Transcript Dönemli sekiler

Fluvyal Jeomorfoloji
Yrd. Doç. Dr. Levent Uncu
Akarsu sekileri (taraçalar)
• Vadilerin yamaçlarında veya tabanlarının yüksek
kısımlarında görülen sahanlığa benzer eski vadi
tabanlarına seki veya taraça denir.
• Bir topoğrafya unsuru olarak sekiler şekillerini, esas
itibarıyla, aşınıma borçludurlar. Çünkü, canlanan derine
aşındırma sonucunda akarsu, önceleri yana aşındırma
ile genişlettiği ve üzerine alüvyonlarını yaydığı vadi
tabanının içine gömülür. Böylece eski taban gömülen
akarsuyun iki tarafında sahanlığa benzer karşılıklı iki seki
meydana getirmek üzere yüksekte kalır. Gömülme,
safhalar halinde ise vadinin iki tarafında basamaklar
halinde seki serileri meydana gelir.
Sekilerin gelişimi
• Bazı vadi tabanlarında anakaya yüzeye yakındır ve
üzerinde ince bir alüvyon örtüsü vardır. Bazı yerlerde ise
alüvyal dolgular çok kalındır ve anakaya çok derindedir.
Bu durum sekilerin yapısını belirler.
• Anakaya yüzeye yakın olduğu ve üzerinde ince bir
alüvyon örtüsünün bulunduğu bir vadi tabanı yarıldığı
zaman oluşan sekiler yerli kayadan oluşur. Bu özelliğe
sahip olan sekilere yerli kaya sekileri denir.
• Buna karşın kalın bir alüvyon tabakası ile doldurulmuş
bir vadi tabanı yarıldığında oluşan sekiler tamamen
alüvyonlardan meydana gelir. Akarsu depolarından
oluşan bu tür sekilere alüvyal sekiler veya dolgu sekiler
denir.
Buna göre;
Sekiler, vadilerde fluvyal sürecin birikim ve yalnız yana
doğru aşınım olduğu bir safhayı, derine doğru
aşındırmanın canlandığı bir yarılma safhasının izlemesi
sonucunda meydana gelirler. Bu koşullar, bir aşınım
döngüsünün kesintiye uğraması ve yeni bir döngünün
başlaması halinde gerçekleşir. Bu nedenle, sekiler
çoğunlukla, gençleşmeye bağlı olarak meydana gelmiş
dönemli sekiler karakterindedir. Fakat, sekilerin
oluşumuna yol açan yarılmalar, bazen dönemli bir
nitelikte değildir. Bu yolla oluşan sekilere ise dönemsiz
sekiler denir.
• Meydana geliş tarzlarına ve aşınım döngülerine göre
sekiler iki büyük gruba ayrılır:
• 1- Dönemsiz sekiler (siklik olmayan taraçalar)
• 2- Dönemli sekiler (siklik taraçalar)
• 1- Dönemsiz sekiler (siklik olmayan taraçalar) Bu gruba
giren sekilerin ortak özelliği, genel taban seviyesindeki
değişikliklere bağlı olmadan, aynı aşınım döngüsü
esnasında meydana gelmiş olmalarıdır.
• Vadinin iki tarafındaki seki seviyeleri biribirini tutmaz.
• Sekiler karşılıklı değil tam tersi vadinin iki tarafında
nöbetleşedir.
• Başlıca çeşitleri:
• Menderes yeniği sekileri: Alüvyonlar içinde menderesler
çizerek akan bir ırmak bir taraftan denge profiline
ulaşmak için yatağını derinleştirirken bir taraftan da
menderes büklümlerinin sağa sola yer değiştirerek ağza
yönünde kayar. Bu yer değiştirmeler sırasında akarsuyun
yamacın belirli bir noktasına ikinci defa sokulması
arasında bazen uzun bir zaman geçebilir.
• Sonuçta, akarsu ikinci sokuluşu sırasında vadinin bu
kısmında yüksekte kalmış olan eski taşkın ovasını
kısmen tahrip ederek geriye kalan kısmının taşkın ovası
üzerinde yükselen bir seki haline dönüştürür.
• Böylece bu sekiler, fluvyal sürecin aynı aşınım döngüsü
esnasında normal gidişi sırasında oluşmuşlardır.
• Kayma yamacı sekileri: Bazı kaymış gömük mendereslerin dış
bükey yamaçları adeta merdiven basamaklarını andıran bir
takım sekiler halinde vadi tabanına doğru alçalır. Bunlara
kayma yamacı sekisi denir.
• Benzer sekilere monoklinal yapılar üzerinde bir gömülme
esnasında akarsuların tabaka eğimi yönünde kayması
sonucunda da meydana gelebilir.
• Yerel taban seviyesi sekileri: Sonradan ortadan kaldırılan
yerel taban seviyelerine bağlı olarak meydana gelirler. Dağiçi
ovaları ve piedmond ovalarının yarılması sonucunda oluşan
sekiler bu gruba girer. Dağlardan depresyonlara geçiş
sahasındaki ilksel eğim kırıklıkları genelde akarsuyun hızını
azaltarak, yükünü biriktirmesine neden olur. Akarsu daha
sonra bunları yararak sekiler halini almasına neden olur.
• Statik gençleşme sekileri: Taban seviyesinin yerinde
değişiklik olmadan meydana gelen gençleşmeler
sonucunda eski vadi tabanlarının yarılması sonucunda
oluşurlar.
• Statik gençleşme bir akarsuyun aşındırma gücünü
arttıran olaylarla gerçekleşir:
• 1- Yükün azalması
• 2- Yağış artışı
• 3- Bitki örtüsünden tahribiyle koruyucu etkisinin azalması
• 4- Kapma neticesinde debideki artış
• Bu sekiler diğer siklik olmayan sekilerden farklı olarak,
vadinin iki tarafında eşit yüksekliklerde ve karşılıklı
olarak bulunurlar. Bu özellikleriyle dönemli sekilere
benzerler.
2- Dönemli sekiler (siklik taraçalar) Taban seviyesinde
meydana gelen değişikliklere bağlı olarak, akarsuların
yatakları içinde gömülmeleri sonucunda meydana gelen
sekilerdir.
Sekinin şekli, negatif bir hareket sonucunda meydana
gelen gençleşme ve sonuçta yarılmaya bağlıdır. Bu
nedenle bu gruba giren sekiler, gençleşmiş topoğrafyaların
başlıca göstergesidir.
• Vadinin iki tarafındaki seki seviyeleri, eğer sonradan
tektonik hareketlerle sonradan bozulmamışlarsa biribiriyle
uyumludur.
• Dönemli sekilerin yapısı türedikleri vadi tabanının
özelliklerine bağlıdır.
Bu nedenle, dönemli sekiler ya yerli kaya sekileri veya
alüvyal dolgu sekileri şeklinde gelişirler.
Taban seviyesinde aralıklarla değişiklerin meydana geldiği
yerlerde, biribiri içine geçmiş, birden fazla seki meydana
gelir. Bu şekilde bazı vadilerin yamaçlarında merdiven
şeklinde seki basamakları meydana gelir. Bu tip vadilere
“vadi içinde vadi topoğrafyası” adı verilir.
Yerli kaya ve alüvyal sekiler
Seki oluşumları
Dönemli alüvyal sekiler
Seki (Kırgızistan’daki Kızılsu)
Seki basamakları
Seki sistemleri
Yerli kaya sekisi
Alüvyal seki
Anakaya üzerinde alüvyal depolar
Alüvyal seki dolguları
Aşınım sekileri