Karakteristike razvoja turizma i turističke politike SFRJ

Branislava Hristov

Ekonomski i organizacioni uslovi za razvoja turizma

 1989. godine U SFRJ ostvaren je ukupni turistički promet od 20,5 mln turista i 100,3 mln noćenja, a od toga se 42,4% odnosi na strane turiste.

 SFRJ se te godine uvrstila u 25 vodećih turističkih zemalja  ekonomski i organizacioni uslovi se odnose na turističku ponudu-pogotovo smeštajne kapacitete i saobraćajne uslove

Kapaciteti za smeštaj i ishranu  Smeštajni kapaciteti u SFRJ u 1989.godini:

1. Osnovni- 25,9%

• Hoteli- 72% • Turistička naselja- 20,5% • Pansioni • Moteli • Prenoćišta • Ostali

2. Komplementarni- 74,1%

• Domaća radinost- 44% • Kampovi- 36% • Odmarališta- 16,5% • Banjska i klimatska lečilišta,planinski domovi, gostionice..

 Nepovoljan odnos osnovnih i komplementarnih smeštajnih kapaciteta-strani turisti se orijentišu ka osnovnim smeštajnim kapacitetima  Struktura smeštaja po republikama: • Hrvatska- 65,9% • Crna Gora- 9,4% • Srbija- 8,6% (Republika, AP Vojvodina i AP KiM) • Slovenija, Makedonija i BiH  Prosečna godišnja stopa rasta osnovnih smeštajnih kapaciteta u periodu od 1965-1989. godine iznosila je

6,4%.

 Najveći stepen iskorišćenosti osnovnih kapaciteta zabeležen je kod banjskih mesta, sedišta SR i AP, primorskih i planinskih mesta.

 Najveći stepen iskorišćenosti kapaciteta zabeležen je kod banjskih i klimatskih lečilišta (58,8%), zatim kod hotela i to A kategorije (51,2%) i motela.

 Stepen iskorišćenosti hotelskog smeštaja u 1989.godini iznosio je 45,1% i on je varirao od 1965.godine.

Saobraćajni uslovi

 Najvažniji vid transporta za razvoj inostranog turizma u SFRJ je bio- prevoz automobilom za sopstvene potrebe i drumski javni saobraćaj.

 1989.godine-javni drumski saobraćaj i saobraćaj za sopstvene potrebe koristilo je 88,7% turista, zatim sledi železnički, vazdušni, pomorski i rečni saobraćaj.

 Razlozi za razvoj drumskog saobraćaja: • Rast broja automobila (5,7%) i rast broja autobusa (2,7%) • Razvoj putne mreže (porast dužine kategorizovane putne mreže..)

  Rast uloge vazdušnog saobraćaja u prevozu inostranih turista (rast uloge čarter prevoza i paušalnih putovanja) Obim prevoza putnika rastao je brže od rasta kapaciteta dolazak stranih vazdušnih kompanija   Železnički saobraćaj- smanjenje uloge Zastarela železnička mreža, stepen elektrifikacije mreže na nezavidnom nivou, neodgovarajuća cenovna politika..

 Pomorski saobraćaj- relativno mala uloga u prevozu stranih turista i beznačajna uloga za prevoz domaćih turista zbog neadekvatnog stanja kapaciteta za plovidbu i neadekvatne politike razvoja pomorskog saobraćaja

Ostali elementi turističke ponude

 ugostiteljstvo i saobraćaj su apsorbovali najveći deo turističke potrošnje  Ostale delatnosti turističke privrede su zaostajale za tempom razvoja ove dve delatnosti-pogotovo trgovina   Turističke agencije su profitirale od razvoja turizma 1989.godine 44% turističkog prometa realizovano je putem turističkih agencija   Komunalne delatnosti-problem razvoja komunalne infrastrukture Nedovoljna zaštita kulturno-istorijskih spomenika i prirode

 Pozitivna strana vođenja tur. politike u SFRJ: • Izrada prostornih planova u turizmu • Cenovna politika • Promociona poitika u inostranstvu

Organizacija turizma u SFRJ na makro nivou

 Organizacija turizma na makro nivou posmatra se sa stanovišta funkcija pojedinih učesnika u formiranju i sprovođenju turističke politike  U organizaciji turizma zastupljena su tri nivoa: • Državni organi • Asocijacija turističke privrede • Asocijacija turističkih društvenih organizacija

1. Organizacija državnih organa nadležnih za turizam

     Od 1955. godine počinje sa radom Turistički savez Jugoslavije na nivou Federacije Uloge TSJ- organizacija propagande i informativne delatnosti u zemlji i inostranstvu.

Saradnja sa Privrednom komorom Jugoslavije organizacija turističke i informativne delatnosti u inostranstvu.

Maja 1986. osniva se Savezni komitet za turizam- međudržavna saradnja i saradnja sa međunarodnim organizacijama iz oblasti turizma 1989. godine- ukinut Savezni komitet i svi poslovi prelaze u ruke posebnog sektora u okviru Saveznog sekretarijata za ekonomske odnose sa inostranstvom.

2. Privredne komore i udruženja turističke privrede

 Na nivou republika i AP postojala su posebna udruženja turističke privrede u okviru Privredne komore.  Na nivou zemlje u celini postojala je Privredna komora Jugoslavije u okviru koje je radilo Udruženje turističke

privrede Jugoslavije

 Zadaci Opšteg Udruženja turističke privrede Jugoslavije bili su raznovrsni sa ciljem da se unaprede rezultati poslovanja i uslovi privređivanja preduzeća iz oblasti turističke privrede.

3. Društvene turističke organizacije

 • • • • Važniji zadaci turističkih društava: • Briga oko ulepšavanja mesta i čuvanje njegovih glavnih atraktivnosti Informativna i propagandna delatnost Brinu se o boljem prihvatu gostiju Obezbeđuju uslove za razne turističke aktivnosti Rade na mobilizaciji javnog mnjenja radi rešavanja • zajedničkih pitanja Daju predloge za unapređenje turizma...

 Finansiranje društvenih turističkih organizacija se postiže iz članarina, dotacija opština, doprinosa privrede i boravišnih taksi.

Karakteristike turističke tražnje i potrošnje u SFRJ

 1985.godine realizovan je turistički promet od 22 mln posetioca i 109,2 mln noćenja, prosečna dužina boravka turista bila je 5 dana.

 prosečna godišnja stopa rasta posetioca bila je 5,3%, a broja noćenja 6,3%  1989. godine ostavareni su nešto nepovoljniji rezultati

 U periodu od 1965-1989. godine promenila se struktura turističkog prometa- opao je domaći tur.promet kao i broj njihovih noćenja, a porastao je inostrani tur.promet i broj njihovih noćenja  I dalje je domaći tur.promet imao veće učešće (57,8%) u ukupnom tur.prometu

 U SFRJ u 1989. godini zabeležen je izuzetno visok stepen sezonske koncentracije- 71,6% u toku pet meseci sezone, a čak 50,2% u toku jula i avgusta.

 Struktura tur.prometa po republikama: • Hrvatska (61,7%), Srbija (11,9%), C.Gora (9,9%), Slovenija, BiH i Makedonija  Struktura tur.prometa prema vrsti tur. mesta: • Primorska mesta (69,7%), ostala tur.mesta, banje, planine i sedišta republika i AP  Struktura broja noćenja turista po vrstama smeštajnih kapaciteta: 1. Osnovni smeštajni kapaciteti (48,5%) • Hoteli, moteli, pansioni (41,2%) 2. Komplementarni smeštajni kapaciteti (51,5%) • Domaća radinost (16,5%) • Kamp tereni (16,6%)

Inostrani turistički promet i potrošnja

 U godinama nakon II Svetskog rata zabeležena je nepovoljna razvojna tendencija inostranog turizma u SFRJ zbog: • Nedovoljno razvijene materijalne baze za razvoj turizma • Tek od 1952. godine se uvode stimulativne mere za razvoj turizma  u periodu od 1957-1961. godine se značajnije povećala materijalna baza ugostiteljstva   u periodu od 1961-1965. godine- zabeležena značajnija ekspanzija inostranog turizma pod uticajem deviznih reformi u periodu od 1965-1990. godine- najveći razvoj turizma jer od te godine počinje privredna reforma i turizam se kategoriše kao delatnost od posebnog značaja za celokupni privredni razvoj

 1985. godine na granicama SFRJ registrovano je oko 23,7 mln stranih posetioca, a od toga se 35,9% odnosi na strane turiste  U periodu od 1965-1985.godine- prosečna godišna stopa rasta broja stranih turista iznosila je 6%, dok je kod noćenja bila 7,8%  U periodu 1986-1988.godine zabeležena je pozitivna razvojna tendencija, što nije bilo slučaj u 1989.godini kada je broj turista smanjen za 4,9%, a noćenja za 6,1%  Sezonska koncentracija inostranog turizma bila je izuzetno nepovoljna, ali se ona popravila tokom posmatranih 20 godina-1989.godine je iznosila 79,8% tj.53,8% za dva meseca

 • Struktura inostranog tur.prometa po republikama: Hrvatska (80%), Slovenija (7,8%), C.Gora (6,2%), Srbija, BiH i Makedonija  Struktura inostranog tur.prometa po vrstama tur.mesta: • Primorska mesta (86,5%), ostala mesta, SR iAP, planinska mesta i banje  Struktura broja noćenja stranih turista po vrstama smeštajnih kapaciteta (1989.g): 1. Osnovni smeštajni kapaciteti (56,8%) • Hoteli,moteli, pansioni i prenoćišta (45,7%) 2. Komplementarni smeštajni kapaciteti (43,2%) • Kamp tereni (21,2%) • Domaća radinost (18,3%)

 Najvažniji izvori tražnje za SFRJ u 1989.g.:

1. SR Nemačka 2. Italija 3. V.Britanija

4. Austrija 5. Holandija

6. ČSSR 7. Francuska 8. Švajcarska  Povoljna struktura zemalja kao izvora tražnje-zemlje sa visokim nivoom privredne razvijenosti

 Devizni priliv ostavren od stranih turista ima multiplikovane efekte na privredu  1985.godine-ostvaren devizni priliv bio je oko 1 mlrd $  Prosečna godišnja stopa rasta deviznog priliva u posmatranih 20 godina iznosila je 13,6%  1989.godine ostavren je devizni priliv od 2.23 mlrd $  Ukoliko se tom deviznom prilivu dodaju i prilivi po osnovu saobraćaja vezani za turizam, uneti dinari iz inostranstva i privatni kliring onda je ukupna potrošnja stranih turista 1989.godine iznosila 3,5 mlrd $.

Domaća turistička tražnja

 u prvim posleratnim godinama zabeležena je povoljna razvojna tendencija turizma- turizam je bio bitan za povećanje radnih sposobnosti stanovništva   1949-1952.godina-nepovoljna razvojna tendencija usled lošeg stanja ekonomija i vanekonomskih faktora 1952.godine- novi privredni sistem koji je podrazumevao ukidanje beneficiranog tretmana radničkih odmarališta i  slobodnije formiranje cena 1953-1961.godine- uvode se razne mera radi stimulisanja razvoja turizma-popusti za domaće turiste, dotacije ugostiteljskim objektima, stimulisanje izgradnje smeštajnih kapaciteta..pozitivna razvojna tendencija domaćeg turizma.

 1961-1965.godine- relativno niža stopa rasta domaćeg turizma zbog: rasta cena ugostiteljskih usluga, rast cena u radničkim odmaralištima i privatnom smeštaju- sve to je posledica devalvacije dinara 1961.g

 1966.godine- ponovno smanjenje domaćeg turističkog prometa zbog: devalvacije dinara, ukidanje popusta na vožnju javnim saobraćajem, stagniranja u izgradnji smeštajnih kapaciteta.

   1968-1978.godine- ekspanzija domaćeg turističkog prometa 1979-1987.godine-stalni rast domaćeg turizma 1986-1990.godine- nepovoljna tendencija usled ekonomske i političke krize

 Prosečna dužine boravka domaćih turista iznosila je 1986.godine 4,3 dana  Sezonska koncentracija tražnje je bila visoka-1986.godine je iznosila 66,5%  Tokom vremena se ova sezonska koncentracija smanjivala

 • Struktura domaćeg tur.prometa po republikama: Hrvatska (41,1%), Srbija (22,6%), C.Gora, Slovenija, BiH i Makedonija  Struktura domaćeg tur.prometa po vrstama tur.mesta: • Primorska mesta (51%), ostala mesta, banje, planinska mesta i SR iAP  Struktura broja noćenja domaćih turista po vrstama smeštajnih kapaciteta (1989.g): 1. Osnovni smeštajni kapaciteti (40,5%) • Hoteli,moteli, pansioni i prenoćišta (37%) 2. Komplementarni smeštajni kapaciteti (59,5%) • Radnička odmarališta (16,3%) • Domaća radinost (14,8%)

 prisutna tendencija pomeranja domaćih turista ka osnovnim smeštajnim kapacitetima i to posebno hotelima  Struktura domaćeg turizma prema izvorima tražnje: 1. Srbija (39,1%) 2. Slovenija (18,4%) 3. Hrvatska (18,1%) 4. BiH 5. Makedonija 6. C.Gora

Ekonomski značaj turizma za privredu SFRJ

 Direktni uticaj turizma na privredu: • Uticaj na društveni proizvod- 1985.godine prihodi od turizma imali su 2,9% (6,3%) učešće u društvenom proizvodu u SFRJ značajan uticaj turizma na društveni proizvod i nacionalni dohodak • Turizam je bio faktor ravnomernijeg razmeštaja proizvodnih snaga • Turizam je doprineo bržem razvoju nerazvijenih područja SFRJ (Budva i Ulcinj)

• Uticao je na razvoj delatnosti turističke privrede (ugostiteljstvo, saobraćaj, trgovina..) • Uticao je na porast zaposlenosti-stopa rasta zaposlenosti od turizma 5% • Uticao je pozitivno na platni bilans zemlje

 Indirektni uticaj turizma na privredu: • • • Uticaj na razvoj građevinarstva- izgradnja smeštajnih kapaciteta Uticaj na razvoj poljoprivrede- povećane potrebe za hranom i pićem Uticaj na razvoj industrije  Povećana mogućnost za plasman proizvoda i usluga ovih delatnosti  dadatna potrošnja stranih turista izaziva multiplikovane efekte na privredu

Investiciona turistička politika SFRJ

 deo privrednih investicija  Investicije u intenzivan i ekstenzivan razvoj svih delatnosti turističke privrede, kao i ulaganja u trajna obrtna sredstva  najveći značaj imala su investiciona sredstva banaka prosečno učešće 81,4%  ulaganja vršena su u Hrvatskoj i Srbiji  najviše je ulagano u izgradnju građevinskih objekata

 Struktura i dinamika investicija u turizam: • 1947-1954.godine- investiranje iz budžeta Federacije • 1954-1957.godine- investiranje iz fondova, sopstvenih izvora, lokalnih izvora..

• 1957-1958.godine- finansiranje iz Opšteg investicionog fonda

•

1961-1965.godine

1. povoljna tendencija investiranja u razvoj turizma 2. malo učešće tur.investicija u ukupnim investicijama 3. nisu ostavreni zacrtani planovi izgradnje kapaciteta zbog rasta cena građevinskih usluga.

•

1966-1972.godine

1. izuzetno visoka investiciona ulaganja u turizam 2. veliko učešće tur.investicija u ukupnim investicijama 3. turizam svrstan u red prioritetnih grana privrede 4. izgrađena najveća količina kapaciteta

• 1972-1985.godine- velika ulaganja u turizam • 1986. godine- smanjenje investicija u ugostiteljstvo i turizam

Mere za stimulisanje proširene reprodukcije u turizmu od 1966-1976.godine

 1952-1955.godine- odobravanje regresa ugostiteljskim objektima za davanje popusta domaćim turistima na pansionske usluge od 40-60%  1955. godine- daju se dotacije namenskog karaktera za izgradnju objekata za smeštaj i ishranu za domaće turiste  1956. godine- odobravanje premija sezonskim ugostiteljskim objektima i radnjama

 1957-1961.godine- odobravanje zajmova iz Opšteg investicionog fonda  odobrena su sredstva za razvoj komunalnih delatnosti  još jedan instrument za podsticanje razvoja turizma odobravanje kursne razlike za devizni priliv  Društveni plan razvoja privrede Jugoslavije od 1966-1970. godine- uveden celovit sistem stimulativnih mera u okviru ekonomske politike

 Instrumenti ekonomske politike za razvoj turizma: 1. Beneficirane kamate za ulaganje u turizam 2. Retencione kvote za ugostiteljstvo i turistička preduzeća 3. Zaduživanje poslovnih banaka u inostranstvu za plasman sredstava u razvoj turizma 4. Poreske olakšice za ostvarene devizne prihode sa konvertibilnog područja

 • • •  Beneficirane kamate- za stimulisanje ulaganja kreditora u razvoj turizma Vrste beneficiranih kamata: Dodatne (3%) Dodatne uvećane (2%) i anticipativna dodatna kamata (2,5%) Regresne (2%)  Retencione kvote- 20% deviznog priliva su koristili za sopstvene potrebe  Zaduživanje poslovnih banaka u inostranstvu- zaduživanje u iznosu do 45 mln $ u inostranstvu i ta sredstva su morala da se koriste za odobravanje kredita za razvoj inostranog turizma  Poreske olakšice na prihode sa konvertibilnog područja (2,5 i10%)

Strategija razvoja turizma Jugoslavije

 u dugoročnim društvenim planovima je predviđano da turizam treba brže razvijati od ostalih delatnosti zbog njegovih višestrukih efekata  17. decembra 1987. godine doneta je Strategija razvoja turizma u Jugoslaviji od strane Skupštine SFRJ  sve mere u strategiji bile su dugoročnog karaktera, a sporovodile su se putem srednjoročnih planova

 U Strategiji je definisano da turizam u svom razvoju treba da se oslanja na celokupni privredni i društveni razvoj zemlje tj. da bude njegov integralni deo  napuštanje prakse sektorskog razvoja turizma  razvoj domaćeg i inostranog turizma posmatrani su integralno  razvoj inostranog turizma je bio deo celovitog izvoznog programa

 Strategijski ciljevi razvoja turizma: 1. Pravilno korišćenje resursa i povećanje uloge turizma 2 Povećanje deviznog priliva od turizma 3. Razvoj domaćeg turizma-povećanje produktivnosti rada kroz turizam 4. Doprinos povećanju zaposlenosti 5. Ravnomerniji razmeštaj proizvodnih snaga

 sintetički cilj- povećanje izvoza kroz turizam  target za 2000. godinu bio je 6,8 mlrd $ potrošnje stranih turista  neophodno je bilo formirati zajednički izvozni program za turizam koji je podrazumevao postavljanje uslova u smislu: 1. Aktirviranja svih raspoloživih rezervi za porast kvaliteta postojeće ponude 2. Stvaranje uslova za uključenje svih privrednih i društvenih delatnosti u razvoju turizma 3. Konkretizaciju svih dugoročnih interesa zemlje za razvoj turizma

 Strategija je podrazumevala: • • • • • obuku zaposlenih obrazovanje kadrova savremenu organizaciju baziranu na marketing koncepciji porast stepena tehnoloških inovacija u turizmu porast ekološke svesti..

 Dobila je zapažena priznanja u zemlji i inostranstvu

HVALA NA PAŽNjI!