Transcript ΑΡΩΝΗ ΕΛΠΙΔΑ - Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Σεξισμός και Στερεότυπα σε
Βιβλία και σε Παιδαγωγικό Υλικό
της Προσχολικής Εκπαίδευσης
Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Π.Μ.Σ: “Φύλο και Νέα Εκπαιδευτικά και Εργασιακά
Περιβάλλοντα στην Κοινωνία της
Πληροφορίας”
Σπουδάστρια: Αρώνη Ελπίς
Επιβλέπουσα: Γκασούκα Μαρία
Στερεότυπα και εκπαίδευση
Έχουν γίνει
συστηματικές
προσπάθειες ώστε τα
σχολικά εγχειρίδια και
τα Αναλυτικά
Προγράμματα να μην
περιέχουν και να μην
αναπαράγουν
ιδεολογικά μηνύματα
και πληροφορίες που
να προωθούν την
κοινωνική ανισότητα
και τον κοινωνικό
ρατσισμό.
Oι διακρίσεις εις
βάρος των γυναικών
δεν έχουν εξαλειφθεί.
Ο εκπαιδευτικός
αποτελεί ένα είδος
ειδικού προτύπου για
το μικρό μαθητή και
κάθε του στάση ή
συμπεριφορά μέσα
στο πλαίσιο της
σχολικής αίθουσας
μπορεί να αναπαράγει
στερεότυπα.
Η τάξη πρέπει να
διοικείται χωρίς
διακρίσεις και να
αποφεύγεται η
προβολή
συγκεκριμένων
προτύπων, ώστε τα
παιδιά να μπορέσουν
να σχηματίσουν
εικόνα για τον εαυτό
τους και τον κόσμο
γύρω τους
ανεπηρέαστα .
Νομοθετικό πλαίσιο,
εκπαίδευση και έμφυλη ισότητα
Στο πρώτο μοντέλο, ίση μεταχείριση και ίσες ευκαιρίες σε γενικό
επίπεδο, γενικές διατάξεις κατά των διακρίσεων για την ίση
μεταχείριση και τις ίσες ευκαιρίες για γυναίκες και άντρες
συνιστούν τη νομική βάση για την έμφυλη ισότητα στην
εκπαίδευση.
Το δεύτερο μοντέλο τιτλοφορείται “ίση μεταχείριση και ίσες ευκαιρίες
στην εκπαίδευση”.
Το τρίτο μοντέλο είναι η ενεργός προαγωγή της ισότητας των φύλων
στην εκπαίδευση. Σε αυτό το μοντέλο, πέραν από την εφαρμογή
συγκεκριμένων διατάξεων κατά των διακρίσεων στον τομέα της
εκπαίδευσης, η ισότητα των φύλων καθορίζεται ως ένας από τους
στόχους του εκπαιδευτικού συστήματος.
Εκπαίδευση και διακρίσεις
Η ελληνική γλώσσα έχει γραμματικό γένος. Αυτό σημαίνει πως για να μιλάμε
γραμματικά σωστά θα πρέπει να τηρούμε την ιεραρχία αρσενικού, θηλυκού
και ουδέτερου γένους. Όπως έχει δηλωθεί στη γραμματική του
Τριανταφυλλίδη (1978:216) "το αρσενικό γένος είναι γενικά το δυνατότερο
προσωπικό γένος" .
Ο όρος «σεξισμός» δημιουργήθηκε κατ’ αναλογία του όρου «ρατσισμός»,
συνδέεται και ταυτίζεται με τα στερεότυπα του ρόλου των φύλων και
αποτελεί κατασκεύασμα των φεμινιστριών της Αμερικής.
Ο όρος «Φεμινιστική Παιδαγωγική» προήλθε από τις γυναικείες σπουδές και
δηλώνει την παιδαγωγική, η οποία οραματίζεται την τάξη ως ένα
περιβάλλον χειραφέτησης, με την ενεργητική διαμόρφωση του υλικού
μελέτης και με την ενθάρρυνση των μαθητών/τριών να παλέψουν ενάντια
στο σεξισμό.
Η φεμινιστική παιδαγωγική, ως διαδικασία διδασκαλίας τοποθετείται μέσα
στο ευρύτερο πλαίσιο της φεμινιστικής εκπαίδευσης και συνεπώς συνδέεται
τόσο με το περιεχόμενο της διδασκαλίας, το προερχόμενο από τη
φεμινιστική θεματολογία, όσο και με τον τρόπο που πραγματοποιείται η
διδασκαλία, και επομένως και με τον εκπαιδευτικό, ο οποίος είναι ο φορέας
αυτής της διαδικασίας
Τα στερεότυπα των δύο φύλων
στην προσχολική εκπαίδευση
Το νηπιαγωγείο έχει και κοινωνικοποιητικό ρόλο, εφόσον
συμβάλει στην κοινωνικοποίηση και στη διαμόρφωση της
ταυτότητας του φύλου των παιδιών.
Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των χαρακτηριστικών της
προσωπικότητας στα φύλα, όπως υποστηρίζεται,
διαδραματίζει και η ενασχόληση των παιδιών με παιγνίδια
τυπικά για το φύλο του
Μια άλλη τάση αναπαραγωγής στερεοτύπων και σεξισμού
είναι η συνήθης πρακτική στα νηπιαγωγεία, τα παιδιά να
διαχωρίζονται και να ομαδοποιούνται βάσει του φύλου τους
και συνέχεια στις διάφορες δραστηριότητες, η μία ομάδα να
ανταγωνίζεται την άλλη
Πως τα νηπιαγωγεία, δεν αντιμετωπίζουν τους μαθητές ως
ξεχωριστά, ανεξάρτητα και μοναδικά άτομα, αλλά τα
κατηγοριοποιούν σύμφωνα με τα στερεότυπα, τις κοινωνικές
αντιλήψεις και τις προσδοκίες για τις μεταξύ τους «φυσικές»
διαφορές .
Η περίοδος της προσχολικής ηλικίας
παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον
Στην προσχολική ηλικία
τα παιδιά έχουν
μειωμένες δυνατότητες
αντίστασης και κριτικής
αμφισβήτησης σε όσα το
κοινωνικό περιβάλλον
τους μεταβιβάζει
Από την πλευρά της
ψυχαναλυτικής θεωρίας,
οι πρώιμες εμπειρίες και
τα βιώματα θεωρούνται
καθοριστικής σημασίας
για την υπόλοιπη ζωή του
ατόμου, και
Κατά την προσχολική
περίοδο, τα παιδιά
βρίσκονται στη φάση
οριοθέτησης,
διαμόρφωσης και
εσωτερίκευσης των
τυπικών για το φύλο τους
δραστηριοτήτων και
τρόπων συμπεριφοράς.
Η παρουσία των στερεοτύπων στο
εκπαιδευτικό υλικό του νηπιαγωγείου
Το νηπιαγωγείο συμβάλλει στην κοινωνικοποίηση των παιδιών
ως προς το ρόλο του φύλου με ποικίλους τρόπους, όπως: η
αλληλεπίδραση των παιδιών με τη νηπιαγωγό, η ανάθεση
διαφορετικών δραστηριοτήτων στα αγόρια και τα κορίτσια, η
ομαδοποίηση των παιδιών με βάση το φύλο κατά την εκπαιδευτική
διαδικασία, η επίδραση της ομάδας των συνομηλίκων, το παιδικό
βιβλίο και το παιχνίδι.
Τα παιδιά αυτής της ηλικίας έχουν την τάση επιλεκτικά να
παρατηρούν, να μιμούνται και να αντιγράφουν τις δραστηριότητες,
τους τρόπους συμπεριφοράς των χαρακτήρων των βιβλίων, που
ανήκουν στο ίδιο με αυτά φύλο.
Όσον αφορά την αναφορά επαγγελμάτων μέσα στο
εκπαιδευτικό υλικό του νηπιαγωγείου, τα περισσότερα
επαγγέλματα ήταν ανδροκρατούμενα. Συγκεκριμένα, από τα 35
διαφορετικά επαγγέλματα που εντοπίστηκαν, μόνο τα 11
ασκούνταν από γυναίκες, και αυτά χαμηλού κοινωνικού κύρους.
Ανασκόπηση ερευνών για στάσεις των
εκπαιδευτικών απέναντι στα στερεότυπων
Η Clarricoates (1989) σε
έρευνα που διεξήγαγε ανάμεσα
σε εκπαιδευτικούς
προσχολικής και
πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης
και διερευνούσε τις στάσεις
τους απέναντι στους μαθητές
και τις μαθήτριες τους.
Οι Λαμπροπούλου και
Γεωργουλέα (1989)
διαπίστωσαν πως συχνά οι
εκπαιδευτικοί αποδίδουν
αυθαίρετα χαρακτηρισμούς
στους μαθητές τους ανάλογα
με το φύλο τους.
Σε άλλη έρευνα διαπιστώθηκε
πως οι εκπαιδευτικοί είχαν την
τάση να αντιδρούν διαφορετικά
απέναντι σε παιδιά
διαφορετικού φύλου, που όμως
εκδήλωναν την ίδια
συμπεριφορά (Spender, 1988).
οι εκπαιδευτικοί χρησιμοποιούν
και άλλη γλώσσα όταν
αναφέρονται στις επιδόσεις
των αγοριών και των κοριτσιών
(Riddell, 1989).
Η έρευνα της Χιονίδου –
Μοσκοφόγλου (1996)
διερευνούσε τις προσδοκίες
των εκπαιδευτικών από τους
μαθητές τους, αναλόγως του
φύλου τους.
Στην έρευνα των Δεληγιάννη
και συνεργατών (2000) όπου
εξεταζόταν η ύπαρξη
στερεότυπων αντιλήψεων για
τα φύλα στις απόψεις των
εκπαιδευτικών, διαπιστώθηκε
πως το 95% των
συμμετεχόντων εκπαιδευτικών
δήλωσαν εξαιρετικά
ευαισθητοποιημένοι σε θέματα
ισότητας
Σκοπός και στόχοι της έρευνας
Διερεύνηση του τρόπου περιγραφής των γυναικών και των ανδρών μέσα στα παραμύθια
για να διαπιστωθεί η ύπαρξη στοιχείων σεξισμού και στερεοτύπων που αφορούν τους
ρόλους των δύο φύλων.
Διερεύνηση των γνώσεων των εκπαιδευτικών προσχολικής αγωγής σχετικά με τους
όρους «σεξισμός» και «στερεότυπα των ρόλων των φύλων».
Διερεύνηση των απόψεων των εκπαιδευτικών προσχολικής αγωγής σχετικά με τους
ρόλους των δύο φύλων.
Διερεύνηση του τρόπου διδασκαλίας και συμπεριφοράς των εκπαιδευτικών προσχολικής
αγωγής, προκειμένου να διαπιστωθεί αν αναπαράγουν στερεότυπα για τα δύο φύλα.
Διερεύνηση των προσδοκιών των εκπαιδευτικών από τα παιδιά ανάλογα με το φύλο τους.
Διερεύνηση των απόψεων των εκπαιδευτικών σχετικά με το αν τα παιδιά προσχολικής
ηλικίας αναπαράγουν στερεότυπα και στοιχεία σεξισμό στη μεταξύ τους αλληλεπίδραση.
Το υπό έρευνα υλικό
Η Κοκκινοσκουφίτσα
Η Σταχτοπούτα
Χάνσελ και Γκρέτελ
Η Χιονάτη
Ραπουνζέλ
Ο Κοντορεβιθούλης
Το δείγμα της έρευνας για τη
διεξαγωγή των συνεντεύξεων
Το δείγμα αποτελείται από 12 γυναίκες εκπαιδευτικούς
προσχολικής αγωγής που υπηρετούν σε 17 προσχολικά
κέντρα του νομού Κερκύρας, στις οποίες η ερευνήτρια είχε
πρόσβαση.
Η μέθοδος δειγματοληψίας που ακολουθήθηκε ήταν η
λεγόμενη «βολική».
Οι μισές συμμετέχουσες ανήκαν στην ηλικιακή ομάδα: 4550, 5 ανήκαν στην ηλικιακή ομάδα: 29-36 και μόνο 1 ήταν 21
ετών.
3 από τις συμμετέχουσες ήταν απόφοιτοι ιδιωτικού ΙΕΚ, 6
ήταν απόφοιτοι Τ.Ε.Ι, 3 ήταν απόφοιτοι Τεχνικού Λυκείου και
1 ήταν απόφοιτη Α.Ε.Ι.
2 συμμετέχουσες είχαν πάνω από 20 χρόνια, 6 είχαν πάνω
από 10 χρόνια, 3 είχαν 5-7 χρόνια προϋπηρεσία και 1 είχε
προϋπηρεσία 7 μήνες.
Τα εργαλεία της έρευνας για τη
διεξαγωγή των συνεντεύξεων των
εκπαιδευτικών
Για τη διεξαγωγή ποιοτικής έρευνας απαιτήθηκε
η συλλογή μη δομημένων στοιχείων.
Το εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε για τη συλλογή
των δεδομένων, ήταν το ερωτηματολόγιο της
συνέντευξης.
Η μέθοδος της ημιδομημένης συνέντευξης,
εξυπηρέτησε τους στόχους της έρευνας και τα
ερευνητικά ερωτήματα.
Όσον αφορά τη σύνταξη του ερωτηματολογίου,
αποτελείτο από 40 ανοιχτού τύπου ερωτήσεις
που βασίζονταν στο σκοπό της έρευνας.
Οι άξονες της συνέντευξης και τα
αντίστοιχα ερωτήματα
Ο εννοιολογικός προσδιορισμός του σεξισμού και των
στερεοτύπων των δύο φύλων. Δηλαδή, οι γνώσεις και
γενικότερα η ενημέρωση των εκπαιδευτικών σχετικά με το
περιεχόμενο των όρων «σεξισμός» και «στερεότυπα των
φύλων».
Oι αντιλήψεις των εκπαιδευτικών σχετικά με τους ρόλους
των δύο φύλων.
Τα στερεότυπα των δύο φύλων στη διδασκαλία και τη
συμπεριφορά των εκπαιδευτικών μέσα στο προσχολικό
κέντρο.
Το εκπαιδευτικό υλικό που χρησιμοποιούν οι
εκπαιδευτικοί προσχολικής αγωγής.
Στοιχεία σεξισμού και στερεότυπα στη συμπεριφορά των
παιδιών προσχολικής ηλικίας και στη μεταξύ τους
αλληλεπίδραση.
Η ανάλυση περιεχομένου των
παραμυθιών
Τα εσωτερικά και εξωτερικά χαρακτηριστικά των
γυναικών στα παραμύθια
Τα εσωτερικά και εξωτερικά χαρακτηριστικά των
γυναικών στα παραμύθια
Οι ρόλοι της γυναίκας
Τα εσωτερικά και εξωτερικά χαρακτηριστικά των
ανδρών στα παραμύθια
Η θέση του άνδρα στο ενδοοικογενειακό και
εξωοικογενειακό περιβάλλον
Οι σχέσεις των δύο φύλων
Η συμπεριφορά των δύο φύλων
Ο γάμος
Συζήτηση των αποτελεσμάτων (1)
Παρατηρήθηκε πως πολλές συμμετέχουσες
συμπεριέλαβαν στον ορισμό που έδωσαν για το σεξισμό
την υποβίβαση του γυναικείου φύλου.
Από την πλειοψηφία των συμμετεχουσών, τα στερεότυπα
ορίστηκαν ως το σύνολο των διακρίσεων εις βάρος
του αδύναμου φύλου και επιπλέον η απόδοση
συγκεκριμένων χαρακτηριστικών στα δύο φύλα, τα οποία
τελικά καθορίζουν και τον κοινωνικό ρόλο των ατόμων
Στην ερώτηση που αφορούσε τις επίσημες – κρατικές
προσπάθειες που γίνονται για την εξάλειψη φαινομένων
στερεοτύπων και σεξισμού, η απάντηση της
πλειοψηφίας ήταν καμμία.
Οι βασικότεροι παράγοντες που πυροδοτούν αυτά τα
φαινόμενα θεωρήθηκε πως είναι η έλλειψη ενημέρωσης,
η έλλειψη παιδείας και κυρίως οι παγιωμένες κοινωνικές
δομές.
Συζήτηση των αποτελεσμάτων (2)
Ορισμένες εκπαιδευτικοί απάντησαν πως κάνουν κάποιες
διακρίσεις βάσει του φύλου των παιδιών, γιατί τα ίδια τα
παιδιά το επιδιώκουν, λόγω του γεγονότος ότι πριν ακόμα
εισέλθουν στην εκπαίδευση έχουν έρθει σε επαφή με τα
στερεότυπα των φύλων.
Ελάχιστες ήταν εκείνες οι εκπαιδευτικοί που υποστήριξαν
πως δεν υπάρχουν διαφορές ως προς την
προσωπικότητα των αγοριών κι των κοριτσιών, υπάρχουν
κοινά χαρακτηριστικά.
Το βασικό υλικό που διαθέτουν είναι η πλαστελίνη, τα
παραμύθια και τα τουβλάκια, ενώ όσον αφορά τις γωνιές,
η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών απάντησε πως το κέντρο
τους δεν διαθέτει γωνιές λόγω έλλειψης χώρου κυρίως.
Ωστόσο, επισημαίνεται πως το βασικό παιδαγωγικό υλικό
που υπάρχει σε αφθονία σε όλα τα κέντρα προσχολικής
αγωγής είναι τα παραμύθια, τα οποία οι εκπαιδευτικοί
συνηθίζουν να διαβάζουν στα παιδιά καθημερινά, ακόμα και
2 ή 3 φορές μέσα στη μέρα.
Συζήτηση των αποτελεσμάτων (3)
Οι εκπαιδευτικοί λίγες φορές επιλέγουν με δική τους
πρωτοβουλία τα κλασικά παραμύθια, γιατί τα θεωρούν
ξεπερασμένα και αναχρονιστικά ως προς τα πρότυπα που
προβάλλουν.
Ορισμένες εκπαιδευτικοί παραδέχθηκαν πως κάποιες
φορές χρησιμοποιούν πιο ήπιες επιπλήξεις προς τα
κορίτσια γιατί θεωρούν πως είναι πιο ώριμα από τα αγόρια
και γι’ αυτό υπακούουν και πιο εύκολα.
Στις επιπλήξεις ή στους επαίνους αποφεύγουν να
προσφωνούν τα παιδιά βάσει του φύλου τους, κάποιες
φορές όμως συμβαίνει αυθόρμητα.
Οι συμμετέχουσες εκπαιδευτικοί παρουσιάζονται ως
ιδιαιτέρως ευαισθητοποιημένες στο θέμα του σεξισμού
και των στερεοτύπων και αποφεύγουν συστηματικά να
διαιωνίζουν στερεότυπες και ρατσιστικές συμπεριφορές και
διακρίσεις ανάμεσα στα δύο φύλα.
Συζήτηση των αποτελεσμάτων (4)
Το ένα φύλο αντιμετωπίζει αρνητικά το άλλο και η
αντιμετώπιση αυτή κυμαίνεται από ένα απλό πείραγμα μέχρι
έντονες αντιδράσεις δυσαρέσκειας.
Γενικά, επισημάνθηκε πως τα αγόρια προτιμούν να
παίζουν με οτιδήποτε σχετίζεται με δράση, μαχητικότητα
και δυναμισμό, ενώ αντιθέτως τα κορίτσια προτιμούν να
ασχολούνται με κούκλες μωρά, προσποιούμενες τις
μητέρες, με κουζινικά, προσποιούμενες τις νοικοκυρές και τις
μαγείρισσες.
Τα κορίτσια παρουσιάζονται ως πιο αυθόρμητα και
εκδηλωτικά, εν αντιθέσει με τα αγόρια που φαίνεται να τα
ενθουσιάζουν μόνο οι σκηνές δράσης.
Ηδη από την προσχολική ηλικία τα παιδιά φαίνεται πως
γνωρίζουν τα στερεότυπα που ακολουθούν το φύλο
τους και του αποδίδουν κοινωνικούς ρόλους και
χαρακτηριστικά.
Περιορισμοί της έρευνας και
περαιτέρω έρευνα
Εκφράζονται
ορισμένες
επιφυλάξεις και
η έρευνα
υπόκειται σε
περιορισμούς
καθώς διεξήχθη
μόνο σε ένα
συγκεκριμένο
νομό της χώρας,
το δείγμα των
συμμετεχόντων
ήταν μικρό και
δεν μπορεί να
οδηγήσει με
ασφάλεια σε
γενικεύσεις και
συμπεράσματα
και επιπλέον δεν
υπήρξε ομάδα
ελέγχου.
Συνεπώς τα
αποτελέσματα
της έρευνας
αποτελούν απλά
ενδείξεις που
μπορούν να
χρησιμεύσουν
σε μελλοντικές
έρευνες πάνω
στο ίδιο ή άλλο
παρόμοιο θέμα.
Αντίστοιχη
έρευνα και σε
άλλους νομούς
της επικράτειας,
ώστε να υπάρξει
δυνατότητα
σύγκρισης των
αποτελεσμάτων
που θα
προκύψουν.
Διεξαγωγή
αντίστοιχης
έρευνας, αλλά
χρησιμοποιώντα
ς διαφορετική
ερευνητική
προσέγγιση και
διαφορετικό
ερευνητικό
εργαλείο .
Προτάσεις
Η πολιτεία προτού προβεί στο σχεδιασμό και την υλοποίηση
προγραμμάτων ευαισθητοποίησης σε θέματα σεξισμού και
στερεοτύπων στην εκπαίδευση και ιδιαιτέρως στην
προσχολική αγωγή, όπου οι μαθητές βρίσκονται σε μια
ευαίσθητη ηλικιακά ομάδα.
Η πολιτεία να προωθήσει και να εφαρμόσει ευρύτερα
προγράμματα και εκστρατείες ενημέρωσης των
εκπαιδευτικών και των γονέων σε θέματα που αφορούν τον
σεξισμό και τα στερεότυπα και επίσης να ελέγξει το
εκπαιδευτικό υλικό και όπου απαιτείται να αντικατασταθεί.
Τέλος, κρίνεται σκόπιμο η πολιτεία να διορίσει
κοινωνιολόγους και παιδοψυχολόγους στην εκπαίδευση που
θα έχουν τις απαραίτητες γνώσεις και την εξειδίκευση ώστε
να εξαλείψουν φαινόμενα σεξισμού ανάμεσα στους μικρούς
μαθητές.