Transcript Przyczynowosc

Zagadnienie
związku przyczynowo-skutkowego
dr hab. Andrzej M. Łukasik
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
[email protected]
Problem
• Czy wszelkie zdarzenia w przyrodzie podporządkowane są
prawom, wedle których cała teraźniejszość i przyszłość
wyznaczona jest z nieuchronną koniecznością przez
przeszłość, czy też istnieją zdarzenia, które nie zostały
wywołane przez żadne zdarzenia wcześniejsze?
• Czy każde zdarzenie występuje jako nieuchronny skutek
pewnej przyczyny, czy też istnieją zdarzenia, które nie są
skutkiem żadnej przyczyny? (K. Ajdukiewicz, Zagadnienia…, s.
161).
ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE
(KONIECZNOŚĆ I PRZYPADEK)
zagadnienie charakteru zmian
determinizm
skrajny
umiarkowany
indeterminizm
umiarkowany
skrajny
ZAGADNIENIE ZMIAN W ŚWIECIE
(PRZYCZYNOWOŚĆ I CELOWOŚĆ)
zagadnienie charakteru zmian
kauzalizm
skrajny
umiarkowany
teleologia
umiarkowana
skrajna
Podstawowe zagadnienia
•
•
•
•
•
•
•
Determinizm – indeterminizm
Kauzalizm – finalizm
Mechanicyzm – teleologia
Mechanicyzm – witalizm
Zagadnienie przewidywalności zjawisk (prewidyzm)
Zagadnienie wolności woli
Związek z zagadnieniem istnienia przyszłości (eternizmtransjentyzm)
• Problem prawdziwości zdań o przyszłości
Zasada przyczynowości
• Dla każdego zdarzenia s istnieje zdarzenie p będące jego
przyczyną.
• Nie ma zdarzeń pozbawionych jakichkolwiek przyczyn
(absolutnie przypadkowych), resp. nipodlegających żadnym
prawom przyrody.
Własności relacji kauzalnej
•
•
•
relacja dwuelementowa, której dziedziną i przeciwdziedziną jest
zbiór zdarzeń (dawniej też rzeczy); (p  s, p i s są zdarzeniami
lub procesami, resp. stanami rzeczy, ściślej: zdarzenia typu p i
zdarzenia typu s, a nie indywidualne p i s)
relacja antysymentryczna (przeciwzwrotna): jeśli p  s, to nie
s  p; asymetria czasowa i warunkowania egzystencjalnego; p
poprzedza w czasie s i s pojawia się zawsze po p (t > x/c); p jest
warunkiem koniecznym ale nie jest warunkiem wystarczającym
s (post hoc non est propter hoc)
relacja przechodnia: p  s, s  q, p  s  q; łańcuch
przyczynowy (zależności bezpośrednie i pośrednie)
Własności relacji kauzalnej cd.
• konieczność (fizykalna): zajście przyczyny musi powodować
zajście skutku; eksplikowana nomologicznie tj. przez
odwołanie się do praw przyrody: p jest przyczyną s wtw gdy
istniej prawo przyrody, z którego wynika, że po zajściu
zdarzenia p zawsze zachodzi zdarzenie s;
• ciągłość czasoprzestrzenna — między p i s zachodzi
oddziaływanie fizyczne; istnienie s jest zawsze uwarunkowane
przez p; związek czasowo-przestrzenny i energetyczny
• obiektywna prawidłowość; związek przyczynowo-skutkowy
zachodzi w świecie niezależnie od jego rozpoznania i ujęcia w
postaci prawa naukowego
Konieczność – Leukippos i Demokryt
• Wszystko dzieje się wskutek konieczności (κατ’
άνάγκην), bo ruch wirowy jest przyczyną
wszelkiego powstawania rzeczy; to nazywa on
koniecznością.
• “Konieczność” ma w tym wypadku konkretne
fizyczne znaczenie — to “opór, ruch i uderzenie
materii”.
• „Ludzie zrobili sobie z pojęcia przypadku
zasłonę dla własnej nieroztropności”.
Epikur - parenkliza
(gr. παρέγκλισις - odchylenie, łac. clinamen)
• „Pragniemy, abyś przy tych rzeczach i to jeszcze poznał, że
ciałka, pędząc pionowo w dół przez próżnię na mocy
własnych ciężarów, w zgoła nieokreślonym czasie i w
nieokreślonych miejscach nieco zbaczają w przestrzeni, tylko
tyle, ile mógłbyś nazwać zmienionym drgnięciem. Bo gdyby
nie miały zwyczaju odchylania się, to wszystkie spadałyby w
dół, jak krople deszczu, przez przepastną próżnię. I nie
byłoby powstało zderzenie, ni cios nie byłby się zrodził
pośród zaczątków. Tak nic byłaby nigdy natura nie zrodziła”
(Titus Lucretius Carus, De rerum natura).
• „[…] lepiej by było uznać mitologiczne
bajki o bogach, niż stać się niewolnikiem
przeznaczenia przyrodników. Mitologia
dopuszcza bowiem przynajmniej
możliwość przebłagania bogów przez
oddawanie im czci, przeznaczenie
natomiast jest nieubłagane” (Epikur, List
do Menoikeusa)
Arystoteles – teoria czterech przyczyn
• Przyczyna materialna (causa materialis) – to,
czego coś powstaje i dzięki czemu trwa
• Przyczyna formalna (causa formalis) – rzecz
powstaje przez ukształtowanie materii przez
formę
• Przyczyna sprawcza (causa efficiens) – to, co
powoduje, że dany byt się urzeczywistnia,
powoduje zaistnienie rzeczy
• Przyczyna celowa (causa finalis) – to, ze względu
na co jakiś byt powstaje
David Hume (1711-1776)
krytyka pojęcia przyczynowości
• empiryzm: pojęcie przyczynowości nie jest
dane a priori
• „[…] wszystkie prawa przyrody i wszystkie bez
wyjątku zachowania się ciał znamy wyłącznie
z doświadczenia” […] każdy skutek jest
zdarzeniem różnym od swojej przyczyny. Nie
można go przeto wykryć w przyczynie, a
aprioryczne na jego temat pomysły i
koncepcje są czymś zupełnie dowolnym”
(David Hume, Badania dotyczące rozumu
ludzkiego).
• pojęcie przyczynowości wykracza poza (dotychczasowe)
doświadczenie
• Obserwujemy jedynie następstwo zdarzeń, ale post hoc non
est propter hoc:
• „[…] nie można na tej tylko podstawie, że jedno zjawisko w
jednym przypadku wyprzedziło inne, wyprowadzić
rozumnego wniosku, że pierwsze jest przyczyną drugiego”
(David Hume, Badania dotyczące rozumu ludzkiego)
• „[…] tym, co wobec stałego związku dwóch rzeczy, np. gorąca i
płomienia, ciężaru i masy, każe nam po ukazaniu się jednego
oczekiwać drugiego, jest wyłącznie przyzwyczajenie. […] jest
to jedyna hipoteza, która usuwa trudność wytłumaczenia,
dlaczego z tysiąca przypadków wyprowadzamy wniosek,
którego nie możemy wyprowadzić z jednego przypadku,
niczym od tamtych się nie różniącego” (David Hume, Badania
dotyczące rozumu ludzkiego).
Immanuel Kant (1724-1804)
przyczynowość jako aprioryczna zasada czystego przyrodoznawstwa
• „[…] pojęcie przyczyny […] musi mieć swą
podstawę zupełnie a priori w intelekcie, albo też
trzeba je całkowicie zarzucić jako czyste urojenie.
Pojęcie to bowiem wymaga bezwzględnie, żeby
coś (A) był takie, iżby coś innego (B) z niego
wypływało z koniecznością i wedle bezwzględnie
ogólnego prawidła”.
• „[…] stosunek przyczyny do skutku jest warunkiem
przedmiotowej ważności naszych sądów
empirycznych odnoszących się do szeregu
spostrzeżeń, a tym samym jest warunkiem ich
empirycznej prawdziwości, a więc i
doświadczenia” (Immanuel Kant, Krytyka czystego
rozumu, t. 1).
Pogląd neopozytywistów
• „relacja przyczynowa oznacza możliwość przewidywania” (w
zasadzie) — dedukowalność z praw (utożsamienie
determinizmu z prewidyzmem — wersja epistemologiczna i
metodologiczna, bez ontologicznej)
• „A spowodowało B” […] [oznacza, że] istnieją pewne prawa
przyrody, z których — w połączeniu z pełnym opisem
zdarzenia A — można logicznie wydedukować zdarzenie B (R.
Carnap, Wprowadzenie do filozofii nauki, s. 193).
• prawa przyczynowe mają postać uniwersalnych zdań
warunkowych „jeśli p to q” (dla każdego punktu
czasoprzestrzeni) dołączenie „i dzieje się to z koniecznością”
nie zmienia mocy predyktywnej systemu
• „Zdanie o relacji przyczynowej jest zdaniem warunkowym.
Opisuje zaobserwowaną regularność przyrodniczą i nic
więcej” (R. Carnap, Wprowadzenie do filozofii nauki, s. 200).