderleri
için en iyi eğitim nasıl olmalıdır?" tartışmasında yer
alan "iyi eğitim", bugün modern dünyanın
anladığından çok farklı olmakla birlikte, temel
bilimlerdeki kavram ve kuramların çalışılması olarak
anlaşılmaktadır.
 Bilim tarihi son 70 yıllık dönemde bir akademik
disiplin olarak gelişmesine rağmen çok uzun
yüzyıllar yıllar öncesinden başlar.
Fen bilimlerindeki oluşum
sürecinin basamakları

 Fen bilimlerindeki oluşum süreci dört önemli dönemi
kapsamaktadır. Bunlar şöyle sıralanabilir:
1. Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları döneminde gelişen
ampirik bilgi toplama dönemi.
2. Eski Yunanlıların evreni açıklamaya yönelik sistemleri
kurdukları dönem.
3. Orta çağların Yunan felsefesi ile dinsel dogmaları bağdaştırma
çabasına karşı İslâm biliminin etkin olduğu dönem.
4. Rönesans sonrası gelişmelerin yer aldığı modern bilim
dönemi.
 Bu dönemlerden birinci tamamen, üçüncü kısmen doğuda
yaşanmış; ikinci kısmen, dördüncü ise daha çok batıda
yaşanmıştır.
Fen bilimleri oluşum
dönemlerinin özellikleri

 İlk uygarlıklar Dicle-Fırat, Nil, İndus gibi büyük
nehir vadilerinde belirmiş ve M.Ö. 3000 yıllarında
Sümerler'le en parlak düzeyine ulaşmıştır.
 Matematik, astronomi, tıp, tarih, mitoloji ve dinle
ilgili bilgilerin bu tarihlerde oluştuğu bilinmektedir.
Aritmetik işlemler yapan, çarpım tablosunu
kullanan, alan ve hacim hesapları yapan, π sayısının
değerini 3 olarak kullanan Sümerler'i Babiller
izlemiştir.
Fen bilimleri oluşum
dönemlerinin özellikleri

 M.Ö. 2500 yıllarında Babiller matematik ve
astronomide ilerleme göstermişler, tam sayılar için
geliştirilen sistemleri kesirlere uygulamışlar, karekök
ve küpkökün nasıl hesaplanacağını bulmuşlar, ikinci
ve üçüncü dereceden denklem çözümleri için
çizelgeler geliştirmişlerdir.
Fen bilimleri oluşum
dönemlerinin özellikleri

 Aynı tarihlerde Mısırlılar hekimlik dışında hiç bir
alanda Mezopotamya düzeyine ulaşamamışlardır.
 Öte yandan, Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları
problemlerin çözümünde somut örnekler ve sayısal
değerleri kullanmışlar, ancak evreni anlama
yönünde çaba göstermemişlerdir.
Fen bilimleri oluşum
dönemlerinin özellikleri

 Değişken ve genellik gibi soyut kavramlar Yunan
düşüncesinde ortaya çıkmıştır. M.Ö. IV. yüzyıldan
başlayıp M.S. III. yüzyıla kadar etkili olmuştur.
 Bu dönemde astronomi, matematik, fizik, kimya,
biyoloji ve tıp alanlarında önemli sayılabilecek
çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Matematik bu
alanların arasından sıyrılarak özgün bir çalışma alanı
kimliğini kazanırken diğer bilim dalları felsefenin
içinde gelişme göstermiştir.
Fen bilimleri oluşum
dönemlerinin özellikleri

 Büyük İskender'in fetihleriyle birlikte Yunan
uygarlığı Mezopotamya uygarlığı ile tanışmıştır. Bu
aşamada Yunan biliminde köklü değişiklikler olmuş,
düşünceye dayalı bilimden, bağımsız gözlemlere
dayanan bilime geçilmiştir. Modern bilim anlayışına
çok yakın olan bu dönem Helen Çağı olarak da
adlandırılır.
Fen bilimleri oluşum
dönemlerinin özellikleri
nelerdir?

 300 yıl kadar süren Helen döneminden sonra M.S.
III. yüzyıldan itibaren yayılmaya başlayan
Hıristiyanlığın etkisiyle bilim Avrupa'da karanlık bir
döneme girmiştir.
Fen bilimleri oluşum
dönemlerinin özellikleri
nelerdir?

 M.S. 13. yüzyıla kadar sürecek bu duraklama
döneminde, Arapların bilime önemli katkıları
olmuştur. Başlangıçta Yunan bilimini izleyen
Araplar bu katkıyı M.S. 800-1100 tarihleri arasında
gerçekleştirmişlerdir.
Fen bilimleri oluşum
dönemlerinin özellikleri

 M.S. 622 yılından başlayarak İslâmiyeti yayma
amacıyla başlatılan seferlerde Araplar, Yunan ve
Roma'nın bilim merkezlerine ulaşmışlar ve Ortaçağ
karanlığında gizli kalan kitapları hızla Arapça'ya
çevirmişlerdir. Ayrıca, Araplar çeviriye dayalı bu
çalışmaların yanısıra, özgün eserlerle de bilimin
gelişmesine katkıda bulunmuşlardır. Arapların
özellikle matematik, tıp ve kimya alanında etkili
oldukları görülmüştür.
Fen bilimleri oluşum
dönemlerinin özellikleri

 M.S. X. yüzyılda, geniş bir coğrafi bölgede Arapça
bilim dili özelliği kazanmıştır. Ancak yüzyılın
sonundan itibaren zayıf düşen imparatorlukların
çöküşüyle birlikte, İslâm dünyasında bilimin
gerileme başlamıştır.
 Maddi nedenler daha çok ekonomik ve sosyal
alandaki gerileme, servet dağılımındaki büyük
dengesizlikler; manevi nedenler ise eğitimin
yetersizliği, din ve felsefe çatışması, bilgiye karşı
ilginin zayıflaması biçiminde ortaya çıkmıştır.
Fen bilimleri oluşum
dönemlerinin özellikleri

 XV. yüzyılda, bilim Avrupa'da gelişen Rönesans ve
Reform hareketlerinin etkisiyle yeniden canlanmış,
dinsel tutuculuğun kırılmasıyla bilimsel gelişmelere
ortam sağlanmıştır
 . XVII. yüzyıldan XX. yüzyılın başlarına kadar geçen
zaman içerisinde fen bilimleri felsefeden birer birer
ayrılarak bağımsızlıklarını kazanmışlardır. Aynı şekilde tıp ve sağlık bilimleri de felsefeden ayrılarak
bağımsızlığını kazanmıştır (bkz. Şekil 1).
Fen bilimleri oluşum
dönemlerinin özellikleri

Şekil 1.1: Bilimlerin Oluşumu
3. Fen Bilimleri
Eğitimindeki Gelişmeler

 Bilim ve teknolojideki gelişmelere paralel olarak
okullarda okutulan fen eğitimi programlarının amaç,
içerik, yöntem ve değerlendirme boyutlarında
değişme ve gelişmeler olmuştur. Okul içinde ve
dışındaki değişme ve gelişmeler fen eğitimi için
önemli dönemeçler oluşturmuştur.
1870 öncesi fen eğitimi
programlarının özellikleri

 İlgili kaynaklara göre, 1870 öncesinde okul
programlarında fen eğitimi çok sınırlı olarak yer
almaktaydı. Öğretim de John Locke ve Jean Jacques
Rousseau'nun etkisinde olup didaktik bir anlayışla
gerçekleştirilmekteydi. Bu anlayış uyarınca, ders
kitaplarında yer alan fen konuları öğrenciler
tarafından ezber ağırlıklı olarak öğreniliyordu.
1870 öncesi fen eğitimi
programlarının özellikleri

 1860-1880 yılları arasında Pestallozzi'nin etkisiyle
"nesne öğretimi" fen eğitimi programlarında yer
almaya başladı. Bu anlayış uyarınca derslerde,
öğretilecek nesneyle ilgili gözlem, deney ve mantıklı
düşünme becerilerinin geliştirilmesi amaçlanıyordu.
Endüstri Devrimi ve fen eğitimi
programları

 1870-1900 yılları arasında gerçekleşen Endüstri
Devrimi, okullardaki fen eğitimi programlarının
mesleki nitelik kazanmasında etkili olmuştur. Bunun
sonucunda, değişen toplumsal gereksinimleri
karşılayacak konular, temel eğitim veren okullarda
fen eğitimi programlarında yer almaya başlamıştır.
Fen eğitimiyle ilgili olarak 1900-1930
yıllarını kapsayan dönem

 Bu dönemde fen eğitimiyle ilgili program geliştirme
çalışmaları başlatılmış, bu amaçla fen eğitimi programları
hızla gözden geçirilmiştir. Nitekim 1915 yılında yapılan
çalışmalar sonucunda fen derslerinin amaçları şöyle
belirlenmiştir:
 •Öğrencilere yaşadıkları çevre hakkında bilgi vermek ve
onlara günlük yaşamda karşılaştıkları problemlerinin
çözümünde yardımcı olmak.
 •Öğrencileri anlamlı öğrenmeler için güdülemek.
 •Öğrencilere meslek seçimiyle ilgili danışmanlık yapmak.
 •Öğrencilere doğru bilgiye ulaşma yöntem ve tekniklerini
kazandırmak.
Fen eğitimiyle ilgili olarak 1930-1945
yıllarını kapsayan dönem

 Bu dönemde, İkinci Dünya Savaşı'nın da etkisiyle
fenle ilgili günlük yaşamdaki uygulamalar, örneğin,
ışık ve elektrik gibi konular ders programlarında yer
almaya başlamıştır. Zamanla fen öğrencilere sadece
olgusal bilgilerin verildiği bir ders haline gelmiştir.
Bununla birlikte, öğrencilerde bilimsel süreç
becerilerinin ve bilimsel tutumların geliştirilmesi
gözardı edilmiştir.
Fen eğitimiyle ilgili olarak 1900-1930
yıllarını kapsayan dönem

 Bu dönemde fen eğitimiyle ilgili program geliştirme
çalışmaları başlatılmış, bu amaçla fen eğitimi programları
hızla gözden geçirilmiştir.
Nitekim 1915 yılında yapılan çalışmalar sonucunda fen
derslerinin amaçları şöyle belirlenmiştir:
 •Öğrencilere yaşadıkları çevre hakkında bilgi vermek ve
onlara günlük yaşamda karşılaştıkları problemlerinin
çözümünde yardımcı olmak.
 •Öğrencileri anlamlı öğrenmeler için güdülemek.
 •Öğrencilere meslek seçimiyle ilgili danışmanlık yapmak.
 •Öğrencilere doğru bilgiye ulaşma yöntem ve tekniklerini
kazandırmak.
Fen eğitimiyle ilgili olarak 1930-1945
yıllarını kapsayan dönem

 Bu dönemde, İkinci Dünya Savaşı'nın da etkisiyle
fenle ilgili günlük yaşamdaki uygulamalar, örneğin,
ışık ve elektrik gibi konular ders programlarında yer
almaya başlamıştır. Zamanla fen öğrencilere sadece
olgusal bilgilerin verildiği bir ders haline gelmiştir.
Bununla birlikte, öğrencilerde bilimsel süreç
becerilerinin ve bilimsel tutumların geliştirilmesi
gözardı edilmiştir.
Fen eğitimiyle ilgili olarak 1945-1955
yıllarını kapsayan dönem

 İkinci Dünya Savaşı sonrası yılları kapsayan bu dönemde
fen eğitimiyle öğrencilere, bilimsel bilgilerin yanısıra,
bilgiye ulaşma yollarının öğretilmesi ve onlarda bilimsel
tutumların geliştirilmesi amaçlanmıştır. Bu dönemde fen
eğitimiyle ilgili laboratuvar çalışmaları da önem
kazanmıştır. Bu dönemde bilimsel yöntem olarak
problem çözme yönteminin kullanılması, veri toplama,
denence kurma, verileri çözümleme ve sonuca ulaşma fen
eğitiminin öncelikli amaçları arasında yer almıştır.
Fen eğitimiyle ilgili olarak 1955-1970
yıllarını kapsayan dönem

 Fen bilimlerindeki en önemli gelişmelerin bu
dönemde gerçekleştiği görülür. Bu dönemde
geleneksel fen eğitimi programlarının, öğrencileri
şimdiki ve gelecekteki yaşamlarına hazırlamadığı,
gelişen teknolojiyi anlayan ve onu uygulayan
bireyleri hazırlamada yetersiz kaldığı anlaşılmıştır.
Bu görüşün ortaya çıkmasında Sputnik adlı uzay
gemisinin ilk kez Sovyet Rusya tarafından uzaya
gönderilmesi de etkili olmuştur. Bunun sonucunda
fen eğitimi programlarının geliştirilmesi
çalışmalarına hız verilmiştir.
Fen eğitimiyle ilgili olarak 1955-1970
yıllarını kapsayan dönem

 Bu arada Amerika Birleşik Devletleri'nde başlatılan fen
eğitimiyle ilgili program geliştirme çalışmaları diğer
ülkelerin fen eğitimi programlarını da olumlu yönde
etkilemiştir. Örneğin Türkiye'de 1968 yılında pilot olarak
uygulamaya konulan modern fen ve matematik
programları bu gelişmelerin bir yansımasıdır. Bu
dönemde fen bilimleriyle, bilimsel bilgiye hızla
ulaşabilen, yeni bilgiler üretebilen, çağdaş teknolojileri
etkili ve verimli olarak kullanabilen bilimsel tutum ve
davranışlara sahip bireylerin yetiştirilmesi öncelikli amaç
olarak belirlenmiştir.
Fen eğitimiyle ilgili olarak 1980
sonrası dönem

 1980'lerden sonra gelişen fen eğitimiyle bireylerin,
sadece bilimin doğasını anlamaları değil, iletişim
becerilerini geliştirmeleri de amaçlanmıştır. Bu
dönemde fen bilimleri yoluyla bireysel ve toplumsal
gereksinmelerin karşılanabilmesi için, bireylerin
donanımlı hale getirilmesi ve bu yönde çaba
gösterilmesi ön plana çıkmıştır.
Fen eğitimiyle ilgili olarak 1980
sonrası dönem

 1990'lı yıllarda da toplumsal sorunların çözümünde,
fen eğitiminde insani, teknolojik ve etik boyutların
birlikte ele alınmasına yönelik amaçlar tartışılmaya
başlanmıştır.
4. Fen Bilimlerinin İlköğretim
Programları İçindeki Yeri ve Önemi

 Fen Bilgisi, 1800'lü yılların ortalarından itibaren
Avrupa ülkeleri ile Amerika Birleşik Devletleri'ndeki
ilköğretim programları içerisinde yer almıştır. Fen
derslerinin en temel amacı, "çocuklarda doğal
çevreyi gözleme becerisini geliştirmek" olarak ifade
edilmiştir. Bu beceri fen eğitiminin temeli olarak
kabul edilir. İlköğretimin ileri sınıflarındaki fen
derslerinde hijyen ve fizyoloji konularına yer
verilmiştir.
4. Fen Bilimlerinin İlköğretim
Programları İçindeki Yeri ve Önemi

 Öte yandan, fen bilgisinin günlük yaşamdaki ve
endüstrideki uygulamalarla ilişkili olarak
öğretilmesi yönünde çaba gösterilmiştir.
İlköğretimdeki fen dersleriyle çocukların kendilerini
ve çevrelerini anlayıp açıklayabilme becerilerinin
geliştirilmesi amaçlanmıştır. Fen bilgisinin içeriğini,
canlılar dünyası, doğal çevre ve insan ve insan- çevre
arasındaki etkileşim gibi konular oluşturmuştur.
4. Fen Bilimlerinin İlköğretim
Programları İçindeki Yeri ve Önemi

 İngiltere'deki ilköğretim kurumlarında okutulan fen bilgisi
derslerinin içeriğini, canlılar dünyası ve canlıların etkileşimi,
madde ve enerji, kuvvet ve bunların birbirleriyle etkileşimi gibi
konular oluşturmuştur. Finlandiya'daki ilköğretim
programlarında yer alan fen bilgisi derslerinin içeriği de çevre,
canlılar dünyası, madde ve hareket konularından oluşmuştur.
Ayrıca öğrencilerin gözlem yapması ve sınıflama becerilerini
kazanmaları amaçlanmıştır. Hollanda'daki ilköğretim
kurumlarında da fen dersleri içeriğinin büyük bir bölümünü
canlılarla ilgili konular oluşturmuştur. Örneğin hayvanlar,
bitkiler ve insan vücudu bu konulardan bazılarıdır.
Ülkemizdeki ilköğretim düzeyindeki fen derslerinin içeriğine
bakıldığında, yukarıda sözü edilen ülkelerin ilköğretim
düzeyindeki fen derslerinin içerikleriyle benzerlik gösterdiği
anlaşılmaktadır.
Türkiye'de ilköğretim
programlarında yer alan fen eğitimin
özellikleri

 Türkiye'de ilköğretimin ilk üç yılında fenle ilgili
konular, hayat bilgisi dersi içinde verilmektedir. Fen
bilgisi dersleri, ilköğretim 4. ve 5. sınıfların eğitim
programlarında bağımsız bir ders olarak yer almakta
ve konular ilk üç yıldakine göre daha ayrıntılı olarak
işlenmektedir.
 İlköğretim birinci basamaktaki öğrencilerin henüz
somut işlemler döneminde bulunduğu dikkate
alınarak konular öğrencilerin somut öğrenme
yaşantıları geçirmelerine olanak sağlayacak bir
biçimde işlenmektedir.
Türkiye'de ilköğretim
programlarında yer alan fen eğitimin
özellikleri

 6-8. sınıflarda okutulan fen dersleri de 4. ve 5. sınıfta
okutulan fen derslerine kıyasla daha ayrıntılı olarak
işlenmektedir. Gerek başka ülkelerde, gerekse Türkiye'de
ilköğretim programları içinde yer alan fen bilgisi dersi,
fizik, kimya ve biyoloji gibi ayrı ayrı dersler olarak değil,
birleştirilmiş bir ders olarak okutulmaktadır.
 Fen bilgisinin, araştıran, tartışan, deneyen, gözlem yapan,
sürekli olarak bilgilerini genişleten ve bilimsel tutumlar
geliştiren bireylerin yetiştirilmesinde önemli bir işleve
sahip olduğu belirtilebilir.
Özet




öncesine
dayanmaktadır. Bununla birlikte fen bilimlerindeki ilk oluşumun, Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları
zamanında gerçekleştiği ileri sürülmektedir. Daha sonra bu oluşuma katkı eski Yunan düşün
adamlarından gelmiş ve astronomi, matematik, fizik, kimya, biyoloji ve tıp alanlarında önemli çalışmalar
gerçekleştirilmiştir. Bilimin gelişmesi yönündeki çalışmalar, M.S. III. yüzyıldan itibaren Hıristiyanlığın
etkisiyle sekte- ye uğramış, ancak bu dönemde de Araplar'ın çabaları bilimin gelişmesinde önemli rol
oynamıştır. Avrupa'daki Reform ve Rönesans hareketlerinin etkisiyle yeniden canlanan bilim gelişmesini
felsefe içinde sürdürmüştür. XVII. yüzyıldan XX. yüzyılın başlarına kadar geçen zaman içerisinde fen
bilimlerinin dalları birer birer felsefeden ayrılarak bağımsızlıklarını kazanmışlardır.
Özellikle İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra gerçekleşen bilimsel ve teknolojik gelişmeler, fen eğitimi
programlarının yeniden gözden geçirilmesini gerektirmiş, bunun sonucunda bütün ülkelerde fen
eğitimiyle ilgili program geliştirme çalışmaları başlatılmıştır. Örneğin, ülkemizde 1968 yılında pilot
çalışmalarla başlatılan modern fen ve matematik programları bu çalışmaların bir yansımasıdır.
Ülkemizde ilköğretimin ilk üç yılında fenle ilgili konular, hayat bilgisi dersi içinde okutul- maktadır.
İlköğretimin 4. ve 5. sınıflarında fen bilgisi, eğitim pogramlarında bağımsız ders olarak yer almakta ve
konular ilk üç yıldakine kıyasla daha ayrıntılı olarak işlenmektedir. İl- köğretim 6-8. sınıflarda okutulan
fen dersleri de 4. ve 5. sınıfta okutulan fen derslerine kıyasla daha ayrıntılı olarak işlenmektedir. Gerek
başka ülkelerde, gerekse Türkiye'deki ilköğretim programları içinde yer alan fen bilgisi derslerinin, fizik,
kimya ve biyoloji gibi ayrı ayrı ders- ler olarak değil, birleştirilmiş ders olarak okutulduğu görülmektedir.
İnsanoğlunun çevresini anlama, açıklama ve kontrol altına alma yönünde varolan çabalarının başlangıcı üç yüzyıl

 Değerlendirme Soruları
 Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler
arasından bulunuz.
 1. Bilim nedir?
 A. Doğal olaylarını gözleyen ve yargılayan süreç.
 B. İnsanoğlunun gözlemlerini anlamlı kılan çalışma
bütünü.
 C. Geçerliği kanıtlanmış sistemli bilgiler bütünü.
 D. Antik dönemlerden başlayarak günümüze ulaşan her
türlü veri.
 E. İnsanların şüphe ve meraklarının kaynağını oluşturan
düşünceler.

 2. Mantıklı düşünme becerilerinin geliştirilmesini
amaçlayan ilk düşünür kimdir?
 A. Aristo
 B. Jean Jacques Rousseau
 C. Plato
 D. Pestallozzi
 E. Sokrat

 3. 1955-1970'li yıllar arasında fen bilimleri eğitiminin
öncelikli amacı aşağıdakilerden hangisidir?
 A. Öğrencileri grup çalışmasına yatkın hale getirmek.
 B. Teknolojiyi anlayan ve uygulayan bireyler yetiştirmek.
 C. Bireyleri bilim okur-yazarı olarak yetiştirmek.
 D. Öğrencilerin gözlem yapma yeteneklerini geliştirmek.
 E. Bireyleri yaşadıkları çevreye karşı duyarlı kılmak.

 4. Aşağıdakilerden hangisi ya da hangileri fen
bilimleri eğitimindeki gelişmelerin nedenleri
arasındadır?
 I. Yetenekli öğrencilerin okullara gelmesi
 II. Toplumsal ihtiyaçların değişmesi
 III. Teknolojideki gelişmeler IV. Çevre kirliliğinin
artması A. Sadece II
 B. I, II ve III C. I ve III
 D. II, III ve IV E. II ve III

 Aşağıdaki cümlelerin DOĞRU ya da YANLIŞ olduklarını
belirleyiniz.
 5. Tarihteki ilk uygarlıklar Antik Yunan'ın etkisiyle
Sümerler'de görülmüştür.
 6. Batılı bilim adamlarının ekonomik yönden zor bir
dönem geçirmesi, bilimin doğuda gelişmesinin en önemli
nedenidir.
 7. XVII. yüzyıldan sonra fen bilimleri felsefeden
bağımsız olarak gelişmiştir.
 8. Fen programları fen bilimlerindeki gelişmelere araç
olmalıdır.

 Değerlendirme Sorularının Yanıtları
 1.C 2.D 3.B
4.E
5.Y
6.Y
7.D
8.Y