Transcript PODSTAWY TEORII KULTURY

PODSTAWY TEORII KULTURY
GŁÓWNE KONCEPCJE
TEORETYCZNE W BADANIU
KULTURY (1)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Ewolucjonizm i neoewolucjonizm
Marksizm
Szkoła frankfurcka
Szkoła durkheimowska
Historyzm
Dyfuzjonizm
GŁÓWNE KONCEPCJE
TEORETYCZNE W BADANIU
KULTURY (2)
•
•
•
•
•
•
•
Funkcjonalizm
Teoria systemowa
Strukturalizm
Psychokulturalizm
Antropologia kognitywna
„Studia kulturowe”
Postmodernizm
EWOLUCJONIZM
• Przedstawiciele: Charles Darwin (badania
biologiczne), Herbert Spencer (socjologia,
filozofia). W refleksji nad kulturą nurt ten
reprezentowali m.in. James G. Frazer,
Edward B. Tylor, Adolf Bastian, Johann J.
Bachofen, Leslie White, Julian H. Steward,
Marshall Sahlins
EWOLUCJONIZM (2)
• Świat (i natura) ludzka są integralnymi
całościami
• Istnieją analogie między społeczeństwem i
organizmami żywymi
• Poszukiwanie zależności genetycznych
oraz przejawów zmian i ich kryteriów;
zmiany są uniwersalne i postępowe a ich
przyczyny wynikają z cech natury ludzkiej i
kultury
MARKSIZM
• Przedstawiciele: Karol Marks & Fryderyk
Engels. Zwolennikami marksizmu byli
również Kazimierz Kells-Krauz, Gieorgij
Plechanow, Anatolij Łunaczarski, Antonio
Gramsci; w II poł. XX wieku: Marvin Harris,
Basil Bernstein, Pierre Bourdieu, Maurice
Godelier.
MARKSIZM (2)
• Marksiści generalnie nie odnosili się do
zagadnienia kultury, niemniej pewne aspekty
życia społeczeństwa interpretowali w relacji do
niej
• Eksponowano m.in. związek kultury i natury,
zauważano, iż prymarną rolę w kształtowaniu
świadomości ludzkiej (czyli także kultury) pełnią
warunki bytowania ludzi (sławne „Byt określa
świadomość”)
• Kultura ma funkcje ideologiczne (klasowe), jest
historycznie zmienna, więc nie można jej
interpretować w ujęciu uniwersalistycznym
SZKOŁA FRANKFURCKA
• Przedstawiciele: Max Horkheimer, Herbert
Marcuse, Leo Loewenthal, Theodor W.
Adorno, Walter Benjamin, Erich Fromm
• Po dojściu Hitlera do władzy działająca od
1923 roku we Frankfurcie n/Menem grupa
badaczy przeniosła się do Szwajcarii, a
potem do W. Brytanii i USA, gdzie wywarła
silny wpływ na amerykańskie teorie
kultury.
SZKOŁA FRANKFURCKA (2)
• Szkoła frankfurcka była kontynuacją niektórych wątków
teorii marksistowskiej, które wzbogaciła o elementy
psychoanalizy;
• Powstała w ten sposób koncepcja kultury, jej opisu i
interpretacji jest nazywana teorią krytyczną
• Teoria ta była pomocna w opisie wielu elementów
stanowiących o życiu społeczeństw zachodnich i
będących ich wytworami: specyficznej mentalności,
racjonalności, literatury i innych artefaktów (muzyka,
malarstwo, teatr, architektura), kultury masowej i
popularnej. Pozwoliła także uwrażliwić przyszłych
badaczy na poważne problemy, z jakimi boryka się świat
zachodni do dziś
SZKOŁA DURKHEIMOWSKA
• Założyciel i pomysłodawca: Émile Durkheim
(1858-1917). Studia z zakresu prawa,
moralności i religii (ta ostatnia jest czynnikiem
przygotowującym jednostkę do życia w
społeczeństwie, gdyż tworzy i podtrzymuje jej
relację z innymi ludźmi i grupami).
• Durkheim podkreślał dwoistą (jednostkową i
społeczną) naturę człowieka
• Jego program badawczy wskazywał na
konieczność traktowania faktów społecznych
jako „rzeczy” i porzucenia wszelkich przejawów
subiektywizowania i psychologizowania
SZKOŁA DURKHEIMOWSKA (2)
• Kontynuatorzy: Marcel Mauss, Marcel Granet, Maurice
Halbwachs, Marc Bloch, Stefan Czarnowski, Fernand
Braudel.
• Ich prace cechuje umiejętność powiązania perspektywy
historycznej z opisem antropologicznym oraz subtelne
analizy socjologiczne.
• Szkoła jest atrakcyjna do dziś, szczególnie w USA
(Jeffrey C. Alexander – akcentujący konieczność takiego
uprawiania refleksji socjologicznej, które opiera się na
ukazywaniu społeczeństwa jako systemu powiązanych
ze sobą wielorako części)
HISTORYZM
• Przedstawiciele: Franz Boas i jego uczniowie oraz
kontynuatorzy – Alfred L. Kroeber, Robert H. Lowie, Ruth
Benedict, Edward Sapir
• Historyzm przeciwstawiał się ewolucjonizmowi (głównie
jego podejściu uniwersalizującemu); postulowano
bardzo konkretne badania terenowe i opis faktów
kulturowych. Zjawiska kulturowe należy traktować
historycznie – jako elementy konkretnej społeczności,
osadzonej w czasie i przestrzeni (relatywistycznie). Takie
założenia utrudniały jednak porównywanie kultur i
formułowanie ogólnych praw dotyczących zmian
kulturowych
DYFUZJONIZM
• Pionierem tego podejścia do badania kultury był
Friedrich Ratzel (przedstawiciel tzw. szkoły niemieckoaustriackiej). Jego zasługą jest wysunięcie na plan
pierwszy specyfiki regionalnej zmian kulturowych.
Dyfuzja (przenikanie do i od) pewnych elementów kultury
lub całych ich kompleksów ma charakter historyczny. To
od dyfuzji zależy zróżnicowanie kulturowe świata i to ona
– a nie ludzka wynalazczość jest główną siłą napędową
twórczych procesów kulturowych. Dyfuzja jest możliwa
dzięki migracjom i kontaktom międzykulturowym i to one
sprawiają, że społeczeństwa się zmieniają.
DYFUZJONIZM (2)
• Inni przedstawiciele wczesnego dyfuzjonizmu: Leo Frobenius
(koncepcja kręgu kulturowego) i Fritz Graebner (opisanie trzech
kryteriów wędrówki elementów kultury lub całych jej kompleksów:
formy, ilości i ciągłości) oraz Wilhelm Schmidt. W W. Brytanii
dyfuzjonizm reprezentują m.in. William Henry Rivers, Geafton E.
Smith i William Perry, a w USA Frans Boas.
• Dyfuzjoniści uważają, że podobieństwo kultur wynika nie z
podobieństwa natury ludzkiej i ewolucji, ale z częstotliwości
kontaktów i wzajemnych oddziaływań. Kultura to zbiór elementów, a
nie organizm czy system
• Dyfuzjonizm jest zatem orientacją antyewolucjonistyczną: kultura nie
jest tu atrybutem wszelkich zbiorowości, ale własnością zbiorowości;
interesujący jest fakt odrębności kulturowej a nie fakt jej posiadania.
DYFUZJONIZM (3)
• Pojęcie dyfyzji kulturowej wprowadził Edward Burnett Tylor.
Rozumiał przez to pojęcie proces przenikania elementów między co
najmniej dwiema kulturami, lub wewnątrz kulturowo zróżnicowanego
społeczeństwa, poprzez kontakty członków kultury dawców i kultury
odbiorców. Możliwa jest ona m.in. dzięki bezpośredniemu
kontaktowi poprzez migracje, ale także bez przemieszczania się w
przestrzeni grup ludności, np. poprzez media. Sama komunikacja
międzykulturowa nie wymusza jednak procesów dyfuzji.
• Jest ona dwukierunkowa, chociaż niekoniecznie symetryczna. Jej
przedmiotem mogą być przedmioty materialne, jak i idee.
• Procesy dyfuzji mogą wynikać ze świadomego oddziaływania
kultury dawców, zainteresowania się danym elementem lub
elementami przez kulturę odbiorców lub też dokonywać się w
sposób spontaniczny. Przyjmowany element staje się innowacją dla
przyjmującego go społeczeństwa
DYFUZJONIZM (4)
• Czynniki warunkujące przyjęcie elementu kultury
• Użyteczność danego elementu lub związane z nim kwestie
estetyczne
• Prestiż społeczeństwa przekazującego i zarazem funkcja prestiżowa
przyjmowanego elementu
• Zdarzają się przypadki przyjmowania elementów kultury ze względu
na prestiż danego elementu bez przyjmowania jego użytkowości.
Elementy takie, które w kulturze dawców pełnią określone funkcje
użytkowe w kulturze biorców mogą pełnić funkcję ozdoby. W wyniku
nadmiernej dyfuzji może dojść do akulturacji (określa się tak ogół
zjawisk powstających w wyniku bezpośredniego lub pośredniego
kontaktu (zderzenie kultur) dwóch grup kulturowych, prowadzący do
zmian wzorów kulturowych jednej, drugiej lub obu kultur. Końcowym
efektem tego procesu może być unifikacja wzorów kulturowych obu
grup, bądź przejęcie wzorów jednej grupy przez drugą
DYFUZJONIZM (4)
Dyfuzja może być:
1. bezpośrednia – bezpośrednie przekazanie odbiorcom elementów kultury dawców;
2. pośrednia – za pośrednictwem jednostek należących do kultury trzeciej lub środków
masowego przekazu;
3. zamierzona – następuje poprzez presję kultury przekazującej lub planowany odbiór;
4. niezamierzona – przebiega żywiołowo;
5. prosta – przekazany jest pojedynczy element kulturowy (odrzucana przez
funkcjonalizm, ponieważ w tym paradygmacie przejęcie elementu przeobraża cały
system kultury);
6. złożona – następuje przekazanie całego kompleksu elementów;
7. połączona – kompleks zjawisk funkcjonalnie powiązanych;
8. bodźcowa – niefunkcjonalnie połączony zbiór elementów
Na dyfuzję wpływ mają procesy:
• kulturowej konfrontacji, podczas której kultury "wystawiają" własne elementy na dyfuzję,
• zapożyczania selektywnego przez kulturę odbiorców wystawionych elementów
• integrowania elementów z własnym systemem kulturowym (Ralph Linton)
FUNKCJONALIZM
• Główni przedstawiciele w antropologii
kultury: Alfred R. Radcliffe-Brown,
Bronisław Malinowski; kontynuatorzy –
Raymond Firth, Edward Evans-Pritchard,
w socjologii Talcott Parsons i Robert K.
Merton
FUNKCJONALIZM (2)
• Funkcjonalizm bazował na tradycji pozytywistycznej,
która nakazywała opis faktów zgromadzonych przez
empiryczną obserwację rzeczywistości; opis, który miał
być wolny od generalizacji i dociekań natury
genetycznej. Należy bazować na materiale empirycznym
i ostrożnie formułować wnioski. Szkoła ta traktowała
kulturę holistycznie jako system, w którym wszystkie
elementy są ze sobą powiązane. Zależności te mają
naturę funkcjonalną. Doniosłą kategorią staje się zatem
kategoria funkcji. Uzupełnienie zjawiska kultury o tę
cechę nakazuje rozpatrywanie jej w aspekcie
całościowym i teleologicznym – każdy element kultury
posiada jakąś rację dla swojego funkcjonowania, co
oznacza zarazem brak elementów dysfunkcjonalnych.
FUNKCJONALIZM (3)
• Dla funkcjonalistów (m.in.. B. Malinowskiego) kultura
oznacza mechanizm adaptacyjny, system
ukierunkowany na zaspokajanie podstawowych ludzkich
potrzeb. Czlowiek w ten sposób buduje nowe, wtórne
środowisko, stale reprodukowane i utrzymywane
(kultywowane). Niektóre z tych potrzeb nie mają
charakteru biologicznego i są kształtowane i
modyfikowane przez samą kulturę, taką potrzebą jest
także zdolność do przekazywania wzorów zachowań
następnym pokoleniom
• Funkcjonalizm zwracał się również przeciwko
ewolucjonizmowi kulturowo-historycznemu i odrzucał
tezę, iż ludy pierwotne są na niższych piętrach rozwoju.
TEORIA SYSTEMOWA
• Przedstawiciele: Florian Znaniecki, Niklas Luhmann
• Antropolgia kulturowa oparta na myśleniu systemowym
odwołuje się do ogólnej teorii sytemów opracowanej
przez Ludwiga von Bertalanffy’ego. Systemowa teoria
jest także konstruowana na gruncie socjologii i w ten
sposób wchodzi w relacje z funkcjonalizmem (T.
Parsons), a także psychologii. Według tej teorii
wszystkie badane obiekty są z jednej strony całościami,
z drugiej wchodzą w relacje z innymi obiektami w
obrębie jakiejś całości. Trwanie i zmiana systemu są
efektami czynników wewnętrznych
(wewnątrzsystemowych), zewnętrznych oraz „historii
trwania” samego systemu.
TEORIA SYSTEMOWA (2)
• W koncepcji N. Luhmanna istotną rolę
pełni pojęcie systemu autopoietycznego,
tzn. takiego, który potrafi sam siebie
wytwarzać i odtwarzać (takim systemem
autopoietycznym jest język i w ogóle
wszystkie mechanizmy służące
komunikowaniu się ludzi ze sobą).
STRUKTURALIZM
• Przedstawiciele to m.in. Claude Levi-Strauss,
Noam Chomsky. Nurt strukturalizmu w badaniu
kultury zwany semiotyką kulturową reprezentują
m.in. Jurij Łotman, Borys Uspienski, Aleksander
Piatigorski, Władimir Propp, a także Roland
Barthes, Umberto Eco, Julia Kristeva.
• Strukturalizm w badaniu kultury wywodzi się z
inspiracji językoznawczych (F. de Saussure, R.
Jakobson, M. Trubiecki); system języka i
refleksja o nim jest punktem wyjścia badaczy
zajmujących się opisami kultury, jej trwałości i
zmienności, czynników wymuszających zmiany.
STRUKTURALIZM (2)
• Strukturaliści starali się konstruować ogólne modele
(wzory) relacji między zjawiskami kulturowymi.
Zakładano, że istnieją one jako pewne uniwersalne
konstrukty w ludzkich umysłach i dlatego odnajdywano je
w kulturach pozornie od siebie odległych i izolowanych.
• Semiotyka kultury zajmuje się opisem i interpretacją
wszystkich znaków, kodów, a także reguł ich
powstawania. Od strukturalizmu różni semiotykę kultury
m.in. mniej wyraźne przekonanie o istnieniu
uniwersalnych, wspólnych wszystkim ludziom i
społeczeństwom struktur poznawczych.
PSYCHOKULTURALIZM
• Przedstawiciele to głównie uczniowie Franza Boasa (np.
Ruth Benedict, Margaret Mead) oraz inni badacze:
Abram Kardiner, R. Linton, David Riesman.
• Podstawowe pytania stawiane w tej teorii: jakie są
relacje między kulturą i osobowością? Czy kultura
„odbija się” w osobowości? Czy dana kultura wytwarza
jakiś dominujący typ osobowości?
• Psychokulturalizm wykorzystywał elementy
psychoanalizy freudowskiej (głównie Kardiner), kładł
także duży nacisk na badania terenowe (Mead,
Benedict)
ANTROPOLOGIA KOGNITYWNA
• Rozwijała się głównie w USA w latach 50.
XX wieku; inspiracją dla niej były prace
Benjamina Lee Whorfa i Louisa
Hjemsleva, a także strukturalizm
(językoznawczy) i koncepcje Ludwika
Wittgensteina
• Główni przedstawiciele: Ward
Goodenough, Charles Frake, Harald
Conklin, Roy d’Andrade, Kimball Romney
ANTROPOLOGIA KOGNITYWNA (2)
• Antropologia kognitywna zajmuje się związkami między
kulturą i umysłem; podstawowe pytania: jak poznajemy
świat? Jak porządkujemy informacje o nim? Czy jest to
zależne od kultury, w jakiej żyjemy?
• W antropologii kognitywnej kultura to nie zbiór zjawisk
fenomenalnych/materialnych, ale ich mentalne
reprezentacje. Kultura pozostaje w różnorakich
interakcjach z naszymi systemami poznawczymi, a więc
sposób widzenia i kategoryzowania świata zależy od
kultury w jakiej żyjemy.
• Podstawowym narzędziem poznawania świata jest
język, antropologowie kognitywni badają więc przede
wszystkim językowe reprezentacje świata
ANTROPOLOGIA KOGNITYWNA (3)
• Hipoteza Sapira-Whorfa: język (jego leksyk, a także gramatyka,
szczególnie kategorie czasu) wpływają na nasze postrzeganie
rzeczywistości
• Edward Sapir: „Światy, w których żyją różne społeczeństwa, są
odrębnymi światami, nie zaś tym samym światem, tylko opatrzonym
odmiennymi etykietami”
• Benjamin Lee Whorf : „nikt nie potrafi opisać rzeczywistości
całkowicie bezstronnie; wszystkich nas krępują pewne prawidła
interpretacji nawet wówczas, gdy sądzimy, że jesteśmy wolni […].
Postrzegający nie utworzą sobie tego samego obrazu świata na
podstawie tych samych faktów fizycznych, jeśli ich zaplecza
językowe nie są podobne lub przynajmniej porównywalne”
• Badania emiczne: z wnętrza danej kultury; badania etyczne: z jej
zewnętrza
STUDIA KULTUROWE
• Rozwijają się gł. W W. Brytanii od późnych lat
50. XX wieku; istnieją w ich metodologii i
ogólnych założeniach badawczych pewne
nawiązania do marksizmu w jego „frankfurckiej”
postaci (Adorno, Herbert Marcuse, M.
Horkheimer, Fromm, Jürgen Habermas)
• Przedstawiciele: Raymond Williams, Richard
Hoggart, Stuart Hall, John Fiske, Dominic
Strinati, John Storey, Chris Barker i inni
STUDIA KULTUROWE (2)
• Studia kulturowe oparte są bardziej na pewnej postawie
(światopoglądzie) politycznej: ujmują one kulturę jako
obszar sporów ideologicznych, jawnych lub ukrytych
interesów klasowych, zawodowych, generacyjnych,
rodzajowych (bliskość feminizmu). Istotne są nie tyle
estetyczne wartości wytworu kultury, lecz historyczne,
klasowe, polityczne i ideologiczne tło jego powstania. To
tło, jako warunkujące funkcję i miejsce danego wytworu
w kulturze, powinno zostać odsłonięte przez badacza.
• Zadania wytworów kultury to przede wszystkim dążenie
do panowania nad umysłami odbiorców (hegemonia i
władza) Dlatego studia kulturowe zajmują się głównie
zjawiskami kultury popularnej i masowej, w której
dążenie do hegemonii jest najwyraźniejsze
POSTMODERNIZM
• Postmodernizm nie jest żadnym spójnym
systemem poglądów, ponieważ kwestionuje
właśnie wszelkie dążące do wyczerpującej
spójności teorie w filozofii, socjologii, politologii,
sztuce, a tym samym również w badaniu kultury.
• Określać go można jako pewien, wysoce
uogólniony, typ podejścia do rozmaitych dziedzin
wiedzy i nauki (metateorię)
• Samo pojęcie „postmodernizm” powstało na
gruncie krytyki artystycznej na przełomie XIX i
XX wieku jako określenie postawy twórczej
wobec dziedzictwa modernistycznego
POSTMODERNIZM (2)
• Termin ten upowszechnił się w odniesieniu do różnego
rodzaju zjawisk i wydarzeń zarówno podczas rozwoju
kultury jak i myśli i intelektualnej w II poł. XX w. Jak
twierdzą niektórzy badacze pojawił się w opozycji do
modernizmu , choć są i tacy , którzy zdecydowanie
negują takie podejście mówiąc, że postmodernizm jest
raczej kontynuacją i dalszym rozwojem epoki
modernizmu
• Jeden z najwybitniejszych myślicieli związanych z tym
nurtem, Zygmunt Bauman, woli używać pojęcia (terminu)
„ponowoczesność”; inni badacze (m.in. Anthony
Giddens) posługują się pojęciem „późnej
nowoczesności”
POSTMODERNIZM (3)
• Przedstawiciele postawy postmodernistycznej w
różnych dziedzinach nauki to m.in.JeanFrançois Lyotard, Jean Baudrillard, Frederic
Jameson, Mike Featherstone, Richard Rorty,
Zygmunt Bauman, Stephen A. Tyler, James
Clifford, Wolfgang Welsch, Clifford Geertz
• Łączy ich przekonanie, iż nauka zachodnia
wyczerpała swój potencjał, gdy chodzi o
tworzenie spójnych systemów pojęciowych i
ogólnoteoretycznych, a postawa oparta na
tradycyjnym racjonalizmie jest – paradoksalnie antyracjonalna
POSTMODERNIZM (4)
• Postmoderniści kwestionują przekonanie o
uniwersalności świata i jego oddzielenie od
subiektywności poznającego go podmiotu; między
częściami a całością nie można określić prostych relacji,
zaś zmian w paradygmacie kultury nie należy
interpretować wyłącznie jako postępowych
• Cechami charakterystycznymi struktury odczuwania
ponowoczesnej kultury są: poczucie fragmentarycznej
niejednoznacznej i niepewnej natury życia., świadomość
istotnej roli przypadkowości, rozpoznanie różnicy
kulturowej, oraz ogólne przyspieszenie tempa życia
(pojęcie „płynności” używane przez Baumana)
POSTMODERNIZM (5)
• Postmodernizm oznacza „utratę wiary w metanarracje” czy wręcz
„krach projektu modernistycznego”, jego redukcjonistycznych
antropologii i opresywnych wizji społecznych, a przede wszystkim
oznacza – podobnie jak w antysztuce – rozbicie modernistycznej
metody „narracji filozoficznej” i uwolnienie dyskursu kulturowego od
„filozofii pierwszych zasad” czy też „hipoteki metafizycznej” (Lyotard,
Jacques Derrida, Habermas, Karl Popper, O. Marquard)
• Postmodernizm jest poza tym swoistym klimatem opinii
charakteryzującym się: radykalnym relatywizmem (krytyka pojęć
sensu, porządku, autorytetu), sceptycyzmem wobec jakichkolwiek
uniwersaliów, historyzmem (historyczna zmienność form społecznokulturowych) oraz kulturalizmem (podkreślanie modalności,
konwencjonalności oraz ograniczonego kulturowo zakresu zjawisk
społecznych)