URBANA GEOGRAFIJA

Literatura

 M. Vresk: Grad i urbanizacija, 5. dopunjeno izdanje, Školska knjiga, Zagreb, 2002.

 M. Vresk: Razvoj urbanih sistema u svijetu, 2. prerađeno izdanje, str. 1 98, Školska knjiga, Zagreb, 2002.

 M. Pacione: Urban Geography: A Global Perspective, Routledge

Razvoj urbane geografije

 mlada geografska disciplina  prvi važniji radovi o gradovima – 2. polovica 19. st.

 Ratzel, Hettner, Richthofen...

 prva opća urbana geografija – Hassert, 1907.

 intenzivniji razvoj nakon 2. svjetskog rata

Što je urbana geografija?

 Urbana geografija je geografska znanstvena disciplina koja s aspekta međusobnog djelovanja prirodnih i društvenih čimbenika proučava pojavu i prostornu raširenost gradova, njihovu fizionomsku, funkcionalnu i socijalnu strukturu te važnost i utjecaj grada u prostoru

Proučavanje gradova

 gradovima se bave i druge znanstvene discipline rad  ispreplitanje i dopunjavanje  interdisciplinarni

Pristupi geografskom proučavanju gradova

 4 razdoblja : 1. do 1900. - počeci 2. do 1. svjetskog rata – morfogenetska (fizionomska) faza 3. između dva svjetska rata – funkcionalna faza -Hans Bobek (1927. i 1938) - tri varijable za određivanje gradova: veličina, kompaktnost i gradski način života 4. poslije 2. svjetskog rata – kompleksan pristup – određivanje gradova na temelju Bobekovih varijabli

Veličina naselja

   veličina naselja – najčešći kriterij najčešće između 2000 i 5000 st., ali, može i manje i više, od 500 – 30 000 st. primjeri: Danska - 500 Švedska, Finska, Kanada, Australija, Venezuela – 1000 SAD, Meksiko - 2500 Nizozemska, Belgija, Pakistan – 5000 Španjolska, Turska – 10 000 Italija - 20 000 Japan - 30 000

Kompaktnost naselja

  kompaktnost – najčešće gustoća zgrada ili stanovništva na jedinici površine primjeri: Švedska – međusobna prosječna udaljenost zgrada do 200 m VB - međusobna prosječna udaljenost zgrada do 20 m (gustoća zgrada najmanje 25 na jednom hektaru) minimalna gustoća naseljenosti: Francuska 500 st/km2, SAD 800, VB 2500

Gradski način života

 gradski način života – najčešće odnos između poljoprivrednog i nepoljoprivrednog stanovništva

Centralitet naselja

 Klöper (1956) dodao varijablu centralitet naselja – manje se primjenjuje jer određeni centralitet mogu imati i seoska naselja

Odnos grada i sela

 ranije geografske definicije grada počivale na stajalištu o dihotomiji grada i sela – gradske funkcije i način života mogli su postojati samo u gradovima  danas, sve veće smanjivanje razlika između grada i sela – stajalište o odnosu grada i sela kao kontinuumu

Tri grupe relevantnih obilježja za geografsko poimanje grada:

 socijalna (populacijsko-demografska)  funkcionalna  morfološka (fizionomska)  njihov uzročno-posljedični odnos

Geografska definicija grada

 Grad je kompaktno izgrađeno veće naselje u čijim sekundarnim i tercijarnim djelatnostima radi veći dio aktivnog stanovništva i to ne samo za vlastite potrebe, nego i za potrebe stanovništva šireg prostora.

Formalni, funkcionalni, administrativni grad

 formalni grad – kompaktno izgrađen prostor s urbanim sadržajem  funkcionalni grad – kompaktno izgrađen prostor + urbanizirana i funkcionalno integrirana okolica  administrativni grad – dobio status grada administrativnim putem

Odnos formalnog i administrativnog grada

 često postoji razlika između formalnog i administrativnog grada

Urbanizacija

 lat. urbs = grad  a) pojava i razvoj gradova – primarna urbanizacija  b) promjene u rurisu kojima se smanjuju razlike između grada i sela – sekundarna urbanizacija

Primarna i sekundarna urbanizacija

  primarna urbanizacija - postanak i razvoj formalnog grada 

urbana

područja s velikom koncentracijom stanovništva i gradskih aktivnosti sekundarna urbanizacija – promjene kojima ruralne sredine pod utjecajem grada poprimaju urbana obilježja 

urbanizirana područja

Stupanj urbanizacije

 najčešće se mjeri udjelom gradskog u ukupnom stanovništvu  nedostatak: ne uzima se u obzir stanovništvo koje živi izvan gradskih međa, a radi u gradu i živi gradskim načinom života, kao ni stanovništvo koje živi i radi u urbaniziranim područjima

Stadiji urbanizacije

 1. predindustrijski (primarni)  2. industrijski (sekundarni)  3. postindustrijski (metropolitanski, tercijarni)

Stupanj i dinamika urbanizacije svijeta

 Većina gradova osnovana do 19. stoljeća, prije industrijske revolucije (u Europi u sr. vijeku, u Latinskoj Americi od 1521. do kraja 16. stoljeća, drugdje uglavnom u merkantilističkoj fazi)  Ipak, broj i udio gradskog stan. u ukupnom stan. svijeta neznatan sve do 20. st.

   1800. g.: u gradovima s 20 000 i više stan. - 2,4% uk. stan. svijeta (22 milijuna) 1950: više od 20% danas preko 50%

    1800: samo jedan milijunski grad Osim velikih metropola moćnih država, gradovi su uglavnom bili mali Do 19. stoljeća porast grad. stan. uglavnom uvjetovan podizanjem novih gradova, a nakon toga širenjem postojećih Velika koncentracija stan. u gradove posljedica je industr. faze urbanizacije

 Dinamika porasta gradskog stan. sve veća u odnosu na porast ukupnog svjetskog stanovništva

 Dinamika porasta grad. st. u skladu je s općim stupnjem razvoja: – Sve do 1900. Europa ima najveći udio, nakon toga ju prestigle Australija i Amerika

  Među slabije razvijenim dijelovima svijeta, Latinska Amerika se počela najranije pojačano urbanizirati: 1920. imala je 15% gradskog stan. (Azija 7%, Afrika 5%) – to je posljedica različitog društveno-ekon. razvoja uslijed ranije dekolonizacije i industrijalizacije Od 1950-ih godina najjača urbanizacija Afrike

 u drugoj polovici 20. st. u slabije razvijenim zemljama snažna imigracija sa sela u gradove (“ruralni egzodus”) + visoki prirodni priraštaj  posljedica: -veliki porast broja stan. u gradovima i stvaranje “divljih” naselja na njihovim rubovima

 Razvijene zemlje – slabiji rast gradskog stanovništva  Uzrok: prestale su migracije selo-grad, nizak prirodni priraštaj, preseljavanje iz grada u rubne i prigradske zone 

procesi decentralizacije

 Porast stanovništva gradova s 500000 i više stanovnika (1920 1960. g.): – Svijet – Europa 231% 60% – druge razvijene zemlje 241% – slabije razvijene zemlje 861%

Urbanizacija Hrvatske

   Duga tradicija urbanog razvoja (od antike) Unatoč tome, Hrvatska spada među najslabije urbanizirane europske zemlje Razlozi: -slabiji intenzitet industrijske urbanizacije od 19. st.  dugo zadržan karakter agrarne zemlje, iako je postojala relativno gusta mreža malih gradova iz ranijih razdoblja prestrukturiraju  zaostajanje u gospodarskom razvoju i socijalnom -politički: Hrvatska je od 1102.-1991. bila u sastavu drugih državnih tvorevina pa se najveći gradovi razvijaju izvan nje

Dinamika urbanizacije

    1948: samo 25% stanovništva živjelo u gradovima Pojačana industrijalizacija i urbanizacija tek od 1950-ih Najdinamičnije između 1961. i 1981. (sa 32,6 na 52% gradskog stan.) – prosječni godišnji porast gradskog stan. više od 3%, a ukupnog ispod 1%) Porast gradskog stanovništva uvjetovan snažnim preseljavanjem sa sela oko 5%  posljedično smanjenje udjela poljoprivrednog stanovništva sa 63,4% (1948) na 15% (1981) te 9,1% (1991); danas

Dinamika urbanizacije

  Nakon 1981. smanjena stopa rasta gradskog stanovništva zbog smanjenog ruralnog egzodusa, niskog prirodnog priraštaja i pojave dnevnih migracija zaposlenih i suburbanizacije te jačanja sekundarne urbanizacije Preobrazba seoskih naselja: socio ekonomska, fizionomska i funkcionalna  jače ili slabije urbanizirana naselja

Dinamika urbanizacije

 Između 1991. i 2001. smanjen broj stanovnika najvećih naselja; porast broja stanovnika u njihovim okolicama, posebno u satelitima  ulazak u tercijarnu fazu urbanizacije

Stupanj urbanizacije

   1981: 47,8% gradskog stanovništva 1991: 51,3% 2001: 53,6%  Nejednaka urbanizacija po makroregijama – Riječka – Splitska – Zagrebačka – Osječka

Određivanje gradova u Hrvatskoj 1961. i 1971. godine

 u bivšoj Jugoslaviji 1961. i 1971. naselja se izdvajala na bazi kombinacije veličine naselja i udjela nepoljoprivrednog stanovništva – tri tipa naselja: seoska, mješovita i gradska

Određivanje gradova 1961. i 1971. godine

  status grada imala su naselja s više od 2000 stanovnika i s većim udjelom nepoljoprivrednog stanovništva 1971: 103 grada

Određivanje gradova 1981. i 1991. godine

 1981. i 1991. napušten taj model – primjena isključivo admin. kriterija (određivanje statusa prepušteno samim općinama; nema više mješovitih)  1981: 212 gradova, 1991: 204 grada (gotovo polovica s manje od 2000 st.)

Model izdvajanja gradova u Hrvatskoj

 1997. su gradska naselja izdvojena pomoću modela s četiri varijable

Gradovi u Hrvatskoj

 1991: 117 gradova (1,7% od svih naselja) s ukupno 2 452 453 st. (51,3% od uk. stan.)

Gradovi u Hrvatskoj

 2001. (po prethodnim kriterijima): 139 gradova s uk. 2.393.746 st. (53,9%)  nedostatak većih gradova (samo 3 iznad 100 000 stanovnika)  nepravilan red veličine gradova  prevlast malih naselja i disperzne naseljenosti (više od 6500 naselja)

 

Model diferencijacije urbanih, ruralnih i

prijelaznih naselja u Republici Hrvatskoj, Metodološke upute 67, DZS RH, 2011.

4 varijable: 1. upravni status naselja (sjedište upr. grada) 2. veličina naselja (broj stanovnika) 3. soc.ek. struktura stan. i funkcija rada naselja (udio zap. mještana koji rade u mjestu stanovanja u sek. i terc. sektoru) 4. morf.-fizion. obilježja naselja (udio nepoljopr. kuć.)

 Urbanim (gradskim) naseljima smatraju se: – 1. sva naselja sjedišta upr. gradova – 2. sva naselja s više od 10000 stan.

– 3. naselja od 5000-9999 st. s 25% i više zaposl. u naselju stanovanja, i to u sek. i terc. djel. (u odnosu na uk. broj zaposl. stan. naselja) – 4. naselja od 2000-4999 st. s 25% i više zaposl. u naselju stanovanja, i to u sek. i terc. djel. (u odnosu na uk. broj zaposl. stan. naselja) te s udjelom nepolj. kućanstava od 50% i više

 primjena tog modela za popis 2001. (s uvažavanjem naknadno proglašenih upr. gradova: – 143 grada s 2.379.047 st. (53,6% uk. St. RH)

Hvala na pažnji!