Transcript Bekijken
DE MIDDELEEUWEN ZIJN ANDERS… Over monsters, mystiekers en misverstanden Prof. Dr. Jef Janssens Een paradijstuin of een griezelkabinet? Even opfrissen… • • • • • • De prehistorie De Oudheid (… - 476 n. Chr.) De Middeleeuwen (476 – 1453) De Nieuwe (moderne) tijd (1453 – 1789) De Nieuwste tijd (1789 – 1945) De Hedendaagse tijd (1945 – 2002…) Dus: Middeleeuwen (476 – 1453) • Tussen de (late) OUDHEID • en de (vroege) NIEUWE TIJD, d.i. • De Renaissance • Het Humanisme • De Reformatie Maar… • U.V.T. = universiteit vrije tijd EEN UNIVERSITEIT DE UNIVERSITAIRE DOELSTELLINGEN • geen genoegen nemen met “definitieve” oordelen • kritische vraagstelling • wars van oppervlakkigheid en slogans • komen tot “problem solving” en genuanceerde uitspraken Kritische verwondering 476 1453 DE MIDDELEEUWEN Val van het West-Romeinse Rijk WEST? Val van het Oost-Romeinse Rijk OOST? Kritische vragen vanuit verschillende uitgangspunten Een complexe realiteit kritisch bevragen vanuit verschillende hoeken om te komen tot genuanceerde uitspraken en… nederigheid! Invalshoek 2 Object uit de realiteit Invalshoek 1 Invalshoek … Een voorbeeld Het einde van de Middeleeuwen? 1453 - vanuit de “histoire bataille” 1492 - sociaal-economische geschiedenis 1517 - religieuze geschiedenis … Een cultuurhistorische toets als opwarmertje… • Reageer snel en spontaan • Situeer een bepaald verschijnsel in de geschiedenis (per eeuw, of in de grote blokperioden) • Probeer wat inzicht te krijgen in uw gedachtengang Acht vragen Oudheid … Middeleeuwen N.T. Nst.T. HT 0 476 1453 1789 1945 5de 6de 7de 8ste 9de 10de 11de 12de 13de 14de 15de eeuwen Vraag 1 • In welke periode van de geschiedenis situeert u het hoogtepunt van de massale heksenvervolgingen? Vraag 2 • In welke periode situeert u het hoogtepunt van de verdrukking van de rechten van de vrouw? Vraag 3 • In welke periode situeert u het hoogtepunt van foltering en terechtstelling om religieuze of ideologische redenen? Vraag 4 • In welke periode kon men mensen als een object beschouwen waarmee men naar willekeur kon omspringen? Vraag 5 • In welke periode ging het bijgeloof zover om aan de rand van de beschaving vreemde wezens te veronderstellen zonder hoofd, of met hondenkoppen of met zes armen of met één grote voet, die zij als parasol konden gebruiken? De sciapodes Vraag 6 • In welke periode van de cultuurgeschiedenis dachten mensen op een platte schijf te leven, waarvan zij met hun schepen konden afdonderen? Vraag 7 • In welke periode van de cultuurgeschiedenis kende men hoegenaamd geen Grieks en was men bijgevolg onwetend over de Griekse wijsheid en wetenschap? Vraag 8 • In welke periode van de cultuurgeschiedenis werd de literatuur uitsluitend door monniken geschreven om een wereldbeeld te propageren dat door en door bijbels is? Resultaten? • Wie heeft 8 x Middeleeuwen geantwoord? • Wie heeft 1 x Middeleeuwen geantwoord? • Wie heeft 0 x Middeleeuwen geantwoord? CONCLUSIE? • Zelfs diegene die slechts 1x Middeleeuwen heeft geantwoord, zit – zonder dat hij/zij dat beseft – vast in vooroordelen rond deze periode: het cliché van de DONKERE MIDDELEEUWEN, DE BARBAARSE TIJDEN EEUWEN VAN DUISTERNIS Maar, je bent niet alleen! 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Middeleeuwen vr 2 1 3 4 5 6 7 8 Wat zijn dan verantwoorde antwoorden? voorlopig beantwoorden we enkel de vragen 1-4 1. Massale heksenvervolgingen • eerste helft 17de eeuw (barok, contrareformatie) • Van 1490 – 1782: vele tienduizenden mensen (vrouwen) verbrand • In de Nederlanden: eerste hoogtepunt tijdens de regering van aartshertogen Albrecht en Isabella Basiliek van Scherpenheuvel, 1627 Bamberg • Het bisdom telde ca. 100.000 inwoners • Tussen 1625-1630: zeshonderd heksen verbrand duivelsobsessie, heksenhysterie, angst voor de heksensabbat Grien, Heksensabbath, 1510 En in de Middeleeuwen? • Hekserij (m/v) is bekend • Gesanctioneerd met strafbedevaarten • MAAR Sprenger en Institoris in 1486: Malleus Maleficarum afschuwelijk antifeministisch! Mariken van Nieumeghen • • • • • Ik ben sduvels amie Ende hebbe geweest bat dan seven jaren Met hem gewandelt, ghegaen, ghevaren, Daert ons beliefde, sijt dit bedrijf vroet, Met hem ghedaen so man ende wijf doet… (vv. 1024-8) Via berouw verkrijgt Mariken van God zélf genade heiligheid: tolerantie van de Middeleeuwen Een post-middeleeuws verschijnsel • En Jeanne d’ Arc? Werd zij niet als heks verbrand in 1431? geen tegenargument! 2. Verdrukking vrouwenrechten • Medio 19de eeuw (het antifeminisme van de burgermoraal op zijn engst)? • De Oudheid (het Romeinse Recht met zijn vrouw-onvriendelijk klimaat)? • > < de romantische idee van de eenzame middeleeuwse vrouw, die op een zolderkamertje van het kasteel zat te borduren, tussen haar vele bevallingen door… La tapisserie de la reine Mathilde: een dubbel misverstand Genuanceerder beeld • Het beeld wijzigt zich in een periode van 1.000 jaar (geen homogeen blok)! • Een positiever beeld via het onderzoek van: • • • • Régine Pernoud Robert Fossier Jacques Le Goff Peter Bot, Tussen verering en verachting (1991) In de 12de eeuw • De vrouw beheert de goederen (onderzoek R. Fossier) • Alle beroepen m/v • Gehuwde vrouw blijft haar meisjesnaam dragen • Literatuur via vrouwelijk maecenaat • Abdis van een dubbelklooster verantwoordelijk voor alle geestelijke en materiële kwesties Fontevraud: Pétronille de Chemillé, 1101 Lievelingsklooster van Eleonora van Aquitanië Maecenassen Eleonora van Aquitanië: Muurschildering in de kapel Ste-Radegonde in Chinon, begin 13de eeuw Marie de Champagne In de 13de eeuw • Mannelijke stadsbesturen • Universiteiten: exclusieve mannenclubjes • Negatief vrouwenbeeld via Griekse geschriften in vertaling (Aristoteles en Galenos) “vrouwelijkheid” wordt ingekapseld (grote vrees voor de vrouw) In de 16de eeuw • “Interiorisering” van de vrouw in de huwelijkse staat (echtgenote en moeder) • “Internering” van vrouwen in kloostergemeenschappen met strenge clausuur • De vrouw opnieuw: GEWIJDE MAAGD > < GEWAAGDE MEID Angst voor de vrouw: Phyllis en Aristoteles Grien, 1503 Meester van het Hausbuch, ca. 1485 Doe niet zo! • Uitzinnige liefde vertroebelt de superieure rede en wijsheid van de grootste filosoof… • Doe niet zo – – – – Beheers je driften Laat je niet door vrouwen domineren Handel met doorzicht en bezonnenheid Wees geen pantoffelheld Handel niet zo Maar zo 3. Martelen en geweld • De 20ste eeuw? • Een verschil tussen de pauselijke inquisitie (13de eeuw) en de (Spaanse) staatsinquisitie door Karel V bij ons ingevoerd • De tortuur zonder enig scrupule is eigenlijk een Renaissance-kentrek (cf. Machiavelli) 4. De mens als object De Romeinse Oudheid (slavernij) De 17de eeuw (negerslavernij) Slaaf = servus > < lijfeigene = servus Lijfeigenschap verdwijnt gedurende ME (“Stadslucht maakt vrij”) • Opnieuw ingevoerd o.i.v. Romeins Recht (cf. Morus, Utopia) • • • • En toch… • Zitten we vast in het negatief vertekende beeld van de Middeleeuwen als bijzonder donkere tijden Een tijd van barbaars geweld en onmenselijke verdrukking: hekserij, inquisitie… Vroom naïef christendom Hoe komt dat? Gewelddadig en wreed ridderschap Onwetendheid troef, bijgeloof… Onbewuste vooroordelen • “Dit zijn onaanvaardbare, middeleeuwse toestanden” • “We leven toch niet meer in de middeleeuwen, zeker!” • Bijv. bij Jan Fabre, spektakel op het Festival van Avignon in 2001: een afrekening met de middeleeuwen als tijd van bloed en geweld… Geruststellend… Middeleeuwen wij Emancipatie Verdrukking De zondebokperiode Middeleeuwen wij Emancipatie Mistoestanden Ancien Régime Verdrukking Bewuste vertekening • De humanisten van de 15de en 16de eeuw om hun eigen rol vernieuwend in de verf te zetten • De liberale historiografie van de 19de eeuw: de Renaissance als anticlericaal strijdwapen tegen duisternis the gothic novel (Walpole, Castle of Otranto, 1764) RE-NAISSANCE = een mythe Wedergeboorte? Een halve waarheid 1ste eeuw OUDHEID 15de eeuw MIDDELEEUWEN RENAISSANCE Een mythe… • Idealisering van Re-naissance wedergeboorte van licht der Oudheid • Depreciatie van de Middel-eeuwen donkere tijden – Gotiek (< Goten: vernietigers van Rome) – Clerikale beknelling (kerk, inquisitie, ideologische repressie…) … van humanisten en vrijzinnige historiografen • Petrarca (14de eeuw): saecula tenebrae • Erasmus (16de eeuw): >< scholastiek • Vasari (1568): “Rinascimento” … • Jakob Burckhardt, Die Kultur der Renaissance in Italien (1860) • Jules Michelet, Histoire de la France (1855) Geschiedenishandboek 4de jaar, 1992 De durvende Renaissance-mens in de 16de eeuw? Een typische 15de-eeuwse rand van een gravure Een mechanisch wereldbeeld in de 16de eeuw? Een vervalsing uit de 19de eeuw Camille Flammarion, L’atmosphère, 1888 Conclusie • We zitten allen, zonder het te beseffen, vast in de negatieve beeldvorming rond de Middeleeuwen, het cliché van de DONKERE MIDDELEEUWEN Een andere vertekening in positieve zin DE GEDROOMDE MIDDELEEUWEN • Ook dit beeld bestaat ook nog in onze verbeelding • Het is afkomstig uit de Romantiek (ca. 1800): Middeleeuwen als vroomchristelijke, heroïsch-ridderlijke tijden • De Middeleeuwen als de onbedorven jeugd van onze cultuurgeschiedenis??? Middeleeuwen in vriendelijke pasteltinten • Novalis, Die Christenheit oder Europa, (1799, 1826): • “Het waren schitterende tijden, toen Europa een christelijk land was, waar één christenheid dit op humaniteit gevestigde werelddeel bewoonde. Eén grote gemeenschappelijke belangstelling verbond de verst uit elkaar gelegen provincies van dit uitgestrekte geestelijk rijk…” • Die Christenheit muss wieder lebendig und wirksam werden! Brugge: de Middeleeuwen van de 19de eeuw Bonifatiusbrugje Rozenhoedkaai Middeleeuwen = vroomheid? Diederic van de Elzas kreeg het H. Bloed als relikwie en schonk het aan de stad Brugge (1150) Een voorbeeldperiode • Cf. H. Conscience, De leeuw van Vlaanderen, 1838: “Gij, Vlaming, die dit boek gelezen hebt, overweeg bij de roemrijke daden, welke het bevat, wat Vlaanderen eertijds was, - wat het nu is, - en nog meer wat het worden zal, indien gij de heilige voorbeelden uwer vaderen vergeet!” De ridderlijke gentleman • K.H. Digby, The Broad Stone of Honour, 1822: • Middeleeuws waardencomplex dringend nodig in de eigen tijd • De nieuwe mens = de gentleman = de ridder trekt ten strijde in dienst van God en Vaderland tegen de moderne draken van grof winstbejag en burgerlijk egoïsme Inspiratiebronnen • Koning Artur en de Knights of the Round Table • The Black Prince • Saint Georges Riddertje spelen… The Eglinton Tournament, 1838 Fair play Ridderlijke shirts en symbolen Ridderlijke dienst • Baden-Powell, Scouting for Boys, 1908 • Inspiratiebronnen: – < Digby’s The Broad Stone of Honour – < Mallory’s The Morte d’Arthur – < Kiplings Junglebook 1916 2001 De nieuwe ridders ten strijde tegen het Kwaad Ook dit romantische beeld is VALS!