Transcript Analiza i interpretacja epiki na maturze

Analiza i interpretacja
fragmentu tekstu
epickiego na maturze
Niezbędnik maturzysty – polonisty
Opracowanie: Paweł Domzalski
Poziom podstawowy
a rozszerzony
Podstawowy



Teksty z podstawy
programowej
Ideą tematu jest to,
CO zostało w tekście
przedstawione
Równowaga treści,
formy i języka
Rozszerzony



Teksty także spoza
podstawy programowej
Ideą tematu jest to,
CO i JAK coś w tekście
zostało przedstawione
Większa waga treści
pracy
Pojęcia kluczowe,
czyli „praca u podstaw”
Narzędzia badawcze
maturzysty – polonisty
Liryka a epika
Liryka
rzeczywistość wewnętrzna
w stosunku do podmiotu
mówiącego
Epika
rzeczywistość zewnętrzna
w stosunku do podmiotu
mówiącego
Tekst liryczny a epicki
Tekst liryczny
Tekst epicki
Podmiot
mówiący
podmiot liryczny narrator
Forma
podawcza
monolog liryczny narracja
Świat
przedstawiony
wyznanie uczuć
fabuła
Narrator
Narrator to jednorazowa, fikcyjna kreacja,
odrębna dla każdego tekstu.
Narrator
pierwszoosobowy
trzecioosobowy
• postać konkretna
• należy do świata przedstawionego
• posiada ograniczoną wiedzę o świecie
• wypowiada subiektywne sądy i oceny
• postać abstrakcyjna
• ukryty za światem przedstawionym
• jest wszechobecny i wszechwiedzący
• wypowiada obiektywne sądy i oceny
Narracja
Opowiadanie następstwa zdarzeń (elementów
dynamicznych) układających się w fabułę
(układ zdarzeń) i opis osób, rzeczy, tła
zdarzeń, sytuacji (elementów statycznych).
Rodzaje obrazowania
Obrazowanie – sposób konstruowania
obrazu epickiego:



realistyczne (mimetyzm),
fantastyczne (kreacjonizm),
przekształcające (deformujące rzeczywistość).
Autor a narrator i bohaterowie
Ze względu na stosunek autora do świata
przedstawionego możemy w epice mieć
do czynienia z:



autorskim porte-parole – narrator lub bohater jest postacią
wzorcową wypowiadającą poglądy samego autora;
satyrycznym dystansem – narrator ujawnia swój stosunek
do świata przedstawionego i bohaterów, posługując się np.
ironią;
parabolą – przedstawione postacie czy wydarzenia nie są
ważne same w sobie, lecz jako przykłady postaw i sytuacji
uniwersalnych.
Rodzaje opisu
Opis
realistyczny
psychologiczny
(zewnętrzny)
(wewnętrzny)
behawiorystyczny
(opis psychologiczny dokonuje się poprzez
zewnętrzne objawy życia wewnętrznego,
prezentację zachowań bohatera w różnych okolicznościach)
Czas w epice
czas epicki
czas narracji
(czas, w którym istnieje narrator, i okoliczności,
które towarzyszą opowiadaniu)
narracja relacjonująca
narracja unaoczniająca
czas fabularny
(czas akcji)
(czas, w którym zostali usytuowani bohaterowie
i w którym zostały przedstawione zdarzenia)
epika współczesna
epika historyczna
epika fantastyczna
Bohaterowie
Postacie przedstawione w epice mogą być:


główne (pierwszoplanowe, gdy ich losy są
przedmiotem opowiadania narratora),
poboczne (drugoplanowe, gdy ich losy są
związane z bohaterami głównymi),

epizodyczne (stanowią tło),

bohater zbiorowy.
Postacie przedstawione w epice
aktywne
(ich działania wyznaczają
kierunek rozwoju fabuły)
pasywne
(ich losy są kształtowane
przez czynniki zewnętrzne)
kreacje
dynamiczne
kreacje
statyczne
Motywacja działań bohaterów





realistyczna (mechanizmy społeczne),
psychologiczna (życie wewnętrzne),
metafizyczna (los, fatum, przeznaczenie,
niepoznawalne dla człowieka siły),
biologiczna (naturalistycznie pojmowane
prawa wspólne dla ludzi i zwierząt),
konstrukcyjna (uwarunkowana konwencją
literacką, fabułą, tezą, np. w utworach
tendencyjnych).
Wypowiedzi bohaterów
Typy wypowiedzi bohaterów:


monolog: monolog wewnętrzny (przedstawienie myśli i przeżyć
wewnętrznych bohatera) i monolog wypowiedziany,
dialog – bezpośrednie przytoczenie wypowiedzi bohaterów.
Wypowiedzi bohaterów mogą być przedstawione w formie:



mowy niezależnej – przytoczenie myśli bohatera w pierwszej osobie,
mowy zależnej – włączenie wypowiedzi bohatera w tok opowiadania
narratora (wypowiedź w trzeciej osobie),
mowy pozornie zależnej – monolog wewnętrzny bohatera zostaje
wchłonięty przez narrację, ale mimo to zachowuje pozory
samodzielności i bezpośredniości przytoczenia.
Językowe środki wyrazu
Analiza środków stylistycznych powinna uwzględniać
następujące poziomy języka:





fonetyczny (np. aliteracja, onomatopeja, instrumentacja głoskowa,
paronomazja, rymy, homonimia),
słowotwórczo-fleksyjny (np. zdrobnienie, zgrubienie, zrost, złożenie,
neologizm słowotwórczy),
leksykalny (np. synonim, homonim, eufemizm, dialektyzm, archaizm,
orientalizm, frazeologizm, kolokwializm, wulgaryzm, makaronizm,
neologizm semantyczny),
semantyczny (np. epitet, porównanie, metafora, symbol, oksymoron,
peryfraza, metonimia, hiperbola, litota, synekdocha, personifikacja,
alegoria, animizacja, antropomorfizacja, reifikacja, synestezja),
składniowy (np. apostrofa, pytanie retoryczne, paralelizm, anafora,
epifora, refren, gradacja, parenteza, eksklamacja, kontrast, antyteza,
przerzutnia, inwersja, elipsa, anakolut).
Dominanta stylistyczna
i kompozycyjna
(łac. dominus – panujący)
Dominanta stylistyczna to centralny element stylu utworu,
któremu zostały podporządkowane pozostałe składniki
językowej budowy tekstu.
Dominanta kompozycyjna to oryginalny pomysł, na którym
opiera się struktura tekstu (forma tekstu może wynikać np.
z wybranego gatunku).
Rozpoznanie dominanty (stylistycznej lub kompozycyjnej) może
prowadzić do zbadania (określenia) związku pomiędzy formą
tekstu a jego treścią (tematyką).
Konwencje literackie
Konwencja literacka to zespół cech stylowo-kompozycyjnych
sytuujących tekst w obrębie określonej tradycji artystycznej.
Podstawowe konwencje literackie:









marinizm,
klasycyzm,
sentymentalizm,
romantyzm,
realizm,
naturalizm,
impresjonizm,
symbolizm,
ekspresjonizm.
Gatunki wypowiedzi epickiej
gatunki prozatorskie
gatunki wierszowane
nowela
epos
opowiadanie
satyra
reportaż
poemat
powieść
bajka
Typy powieści
Powieść
społecznoobyczajowa
historyczna
psychologiczna
sensacyjna
biograficzna
fantastyczna
Interpretacja
krok po kroku
Rzemiosło i sztuka
Analiza
(gr. analysis – rozbiór)
Badanie pewnej całości poprzez wyodrębnienie jej cech,
części lub składników.
Rozpoczynając analizę tekstu literackiego, należy pamiętać, że:





utwór jest całością i znaczy jako całość,
utwór jest powiązanym systemem znaków – strukturą,
każdy element utworu pełni określoną funkcję i jest rozpatrywany na
tle całości,
elementy utworu są funkcjonalnie powiązane i z tych powiązań
wynikają znaczenia,
najważniejsze są relacje pomiędzy poszczególnymi elementami tekstu.
Analiza jest służebna wobec interpretacji!
Interpretacja
(łac. interpretatio – wyjaśnienie)
Działania badawcze mające na celu:



odkrycie przesłania autorskiego,
wydobycie i wyjaśnienie sensu danego utworu,
wskazanie miejsca, jakie utwór zajmuje w szerszym
układzie zjawisk literackich.
Interpretacja utworu zmierza do odnalezienia
jego ukrytego znaczenia, nadającego mu
niepowtarzalny charakter.
Interpretacja nie polega na „wstrzeleniu się w klucz”!
Interpretacja to nie „lanie wody”…
Interpretacja nie polega na:

zaprezentowaniu emocji zdającego towarzyszących lekturze
utworu
(„współczułam Wokulskiemu, że zakochał się tak nieszczęśliwie”);

interioryzacji doświadczeń bohaterów (infantylizm)
(„gdybym była na miejscu Izabeli, bez wahania wyszłabym za Stacha”);

zaprezentowaniu przez maturzystę własnych poglądów
(„myślę…”, „uważam…”, „sądzę, że…” itp.);

moralizowaniu („tandetna ambona”)
(„powinniśmy…”, „nie możemy…”, „musimy…”);

konfabulacji (dopisywanie zmyślonych treści do utworu).
Wymagania stawiane przez temat
Analizując fragmenty Przedwiośnia i Granicy, porównaj
kreacje matek. Określ wzajemne relacje między matką
i dzieckiem, wykorzystując także znajomość utworów.







rozpoznanie zasady zestawienia fragmentów,
funkcjonalne umiejscowienie fragmentów w utworach,
portret matki Cezarego Baryki i jej relacje z dzieckiem na
podstawie fragmentu,
portret matki Elżbiety Bieckiej i jej relacje z dzieckiem na
podstawie fragmentu,
relacje między matką C. Baryki i dzieckiem w kontekście
całości,
relacje między matką E. Bieckiej i dzieckiem w kontekście
całości,
wnioski.
Temat determinuje układ modelu
odpowiedzi
Obraz małej ojczyzny w początkowym fragmencie poematu
Tomasza Różyckiego Dwanaście stacji. Jaką rolę
odgrywają w tym tekście nawiązania do Pana Tadeusza?







wyjaśnienie pojęcia „małej ojczyzny”,
określenie miejsca akcji,
przedstawienie obrazu małej ojczyzny,
określenie sposobu kreacji tego obrazu,
wskazanie nawiązań do Pana Tadeusza,
określenie ich funkcji,
podsumowanie.
1. Analiza tematu wypracowania
Uważna lektura tematu maturalnego zmierzająca
do zrozumienia kontekstu, w jakim należy
zinterpretować fragment tekstu epickiego, bądź
problemu badawczego, który trzeba poddać
obserwacji w tekście.
Temat wyznacza zakres i granice interpretacji!
2. Lektura tekstu





przeczytanie fragmentu tekstu,
zrozumienie tematu tekstu,
umiejscowienie fragmentu w całości utworu,
podkreślenie najważniejszych fragmentów
ze względu na temat wypracowania,
postawienie hipotezy interpretacyjnej zgodnej
z wymaganiami tematu wypracowania.
3. Identyfikacja autora
Rozpoznanie autora i czasu powstania tekstu
może okazać się pomocne w interpretacji
utworu (choć nie jest niezbędne).
We właściwym zrozumieniu tekstu mogą
pomóc odpowiedzi na pytania:




kim był autor tekstu?
w jakich czasach żył?
z jakim nurtem jest związana jego twórczość?
kiedy powstał tekst?
4. Określenie roli tytułu
i motta tekstu
Określenie charakteru tytułu i motta
oraz ich funkcji w utworze.
Tytuł może:
 określać główny motyw (temat),
 wskazywać na bohatera utworu,
 określać problematykę tekstu
 …
Motto może być:
 myślą przewodnią,
 sugestią interpretacyjną,
 odautorskim komentarzem do utworu
 …
5. Określenie narratora i narracji
Rozpoznanie kreacji narratora
to określenie:
kim jest narrator występujący we
fragmencie,
 formy jego wypowiedzi,
 pozycji wobec świata przedstawionego,
 sytuacji narracyjnej,
 stosunku narratora do tematu wypowiedzi,
 sposobu obrazowania.

6. Charakterystyka bohaterów



przedstawienie bohaterów występujących
we fragmencie tekstu, relacji pomiędzy nimi
(na podstawie charakterystyki pośredniej lub
bezpośredniej);
przedstawienie sytuacji życiowej bohaterów
i uwarunkowań społecznych, w jakich żyją;
przedstawienie motywacji działań bohaterów.
7. Interpretacja fragmentu tekstu

przedstawienie: sytuacji zaprezentowanej we
fragmencie, miejsca akcji, czasu i przestrzeni;
 interpretacja: dialogu bohaterów, rozmyślań
bohatera, rozważań narratora, opisów
sytuacyjnych itp.
Analiza przedstawionych we fragmencie dialogów
postaci i obrazów prowadzi do wyjaśnienia
ich sensu i odsłonięcia całościowej wizji świata
w utworze.
8. Wprowadzenie kontekstów
interpretacyjnych
Przywołane konteksty interpretacyjne powinny
być funkcjonalne wobec tematu wypracowania
(pozostałe nie są konieczne):







biograficzny,
historyczny,
filozoficzny,
historycznoliteracki,
teoretycznoliteracki,
społeczno-polityczny,
obyczajowo-psychologiczny.
9. Analiza środków stylistycznych
Rozpoznanie środków stylistycznych oraz
określenie ich funkcji powinno prowadzić
do pełniejszego wyjaśnienia sensu tekstu.
10. Rozpoznanie konwencji
literackiej tekstu
Określenie językowych środków artystycznego
wyrazu oraz ich funkcji w utworze powinno
prowadzić do rozpoznania konwencji
literackiej fragmentu i całego dzieła.
11. Określenie wymowy tekstu




usytuowanie fragmentu w całości tekstu;
odniesienie wymowy fragmentu tekstu do całości
utworu w kontekście wyznaczonym przez temat
wypracowania;
określenie związku tekstu z tradycją literacką
(odczytanie aluzji literackich, znaków i symboli
kulturowych oraz związków danego utworu z innymi
tekstami lub dziełami sztuki);
odniesienie wymowy dzieła do epoki literackiej,
w której powstało (np. prądów literackich).
Redakcja wypracowania
Zasady budowania tekstu interpretacyjnego:









zgodność z tematem,
interpretacja tematu,
postawienie hipotezy interpretacyjnej,
przemyślane argumentowanie (odwołania do tekstu),
operowanie posiadaną wiedzą (odwołania do całości),
właściwa kompozycja (zamysł podporządkowany
tematowi),
dbałość o język (bogactwo słownictwa, różnorodność
struktur składniowych, operowanie właściwymi terminami
i pojęciami),
estetyka pracy (przejrzysta struktura tekstu,
graficzne wyróżnienie poszczególnych części),
wzbudzenie zainteresowania czytelnika (niebanalny
początek, intrygujące tezy, oryginalne ujęcie, zaskakujące
argumenty).
Korekta językowa tekstu
Sprawdzenie poprawności językowej
wypracowania powinny ułatwić:


Słownik ortograficzny,
Nowy słownik poprawnej polszczyzny.
Sprawdzenie objętości pracy (min. 250 słów)!
Analiza i interpretacja porównawcza
Zestawienie dwóch tekstów powinno prowadzić do:

odkrycia idei, która zdecydowała o zestawieniu tekstów;

wykazania podobieństw i różnic pomiędzy utworami literackimi;



obserwacji podobieństw w zakresie: tematu, poetyki, nastroju,
postaw wobec świata przez te utwory lub w nich wyrażonych;
dostrzeżenia różnic w zakresie: języka, konstrukcji narratora;
wykorzystania różnych kontekstów interpretacyjnych do badania
związków (podobieństw lub różnic) pomiędzy utworami.
Opisane działania powinny prowadzić do sformułowania
wniosków interpretacyjnych.
Problemy warsztatowe analizy
i interpretacji porównawczej

Autonomiczne traktowanie
każdego z tekstów.

Nierozpoznawanie (pomijanie)
cech wspólnych utworów.
Najczęstsze błędy badawcze
Problemy warsztatowe ze sporządzaniem pisemnej
analizy i interpretacji tekstu literackiego najczęściej
dotyczą:







dychotomii interpretacji
(streszczanie lub parafrazowanie fragmentu);
budowania katalogu środków stylistycznych
(brak opisu funkcji dostrzeżonych środków stylistycznych);
braku odpowiedzi na cztery podstawowe pytania:
kto mówi, do kogo, o czym i jak?;
nierozróżniania kategorii: autor – narrator – bohater;
braku wniosków wynikających ze spostrzeżeń analitycznych;
braku świadomości, że kontekst autobiograficzny
może być „punktem wyjścia”, ale nigdy nie powinien
stać się „punktem dojścia” interpretacji;
schematów językowych i interpretacyjnych
(np. stereotypów patriotyczno-martyrologicznych
w interpretacji tekstów romantycznych).