Transcript 5-1. Lífverur og umhverfi þeirra bls. 88-94. Vistfræði

5-1. Lífverur og umhverfi þeirra bls. 88-94.
Vistfræði: Er fræðigrein sem fjallar um
samskipti lífvera innbyrðis og tengsl
þeirra við umhverfi sitt.
Vistkerfi: Allar lífverur sem lifa á ákveðnu
svæði og umhverfi þeirra líka.
Dæmi: Allar lífverur sem lifa í tjörn,
vatnið, botninn og bakkarnir. Vistkerfi er
því samsett úr lifandi og lífvana þáttum.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
1

http://www.biology.ualberta.ca/facilities/m
ultimedia/index.php?Page=280
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
2
5-1. Lífverur og umhverfi þeirra bls. 88-94.
Líffélag: Allar lífverur sem lifa á ákveðnu
svæði mynda eitt félag. Dæmi: Allar
lífverur sem lifa í Tjörninni í Reykjavík eða allar
lífverur sem lifa í Viðey.
Stofnar: Hver lífverutegund í líffélagi myndar
einn stofn. Stofn er því hópur lífvera af
sömu tegund sem lifa á ákveðnu
afmörkuðu svæði. Dæmi: Allir hrafnar á
Íslandi eða öll hornsíli í Rauðavatni
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
3
5-1. Lífverur og umhverfi þeirra bls. 88-94.
Kjörbýli eða búsvæði: kallast sá staður sem lífvera á
að heimkynnum sínum.
Dæmi: Kjörbýli þorsks er sjór. Í kjörbýli sínu finna
lífverur fæðu og skjól.
Sess: Lífverur gegna einnig ákveðnu hlutverki innan
líffélagsins. Það kallast að skipa ákveðinn sess (vist)
og felur í sér allt sem lífvera gerir og þarfnast
innan kjörbýlis síns.Lífverur geta deilt með sér
kjörbýli en geta ekki skipað nákvæmlega sama
sessinn.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
4
Upprifjun 5-1 bls. 94.
1.
2.
3.
Vistfræði fjallar um tengsl milli lífvera innbyrðis
og tengsl þeirra við umhverfi sitt.
Líffélagið nær til allra lífvera í vistkerfi, stofn er
allar lífverur sem eru af sömu tegund og í
sama vistkerfi.
Kjörbýli er sá staður sem lífvera á að
heimkynnum sínum. Sess er allt sem lífveran
gerir og allt sem hún þarfnast á kjörbýli sínu.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
5
5-2 Fæða og orka í vistkerfi bls.94101.


1.
2.
3.
Plöntur eru undirstaðan undir annað líf, þær eru
kallaðar frumbjarga því þær mynda sjálfar fæðu sína
með ljóstillífun.
Flokka má lífverur í þrjá hópa eftir því hvernig þær afla
sér fæðu:
Frumframleiðendur: Plöntur sem mynda fæðu
með ljóstillífun.
Neytendur: Lífverur sem lifa á frumframleiðendum.
Þær eru kallaðar ófrumbjarga. Dæmi: Menn og dýr.
Sundrendur: Lífverur sem nærast á dauðum
lífverum og láta þær rotna, oft kallaðar rotverur. Dæmi:
Bakteríur og sveppir. Rotverur skila
næringarefnum úr lífverum til baka í jarðveginn eða
vatnið.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
6
5-2 Fæða og orka í vistkerfi bls.94-101.
Ljóstillífun:
Ferli í frumbjarga
lífverum þar sem orka
sólarljóss er beisluð og
notuð til að búa til
fæðuefni.
Koltvíoxíð + vatn + orka
6 CO2 +
6 H2O + orka
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
sykrur (glúkósi) + súrefni
C6H12O6
+ 6 O2
7
5-2 Fæða og orka í vistkerfi bls.94-101.
Bruni/ frumuöndun:
Ferli í frumum þar sem
glúkósi og aðrar
einfaldar sameindir
brotna niður og orkan
sem losnar úr læðingi er
nýtt til þess að
framkvæma ýmis störf.
Fæða + súrefni
C6H12O6 + 6 O2
©Árbæjarskóli SH/KJ
glúkósi
súrefni
Koltvíoxíð
og vatn
orka
koltvíoxið + vatn + orka
6 CO2
+ 6 H2O + orka
Einkenni lífvera
8
5-2 Fæða og orka í vistkerfi bls.94101.
Fæðukeðja:
 Lýsir því hvernig mismunandi hópar lífvera
afla sér fæðu og þar með orku.
 Plöntur eru í fyrsta hlekk fæðukeðjunnar.
Plöntuætur í þeim næsta og dýr sem lifa
á plöntuætum í þriðja hlekknum.
 Dæmi: Gras→engispretta→fugl→slanga
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
9
5-2 Fæða og orka í vistkerfi bls.94101.
Fæðuvefur:
 Er gerður úr mörgum fæðukeðjum og gefur
betri mynd af fæðu lífvera því lífverur neyta
sjaldnast bara einnar fæðutegundar.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
10
Fæðuvefur
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
11
5-2 Fæða og orka í vistkerfi bls.94-101.
Fæðu/orku píramídi:
 Skiptist í þrep eða hjalla.
 Neðst eru frumframleiðendur en efst
kjötætur.
 Orkan minnkar eftir því
sem ofar dregur, en
hluti hennar tapast,
t.d. með efnaskiptum.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
12
Verkefni bls. 99
Mýs
Hrægammar
Gras
Hirtir
Fjallaljón
Gerlar (rotverur)
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
13
Upprifjun 5-2 bls. 101.
1.
2.
3.
Ljóstillífun er ferli þar sem plöntur búa
til fæðuefni úr ólífrænum efnum.
Frumbjarga lífverur framleiða eigin fæðu
en ófrumbjarga lífverur ekki.
Fæðukeðja sýnir hvernig fæða og orka
berst milli lífvera í vistkerfi en fæðuvefur
sýnir hvernig allar fæðukeðjur hvers
vistkerfis samtvinnast í einum vef.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
14
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
15
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
16
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
17
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
18
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
19
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
20
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
21
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
22
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
23
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
24
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
25
Hver var lausnin?
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
26
5-3 Tengsl í vistkerfi bls. 101-115.
Innan allra vistkerfa
eru ýmis tengsl milli
lífvera:
1. Samkeppni: lífverur
keppa um fæðu, vatn,
skjól, birtu, maka og
önnur lífsgæði.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
27
Samkeppni

Lífverur keppa um
fæðu, vatn, skjól,
birtu, maka og önnur
lífsgæði.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
28
5-3 Tengsl í vistkerfi bls. 101-115.
2. Ránlíf og afrán:
Ránlíf þegar dýr drepa
önnur dýr sér til
matar
Afrán þegar lífvera
étur aðra lifandi
lífveru, plöntu eða
dýr.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
29
5-3 Tengsl í vistkerfi bls. 101-115.
3. Samlíf: Tengsl milli
lífvera, þar sem
lífverur ýmist
hagnast, tapa eða
hvorugt.
3 gerðir:
gistilíf, sníkjulíf og
samhjálp
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
30
5-3 Tengsl í vistkerfi bls. 101-115.
Gistilíf: Annar hagnast
en hinn hvorki tapar né
hagnast.
Dæmi:

Hrúðurkarlar sem
sitja á hval

Brönugrös sem eru
ásætur á trjágreinum
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
31
Gistilíf

Trúðsfiskurinn
(Amphiprion percula)
lifir í hlýjum sjó við
miðbaug. Hann
heldur sig á milli
stórvaxinna þyrna
sæfífils og er þar í
öruggu skjóli fyrir
ránfiskum
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
32
Samhjálp
Margar tegundir fugla tína og éta skordýr úr
feldi gresjudýra í Afríku, svo sem gíraffa og
vatnabuffala.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
33
Gistilíf -Hrúðurkarlar kringum
öndunarop hvals
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
34
5-3 Tengsl í vistkerfi bls. 101-115.
Samhjálp: Báðar
lífverur hagnast.
Dæmi:

Fléttur sem eru
sambýli sveppa og
bláþörunga.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
35
5-3 Tengsl í vistkerfi bls. 101-115.
Sníkjulíf: Sníkillinn
hagnast en hýsillinn
tapar.
Dæmi:

Höfuðlús

Njálgur

Bandormur

Silkijurt

Sæsteinsuga
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
36
http://www.youtube.com/watch?v=vR9X3
gFTpL0
 Samhjálp buffalo og fugla
 http://www.youtube.com/watch?v=8BEKr
c-aXF8&feature=related
 Maurar og lirfa (lífverðir)
 http://www.youtube.com/watch?v=z3bWq
lPLpMg&feature=related

©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
37
5-3 Tengsl í vistkerfi bls. 101-115.
Náttúruval: Breytingar sem verða á
lífverum á löngum tíma við þróun og
auðvelda þeim að lifa af í umhverfi sínu.
Þeir einstaklingar sem komast af búa yfir
eiginleikum sem valda því að þeim gengur
betur að lifa af í umhverfi sínu og eignast
fleiri afkvæmi.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
38
5-3 Tengsl í vistkerfi bls. 101-115.

Aðlögun: Orsakast af náttúruvali og
leiðir til þess að útlit og hegðun lífvera af
ákveðinni tegund breytist á löngum tíma.
Aðlagast t.d. að óvinum sínum eða að
samkeppni um búsvæði eða fæðu.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
39
5-3 Tengsl í vistkerfi bls. 101-115.
Jafnvægi í vistkerfinu:
 Í vistkerfum ríkir oftast jafnvægi.
 Jafnvægið getur raskast vegna breytinga
á umhverfisþáttum (regni, hita ofl.)
eða vegna breytinga á einni eða fleirri
tegundum líffélagsins.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
40
Upprifjun 5-3 bls. 115.
Samkeppni er baráttu lífvera um þau gæði
náttúrunnar sem þær þurfa til þess að lifa
af, svo sem fæðu, skjól og orku.
2. Gistilíf: önnur lífveran hagnast en hin
ekki. Samhjálp: báðar hagnast.
Sníkjulíf: sníkillinn hagnast en hýsillinn
skaðast.
3. Náttúrulegar breytingar og umsvif
mannsins.
1.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
41
Fjölvalsspurningar bls. 118.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
C
A
D
A
D
A
C
B
D
C
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
42
Eyðufyllingar bls. 118.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Vistkerfi
Kjörbýli-búsvæði
Ljóstillífun
Hræætur
Sundrendur
Fæðuvef
Orku eða fæðupíramída
Samkeppni
Samhjálp
Náttúruval
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
43
Rétt eða rangt bls. 119.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Rangt (vistfræði)
Rétt
Rétt
Rétt
Rangt (ófrumbjarga)
Rétt
Rangt (frumframleiðendur)
Rangt (neðar)
Rétt
Rangt (sníkjulíf)
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
44
Verkefnablað
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
45
Grös og baunaplanta
Allar nema frumframl. Og sundr.
Gerlar og sveppir
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
46
Gras og
baunaplantan
Allar hinar
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
47
Gras
kanína
haukur
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
48
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
49
Ef fæðuvefur er flókinn eru meiri líkur á
að lífverurnar lifi af þó að ein lífveran
deyi út.
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
50
Auðnutittlingur – fræ
Kólíbrifugl – blómasafi
Gulönd – fiskur
Gammur – kjöt
Sendlingur – smádýr í mýri og fjöru
Rauðhöfðaönd – síar fæðu úr vatni
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
51
Sendlingur – veður
Fálki – hremmir bráð
Nandú – hleypur
Þröstur – grípur um trjágreinar
Rauðhöfðaönd - syndir
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
52
Verkefnablað
Gras –> engipretta -> froskur -> snákur -> fálki
©Árbæjarskóli SH/KJ
Einkenni lífvera
53