Transcript 4. GRAD KAO ZIVI KULTURNI PROSTOR (3)

GRAD KAO ŽIVI KULTURNI
PROSTOR
Doc dr Predrag Cvetičanin
05.03.2014
POJAM GRADA
• Grad je složen društveni fenomen koji se
prostorno, a posebno vremenski, manifestuje
u različitim oblicima i sa različitim funkcijama.
• Kod najstarijih definicija privredna važnost
grada ima odlučujuću ulogu – grad se najčešće
definiše kao središte industrije i trgovine.
POJAM GRADA
• Kompleksnija shvatanja grada, pri kojima se
osim funkcionalnih, uzimaju u obzir
morfološka i druga obeležja, izdvajaju tri
relevantna obeležja grada:
• zatvorenost, odnosno kompaktnost naselja,
• veličinu i
• gradski način života u naselju (Vresk, 1980).
POJAM GRADA
• Zatvorenost, tj. kompaktnost naselja najčešće se
određuje gustinom zgrada ili drugog urbanog sadržaja
te gustinom stanovništva na jedinici površine (npr. u
Francuskoj 500 stanovnika/km2, u SAD 800
stanovnika/m2, a u Velikoj Britaniji 2500 st/m2.
• Veličina naselja je obeležje koje se najčešće, u
kombinaciji sa drugim kriterijima, uzima u obzir za
određivanje gradskih naselja. Minimalan broj
stanovnika naselja za sticanje statusa grada ovisi o
osobinama naseljenosti neke zemlje, stepenu
urbanizacije, ekonomskoj razvijenosti i td. U najvećem
broju zemalja kreće se između 2.000 i 5.000
stanovnika.
POJAM GRADA
• Gradski način života je obeležje koje se takođe
često primenjuje u određivanju gradova.
• Prema H. Bobeku način života stanovništva zavisi
od toga koliko proizvodnja i potražnja
stanovništva zavise od tržišta.
• Gradskim načinom, prema spomenutom autoru,
živi ono stanovništvo u naselju čija proizvodnja i
potražnja zavisi od tržišta, odnosno od razmene
sa drugim grupama stanovništva
FUNKCIJE GRADA
• Nemački geograf Bosler gradske funkcije
poistovećuje sa gradskim delatnostima –
aktivnostima u kojima se stvaraju nova dobra
ili pružaju usluge.
• Funkcije grada ogledaju se u zadovoljavanju
osnovnih potreba čoveka u koje se ubrajaju
stanovanje, rad, snabdevanje, obrazovanje,
odmor, kultura i komunikacije.
FUNKCIJE GRADA
• Dve osnovne funkcije grada:
1. Funkcija proizvođača robe i vršioca usluga – ovu
funkciju grad ostvaruje kroz dve grupe
delatnosti:
a) Proizvodne – sekundarne delatnosti (industrija,
građevinarstvo, proizvodno zanatstvo i
rudarstvo)
b) Uslužne delatnosti – tercijalne i kvartalne
delatnosti (uprava, sudstvo, školstvo, kultura,
zdravstvo, ugostiteljstvo, trgovina)
2. Funkcija rada i stanovanja, koja je uslovljena
prvom funkcijom
ISTORIJSKI RAZVOJ GRADOVA
Doc dr Predrag Cvetičanin
05.03.2014
RAZVOJ GRADOVA
• Predistorijski period je period u kojem nastaju
prvi gradovi i to u tadašnjim civilizacijama koje su
se razvile u plodnim dolinama Mesopotamije (oko
3500 godine), doline Nila (oko 3200 godine ),
doline Inda, Žute Reke.
• Za najstariji grad na svetu smatra se grad Jerihon
izgrađen na zapadnoj obali reke Jordan, danas na
slobodnoj teritoriji Palestine, negde oko 7500 g.
pre naše ere.
• U najstarije gradove sveta ubrajaju se Ur, Uruk,
Nipur, Lagaš.
RAZVOJ GRADOVA
• Antičko doba je period kada se žariste urbanog
razvoja premešta na Mediteran. Razvoj gradova je
započeo u prehelenskom periodu na ostrvima. To
su Mikena, Knosos, a zatim Atina, Sparta i drugi.
• U antičkoj Grčkoj gradovi su bili i politički i
ekonomski samostalni i to su bili tzv. gradovidržave.
• U strukturi Grčkih gradova isticale su se tri
funkcije i to: za religijske potrebe – svetilišta
(hramovi), za javne društvene i kulturne potrebe i
treca za zadovoljenje stambenih potreba.
RAZVOJ GRADOVA
• Na razvoj gradova u antičkom svetu, veliki
uticaj je imala kultura Etruraca (prastanovnici
Italije koji su živeli u oblasti Toskane).
• Oni su postavili prvu urbanu pravilnu strukturu
grada, sa trgom u centru i dvema glavnim
ulicama koje se pod pravim uglom seku u
centru – karda i dekumanus.
• Ta struktura gradova se kasnije razvijala u
Rimskom carstvu i nadalje.
RAZVOJ GRADOVA
• Gradovi u srednjem veku. Sa propašću
Rimskog Carstva mnogi gradovi bivaju
porušeni. Snažniji razvoj gradova u Evropi
počeo je ponovo tek u XI veku.
• Gradovi su se razvijali kao vitalni centri
razmene poljoprivrednih viškova te drugih
dobara i usluga, pa je iz tog razloga gradska
tržnica postala jedan od najznačajnijih simbola
grada.
RAZVOJ GRADOVA
• Period renesanse i baroka traje od 1500 do 1800
godine a karakteriše se bržim razvojem gradova.
• Na njega utiče razvoj kapitalizma, pojava
centralističkih država te razvoj nauke, umetnosti.
Sloboda umetničkog izražavanja i podrška država
u revitalizaciji ostataka srednjeg veka značajno
doprinose procvatu gradova ovog perioda.
• Gradovi ovog perioda odlikuju se svojom
prostornom strukturom na koju je pre svega
uticao razvoj fortifikacijskog sistema
RAZVOJ GRADOVA
• Moderni, Industrijski period počinje od 1800 g. i to je
faza „urbane eksplozije”, intenzivnog razvoja gradova.
Najveće urbane anglomeracije u 19. i prvoj polovini 20.
veka nastale su u rudarskim regijama i povoljnim
saobraćajnim položajima, a posle se gradovi šire u gotovo
svim zemljama sveta.
• Razvoj gradova ovog perioda najbolje odslikava pojava
milionskih gradova, a kao prvi milionski grad sveta javlja
se Peking, koji je 1800.g. imao 1 100 000 stanovnika.
• Od tada pa do danas broj milionskih gradova
svakodnevno raste. 1900. godine u svetu je bilo 39
milionskih gradova, a 1990. godine 288 milionskih
gradova, danas više od tri stotine.
URBANIZACIJA I
FAZE U RAZVOJU GRADOVA
Doc dr Predrag Cvetičanin
05.03.2014
URBANIZACIJA
• Naziv urbanizacija potiče od latinske reči
„urbs“, što znači grad.
• Ali urbanizacija ne označava samo razvoj
gradova, nego i kompleksne promene u
ruralnim sredinama koje dovode do
smanjivanje razlika između gradova i sela.
• Urbana geografija posmatra urbanizaciju s
obzirom na tri bitne komponente: socijalnu,
funkcionalnu i morfološku.
URBANIZACIJA
• S obzirom na to kako se očituje u prostoru, urbanizaciju
možemo podeliti na primarnu i sekundarnu.
• Pod primarnom urbanizacijom podrazumevamo
postanak i razvoj formalnog grada, tj. koncentraciju
stanovništva u granicama grada i u njegovim urbanim
zonama;
• Pod sekundarnom urbanizacijom razumevaju se
populacijsko-demografske, socijalno-ekonomske,
funkcionalne, fizionomijske i druge promene koje
smanjuju agragrna obeležja u koristi urbanih obeležja
ruralnih sredina (posebno u okolini velikih gradova –
prigradske urbane zone).
URBANIZACIJA
• Danas se najčešće govori o trima stadijumima
urbanizacije:
1. Predindustrijskom
2. Industrijskom
3. Post-industrijskom
• Za svaki od ovih stadijuma urbanizacije
karakterističan je određeni stepen urbanizacije,
način na koji se urbanizacija sprovodi, specifična
prostorna struktura gradova itd.
PRED-INDUSTRIJSKI STADIJUM
URBANIZACIJE
• U pred-industrijskom stadijumu urbanizacije
stepen urbanizacije je vrlo nizak; udeo
gradskog stanovništva ne prelazi 1/6 ukupnog
stanovništva i gradovi su uglavnom mali (sa
izuzetnom nacionalnih prestonica).
• U strukturi delatnosti preovladava primarni
sektor delatnosti.
INDUSTRIJSKI STADIJU URBANIZACIJE
• U industrijskoj fazi urbanizacije glavni podsticaji
urbanom razvoju dolaze od razvoja sekundarnih
delatnosti, a posebno industrije.
• Razvoj industrije ne podstiče samo razvoj gradova
nego i uslovljava značajne socio-ekonomske i
populacijske procese (ruralni egzodus i veliku
koncentraciju stanovništva).
• Zahvaljujući tome udeo gradskog stanovništva se
sve više povećava, tako čini do 2/3 ukupnog
stanovništva, od čega oko 1/3 živi u velikim
gradovima.
POST-INDUSTRIJSKA URBANIZACIJA
• Ova tercijalna urbanizacija predstavlja za sada najviši
stadijum urbanizacije u kome glavne podsticaje
promenama daje razvoj uslužnih delatnosti.
• U uslovima visokog standarda, te zahvaljujući razvoju
transportnih sredstava, nastaje proces metropolizacije.
Veliki gradovi postupno gube stanovništvo, pogotovu
njihovi središnji delovi – a rubne i prigradske zone se
naseljavaju i urbanizuju. Tako nastaju metropolitanska
područja ili urbane regije.
• Društvena i prostorna mobilnost – sa socijalnom
mobiilnošću, dolazi i promena načina rada i mesta
stanovanja.
URBANIZACIJA I MOBILNOST
Stadijum
urbanizacije
Glavni smerovi
migracija
Dominantni tipovi
migracija
Posledice
Pred-industrijski
Selo - selo
Preseljavanje
(seobe)
Urbanizacija slaba,
gradovi maleni
Industrijski
Selo - grad
Najpre masovno
preseljavanja selo –
grad, a potom
dnevne migracije
Brzi razvoj gradova,
nekontrolisana
gradnja velikih
aglomeracija
Post-industrijski
Grad – okolica
Grad - grad
Dnevne migracije,
Metropolitanizacija,
preseljavanja grad – nastanak
okolica, grad - grad metropolitanskih
regiona
TRI FAZE U RAZVOJU GRADOVA
• Po Andresu Rekvicu, evropski gradovi su u
svom razvoju prošli kroz tri faze:
• buržoaski grad koji se razvija od XVII do kraja
XIX veka,
• funkcionalni grad moderne industrijske ere
(1920 – 1970) i
• kreativni grad post-modernog doba, čija era
počinje 1980-ih i traje i danas.
BURŽOASKI GRAD
• Buržoaski grad, prema Rekvicu, karakterišu dva
osnovna dualizma: između gradskog i ruralnog
okruženja i između privatne i javne sfere.
• Grad se u prvom redu shvata kao mesto trgovine i
administrativno sedište, a u prostornom smislu
karakteriše ga koncentracija osnovnih institucija
(političkih, ekonomskih, kulturnih) u gradskom centru,
koji se istovremeno vidi kao mesto na kome se odvija
javni život.
• Gradska sredina se posmatra kao ekonomski i kulturno
superiorna u odnosu na ruralno okruženje, a dolazak u
grad i narastanje mreže gradova se tretiraju kao proces
emancipacije, na individualnom i kolektivnom planu
KRIZA BURŽOASKOG GRADA
• Krajem XIX veka ova koncepcija grada dospela je u
krizu.
• S jedne strane, kriza je bila rezultat ubrzane
industrijalizacije i njenih pratećih posledica:
narastajućeg proleterijata koji je živeo u prostorno
odvojenim delovima gradova, u neljudskim uslovima
opisanim u knjigama prvih socijalista.
• S druge strane, na nivou kulturne reprezentacije - u
radovima umetničkih avangardi - tranformacija
buržoaskog grada u metropolis, dovela je do
glorifikacije urbanog.
KRIZA BURŽOASKOG GRADA
• Ali predmet fascinacije nisu bile prakse
buržoaskog javnog života, nego spektakularni,
vizuelni aspekti gradskog okruženja – moderne
zgrade i saobraćaj, brzina i svetlucavost grada,
gradski spektakli, prisustvo masa na ulicama –
slavljeni u delima, Bodlera (Ch.Baudelaire),
nadrealista ili Benjamina (W.Benjamin).
• S treće strane, buržoaski grad je bio izložen
konzervativnoj kulturnoj kritici kao mesto razvrata
i moralnog pada.
FUNKCIONALNI GRAD
INDUSTRIJSKE ERE
• Odgovor na ovu krizu buržoaskog grada predstavljala je
pojava funkcionalnog grada moderne industrijske ere.
Koncepcija funkcionalnog grada bila je podjednako
prisutna u praksi urbanog planiranja na zapadu i u
novim socijalističkim društvima na istoku Evrope.
• Funkcionalni grad više nije shvaćen kao mesto trgovine,
nego prvenstveno kao industrijski centar.
• Osnovni problem za koji buržoaski grad nije imao
rešenje, a čiji je moderni odgovor bio funkcionalni
grad, bila je organizacija rada i života masa koje su
živele u gradovima.
• A osnovni princip bilo je odvajanje ovih sfera u
posebne delove grada.
FUNKCIONALNI GRAD
INDUSTRIJSKE ERE
• Obezbeđenje pristojnih uslova života zahtevalo je
odvajanje prostora za život i aktivnosti dokolice, od
delova grada u kojima se nalaze industrijska
postrojenja, a samim tim je regulacija (javnog i
privatnog) saobraćaja postala glavni praktični problem
urbanog planiranja.
• Funkcionalni gradovi su u vizijama poznatih arhitekata
npr. Le Korbizijea (LeCorbusier) i Frenka Lojda Rajta
(Frank Lloyd Wright), koje karakteriše ponavljanje
urbanističkih elemenata (blokova zgrada, solitera ili
individualnih kuća) i puristička, anti-ornamentalna
estetika, posmatrani kao „mašine za življenje“.
KRIZA FUNKCIONALNOG GRADA
• Krajem 1970-ih i ova koncepcija grada je zapala u
krizu, kao rezultat dva nezavisna procesa. Jedna
od nenameravanih posledica formiranja
rezidencijalnih oblasti po obodima gradova
(posebno u SAD) bilo je pražnjenje i odumiranje
gradskih jezgara i njihova getoizacija.
• Na taj način je problem socijalne dezintegracije,
koji je funkcionalni grad trebalo da reši,
eksplodirao na novi način
KRIZA FUNKCIONALNOG GRADA
• S druge strane, delegitimizacija funkcionalnog
grada došla je i sa strane predstavnika
kritičkog urbanog diskursa i kontra-kulturnih
pokreta 1960-ih i 1970-ih.
• U njihovim očima, funkcionalni gradovi
predstavljali su negostoljubiva mesta, prostore
koji podstiču otuđenje i ubijaju kreativnost.
KREATIVNI GRADOVI
• Obrisi „kreativnih gradova“, koji se
prvenstveno oblikuju kao kulturni konstrukti,
počinju da se pomaljaju tokom 1980-ih.
• Kao i u slučaju prethodne smene urbane
paradigme, njihove karakteristike velikim
delom predstavljaju odgovor na krizu
funkcionalnog grada.
• Istovremeno, oni izražavaju šire promene
savremenog društva:
KREATIVNI GRADOVI
• Te promene uključuju
• transformaciju industrijskog društva, fordističkog načina
proizvodnje i standardizovanih oblika zabave - u postindustrijsko društvo u kome ekonomija usluga, kreativnost,
znanje i manipulacija kulturnim simbolima imaju presudnu
ulogu;
• post-fordističku organizaciju posla, koja podrazumeva
zaposlenje sa fleksibilnim i delimičnim (part-time) radnim
vremenom, rad kod kuće i samo-zaposlenje;
• i individualizaciju stilova života koji se tretiraju kao „životni
projekti“ i koji imaju ključnu ulogu u uspostavljanju
društvenih razlika i formiranju društvenih kolektiviteta
KREATIVNI GRADOVI
• Ove strukturalne promene dovele su do toga
da razdvajanje mesta za rad i mesta života
postane prepreka normalnom odvijanju
poslova u novoj, servisnoj ekonomiji;
• ili da za post-materijalističku srednju klasu
život u predgrađima deluje kao kazna, u
odnosu na atraktivnost gradskih centara i
ponudu za kulturnu potrošnju u njima.
KREATIVNI GRADOVI
• Upravo suprotno tendenciji koja je praznila
gradsko jezgro u industrijskoj eri, za „kreativne
gradove“ je karakteristično oživljavanje
gradskih centara, koje je posledica
ekonomskih razloga (rasta kreativnih industrija
za koje je intenzivna komunikacija, uključujući
tu i komunikaciju licem-u-lice, presudna) i
novog estetskog senzibiliteta koji se, poput
ranih avangardista, oduševljava gradom i
urbanošću.
KREATIVNI GRADOVI
• Andreas Rekvic navodi da bi se promena od
funkcionalnih gradova industrijske ere do
kreativnih gradova post-industrijske ere, bolje
mogla opisati kao proces „samo-kulturalizacije“
gradova.
• To je proces u kome gradovi sami sebe – svoje
političke institucije, ekonomske organizacije, ali i
urbanu infrastrukturu, trgovačke i rezidencijalne
oblasti – vide kao kulturne fenomene.
KREATIVNI GRADOVI
• Po Rekvicu, „samo-kulturalizujući gradovi“
dele šest karakterika koje uključuju:
(1) prisustvo „žive“ umetničke scene, koja u
„neo-boemskim“ delovima grada deluje u
kulturnom prostoru omeđenom umetnošću,
zanatstvom i kulturnim industrijama;
(2) koncentraciju kreativnih industrija koje
predstavljaju ekonomsku osnovu
kulturalizovanih gradova;
KREATIVNI GRADOVI
(3) dominaciju potrošačke kulture koja podrazumeva
procese preoblikovanja gradskih centara u izloge
potrošačke raskoši, a sam čin kupovine tretira kao
karakteristično urbanu aktivnost dokolice;
(4) muzealizaciju visoke kulture - oživljavanje visoke
umetnosti buržoaske kulture za koju je u industrijskom
dobu izgledalo da je zauvek „izgubila bitku“ za masovno
prihvatanje (umesto permanentnog karaktera muzejskih
postavki, pozorišnih repertoara, itd, oživljavanje ove
kulture prati njeno uobličenje u jednokratne kulturne
„događaje“ – festivale, specijalne izložbe – čime se
obezbeđuje njena atraktivnost (za građane i turiste);
KREATIVNI GRADOVI
(5) pojavu estetizovanih delova grada: renesansa gradskih
centara, praćena je pojavom urbanih oblasti koji po svim
svojim karakteristikama predstavljaju suprotnost
rezidencijalnih oblasti funkcionalnih gradova.
(6) idiosinkratičku arhitekturu – za razliku i od buržoaskih
stilova gradnje koji su podrazumevali izgradnju javnih
institucija, ali i privatnih kuća u raskošnom, ali uglavnom
uniformnom stilu; a posebno za razliku od repetativnosti
modernističkog stila, arhitektonski stil „samokulturalizujućih“ post-modernih gradova karakteriše
krajnja individualizacija arhitektonskih zdanja, čija
vizuelno distinktivna obeležja imaju potpunu dominaciju
nad njihovom funkcijom.
EVROPSKE PRESTONICE KULTURE
• Glasgow 1990:
http://www.bing.com/videos/search?q=glasgow+capit
al+of+culture+video+&go=&qs=n&form=QBVR&pq=gla
sgow+capital+of+culture+video+&sc=0-0&sp=1&sk=#view=detail&mid=F3AE5167F5A71DBB3C86F3A
E5167F5A71DBB3C86
• http://www.bing.com/videos/search?q=glasgow+capit
al+of+culture+video+&go=&qs=n&form=QBVR&pq=gla
sgow+capital+of+culture+video+&sc=0-0&sp=1&sk=#view=detail&mid=E7930A37F159841BA03EE79
30A37F159841BA03E
EVROPSKE PRESTONICE KULTURE
• Glasgow, Škotska, 1990:
• http://www.bing.com/videos/search?q=glasgo
w+capital+of+culture+video+&go=&qs=n&for
m=QBVR&pq=glasgow+capital+of+culture+vid
eo+&sc=0-0&sp=1&sk=#view=detail&mid=E1C969C10A4BCBFD
D16DE1C969C10A4BCBFDD16D
EVROPSKE PRESTONICE KULTURE
• Istambul, Turska, 2010:
• http://facedl.com/fvideo.php?f=aqauqxxiquuiexi
ax&istanbul-european-capital-of-culture
• http://facedl.com/fvideo.php?f=aieniwwawxxne
&istanbul-european-capital-of-culture-2010-hq
• Pečuj, Mađarska, 2010:
• http://csorna.network.hu/video/magyarorszagvar
osokvaraktemplomokemberek/pecs__european_
capital_of_culture_2010
EVROPSKE PRESTONICE KULTURE
• Maribor, Slovenija, 2012
• http://www.bing.com/videos/search?q=europea
n+capitals+of+culture+video&go=&qs=n&form=Q
BVR&pq=european+capitals+of+culture+video&s
c=0-28&sp=1&sk=#view=detail&mid=1D4A111BE03E9EAFB6
D81D4A111BE03E9EAFB6D8
• Košice, Slovačka, 2013
• http://www.youtube.com/watch?v=eFSUmHmCin
0
EVROPSKE PRESTONICE KULTURE
• Riga, Lavtija, 2014:
• http://www.bing.com/videos/search?q=glasgow+capit
al+of+culture+video+&go=&qs=n&form=QBVR&pq=gla
sgow+capital+of+culture+video+&sc=0-0&sp=1&sk=#view=detail&mid=C942BD8C13D51299FED0C94
2BD8C13D51299FED0
• Umea, Švedska, 2014:
http://www.bing.com/videos/search?q=glasgow+capit
al+of+culture+video+&go=&qs=n&form=QBVR&pq=gla
sgow+capital+of+culture+video+&sc=0-0&sp=1&sk=#view=detail&mid=44FD18849DBC3CAF2D0D44
FD18849DBC3CAF2D0D