Transcript UNIVERZITET U SARAJEVU FAKULTET KRIMINALISTIČKIH NAUKA

Teorija sistema kao teorijsko-metodološki
okvir za proučavanje političkih sistema i
sistema sigurnosti





Znanstveno - tehnološki napredak uslovio je potrebu da se
problemima društvenog napretka pristupi na jedan
interdisciplinaran sistemski način, što je rezultiralo prodorom
termina “sistem” u sva područja nauke;
Osnivačem opće teorije sistema smatra se Norbert Weiner.
Prvi je teoriju sistema izložio Ludwig Von Bertalanffy 1937.
godine;
Bertalanffy je, naime nastojao da utvrdi univerzalne
općevažeće zakone koji se mogu primijeniti u svim sistemima;
Osnivanjem “Društva za teoriju sistema” 1954. godine, koje će
kasnije biti preimenovano u “Društvo za istraživanje općih
sistema”, dolazi do značajne naučne ekspanzije teorije
sistema.

Pojava teorije sistema pedesetih godina prošlog stoljeća
predstavlja pokušaj da se otklone divergencije između više
različitih disciplina, kako bi se problemima pristupilo sa
aspekta zajedništva.

Teorija sistema predstavlja značajan napredak, jer omogućava
integraciju različitih naučnih disciplina.
Osvrt na različita pojmovna određenja termina “ sistem”:
Bertalanffy definira sistem kao kompleks elemenata koji se nalaze u
interakciji i na koje se mogu primijeniti određeni sistemski zakoni;
Cliffton definira sistem kao uzajamnu povezanost elemenata ili
njihovu interakciju koja treba rezultirati nekim ciljem;
Burton definira sistem kao odnose između jedinki. Odnosi
podrazumijevaju
komunikacije,
transakcije,
razmjene
ili
međuzavisnost.
S.L. Optner definira sistem kao proces koji se odvija između skupa
elemenata pri čemu je svaki od tih elemenata povezan funkcionalno
i operativno u ostvarivanju cilja.
Prema G. Meyeru sistem obuhvata ukupnost ili kompleksnost
elemenata ili pojedinačnih dijelova. On posjeduje strukturu,
realizaciju, funkciju i predaje informacije ili ih prerađuje .
Osnovne naznake o političkom sistemu
 Proučavanje sistema sigurnosti zahtijeva prethodno
razumijevanje političkih sistema, naročito ako imamo
u vidu da se sve promjene u društvu neminovno
reflektiraju na pojedine segmente funkcionisanja
političke vlasti.
 Etimološki posmatrano termin politički sistem je
nastao znatno kasnije od termina država.
 Koncept sistema je u političku nauku došao iz drugih
disciplina, s ciljem povezivanja elemenata jedne
cijeline i uspostavljanja
potrebne interakcije s
okruženjem.
Pod političkim sistemom se podrazumijeva skup svih institucija
kojima se uobličava i artikulira politička vlast, određuju odnosi
između te vlasti i društva, kao i način vršenja vlasti, te
instrumenti uticaja građana na to vršenje.
Da se zaključiti da politički sistem obuhvata:
- državu;
- uzajamne odnose političke vlasti i ostalih
sfera globalnog društva, odnosno
- interakcijske oblike međusobnog uticaja i odnosa
javne vlasti i društva.



Pedesetih godina prošlog stoljeća javlja se snažan znanstveni
interes za proučavanjem političkih sistema.
Najveći doprinos u izučavanju političkih sistema dali su
predstavnici sistemske teorije, koji su sistem tretirali kao
makro jedinicu.
Najznačajni predstavnici sistemske teorije su: Gabrijel
Almond, Dejvid Iston i Karl Dojč.
Almond je svoja stajališta u izučavanju političkih sistema
temeljio na funkcionalnoj analizi;
On polazi od toga da je politički sistem skup funkcija;
Kao fundament za definiranje političkog sistema Almond je
uzeo ulogu i strukturu;
Kao bitnu karakteristiku političkog sistema istakao je
postojanje monopola fizičke prirode;
Razlikuje dvije vrste procesa koji se odvijaju unutar političkog
sistema: input i autput funkcije;
U input funkcije spadaju: politička socijalizacija i selekcija,
interesna agregacija i artikulacija i politička komunikacija;
U autput funkcije spadaju izrada, primjena i prosuđivanje po
propisima.
Izučavao je zajedničke karakteristike političkih sistema
(britanskog, sovjetskog, kineskog, meksičkog), čime je dao
značajan doprinos u uvođenju komparativne metode u
istraživanju političkih sistema;
Istakao je 4 osnovna zadatka političkog sistema: sposobnost
ekstrakcije, sposobnost raspodjele, regulacije i reagovanja na
izazove.
Dejvid Iston je politiku shvatao na distributivan način,
određujujući je kao autoritativnu alokaciju društvenih
vrijednosti;
On političke sisteme analizira sa tri nivoa:
1. Politička zajednica, koja podrazumijeva grupu ljudi
povezanih političkom podjelom rada;
2. Politički režim, koji obuhvata bazične procedure koje se tiču
sredstava pomoću kojih se regulišu sukobi i uspostavljaju neki
ciljevi;
3. Nosioci rukovodećih funkcija, koji imaju posebna ovlaštenje
posebno data ili implicitno prihvaćena da upravljaju, upućuju
ili komanduju i u nekim sistemima da vrše prinudu.
On ukazuje na to da se niti jedan sistem ne može posmatrati
izolovano, već samo u odnosu na okolinu.
Karl Dojč izučavanje političkih sistema temelji na
komunikacijskoj teoriji;
Svaki sistem treba imati organizaciju, komunikaciju, efikasnu
kontrolu.
On klasificira političke sisteme na:
- samouništavajuće sisteme, koji mogu da se raspadnu i u
relativno povoljnim sredinama;
- životno neotporne sisteme, koji nisu u stanju da opstanu
pod uticajem niza negativnih pojava koje se javljaju u većim
sredinama;
- životno sposobne sisteme, koji mogu da opstanu u uslovima
sredine;
- samoosnažujuće sisteme, koji su u stanju da povećavaju
vjerovatnoću svog opstanka u sve raznovrsnijim sredinama.
Talkot Parsons je izučavanje društvenih sistema zasnivao na akcionoj
teoriji, koja se prema njemu odnosi na međusubjektivno djelovanje
pojedinaca uokvireno normama, a motivirano ostvarivanjem ciljeva,
reprodukcijom specifične kulture, adaptacijom materijalnim
uvjetima okoline i integracijom zajednice;
Prema njemu osnovne komponente teorije akcije su: socijalni
sistem, ličnost i kultura;
On razlikuje sljedeće ciljeve društvenog sistema:
- održavanje i očuvanje značajnih upravljačkih obrazaca sistema;
- orijentacija na ostvarivanje vlastitih interesa;
- integracija svih elemenata unutar sistema i
- prilagođavanje u odnosu na okolinu.
Definicija teorije sistema glasi:
“Teorija sistema kao interdisciplinarna nauka svojim
sistemskim metodološkim pristupom proučava sisteme kao
cjelinu, njihovu strategiju i ciljeve razvoja, njihov odnos sa
drugim sistemima i okolinom, kao i ukupnost ostalih činilaca s
obzirom da se u sistemima odvijaju diferencirane i
koordinirane ljudske aktivnosti koje se odnose na različite
oblasti saznanja iz raznih naučnih disciplina”.




Nesumnjiva složenost sigurnosnih prilika zahtijeva razvoj
teorije sigurnosti, koja će doprinijeti uspješnom preveniranju i
represiji svih negativnih pojava i ponašanja;
Teorije sigurnosti omogućavaju da se naučnim sistemskim
interdisciplinarnim putem dođe do cjelovite sistematizacije,
analize i objašnjenja značajnih sigurnosnih pojava, te
doprinose uspješnom i efikasnom rješavanju prisutnih
problema;
Predmet interesa teorije sigurnosti jeste sistem sigurnosti sa
nizom podsistema;
Nauka o sigurnosti ima dvije osnovne funkcije: teorijsku i
praktičnu,




Između ove dvije funkcije mora postojati potrebna korelacija, kako
bi sistem sigurnosti mogao manifestovati svoju funkcionalnost i
strukturalnu prilagodljivost u realizaciji obaveza koje su utvrđene
normativnim pravilima;
Svako odsustvo teorijskog promišljanja problematike sigurnosti ima
za posljedicu negativne tendencije u suočavanju sa problemima
sigurnosnog karaktera;
Nauka o sigurnosti mora biti aktivan pratilac svih promjena, jer je to
jedan od osnovnih uvjeta da organi i službe sigurnosti ostvaruju
svoju ustavnu i zakonsku obavezu;
Nova uloga teorije sigurnosti nameće egzaktno naučno prilaženje
problemima, kao i prilagođavanje metoda i sredstava radi
eliminisanja svih izvorišta i oblika ugrožavanja;
Teorije sigurnosti u okviru jednog društva stvaraju pretpostavke da
sistemi sigurnosti sa brojnim podsistemima postaju otvoreni,
dinamični sistemi, na koje utiču promjene, razvoj i stavovi društva,
prilagođavajući svoje djelovanje saglasno tim preobražajima.
Definicija teorije sigurnosti:
Teorija
sigurnosti
kao
interdisciplinarna
nauka
sa
multidisciplinarnim sistemskim metodološkim pristupom u
uslovima dinamičkih, međuzavisnih, složenih i konfliktnih odnosa u
društvu, kompleksno istražuje, proučava, sintetizuje i analizira
sigurnosne pojave. To omogućava svim institucijama u okviru
sistema sigurnosti da na osnovu sigurnosnih procjena i procjena
ugroženosti, donesu sigurnosnu politiku čiji će ishod biti oblikovanje
poželjnih sigurnosnih interesa i njihova realizacija.





Uspostavljanje sistema sigurnosti je oduvijek ovisilo o
političkim strukturama i državi, obzirom da je kao aparat vlade
uvije bio pod nadzorom politike;
Obzirom da je država politička tvorevina, sasvim je razumljivo
da one političke snage koje uspostavljaju državu, teže imati
određeni utjecaj na organe i službe sigurnosti kao pouzdanog
sredstva za zaštitu svojih političkih pogleda;
Sistem sigurnosti sa svojim podsistemima (policijski,
odbrambeni i obavještajni), kao izvršni organ političke vlasti,
je fundamentalni konstituens u stvaranju i održavanju
poželjne sigurnosne klime;
Sistem sigurnosti ima za cilj da postigne sigurnosne ciljeve,
odnosno da zaštiti osnovne društvene vrijednosti od
unutrašnjeg i vanjskog ugrožavanja, saglasno ustavima,
zakonima svih pravno uređenih modernih demokratskih
država;
Sistemi sigurnosti moraju iskazati i sposobnost da na
adekvatan način odgovore na sve sigurnosne izazove, naročito



Sistem sigurnosti se uspostavlja radi ostvarivanja trajnih
ciljeva;
Cilj je efikasno, brzo i odmjereno reagiranje u složenim
sigurnosnim prilikama;
Sistem sigurnosti tendira postati otvoreniji i tolerantniji, sa
preferiranjem i artikulacijom sadržaja koji će biti u funkciji
optimalnog rješavanja sigurnosnih problema.

Sistem sigurnosti definiramo kao dinamičan, složen i
specifičan podsistem u razvoju svakog društva, čiji je osnovni
zadatak da putem uspostavljenih institucija i operativnoprofesionalnih i specijaliziranih organa i službi sa jasno
utvrđenim pravima, obavezama i dužnostima i neophodnom
kadrovskom i tehničkom opremljenošću, preduzima kompleks
operativno-taktičkih i preventivno-represivnih mjera radi
blagovremenog i uspješnog sprečavanja, otklanjanja i
otkrivanja svih unutrašnjih i spoljnih izvora ugrožavanja, a sve
u cilju očuvanja i zaštite osnovnih društvenih vrijednosti,
pridržavajući se ustavno-pravnih, zakonskih i etičkoprofesionalnih načela.



Zasnovanost rada sistema sigurnosti na naučnim postulatima, obzirom da
je društveno područje postalo arena antagonizama između različitih
političkih i drugih organiziranih grupacija;
Autonomnost njegovog djelovanja, koja se treba odvijati u ustavnopravnim okvirima sa civilnom kontrolom;
Politička neutralnost sistema sigurnosti, inaugurirana ustavom i zakonom
implicira potrebu da se konkretan utjecaj politike na sistem sigurnosti
treba ograničiti na razini donošenja pojedinih zakonskih propisa u
parlamentarnim tijelima; Iz kazanog proizlazi:
- da je sistem sigurnosti u obavezi da bude lojalan demokratski izabranoj
vladi, bez obzira na njen politički sastav;
- da su organi i službe sigurnosti u svom konkretnom djelovanju ne mogu
pozivati na politička prava stranaka i institucija;
- da se odluke za konkretno postupanje ne smiju zasnivati na osnovu
političkih odluka;
- da je sistem sigurnosti dužan da se postavi iznad konflikata sa
političkom konotacijom unutar zajednice.







Sistem sigurnosti je dio većeg društvenog sistema, te kao takav treba
analizirati, pratiti i istraživati razne aspekte sigurnosti koji uslijed
pluraliteta interesa mogu poprimiti negativan diskurs;
Sistem sigurnosti kao stabilan jedinstven sistem sa nizom hijerarhijski
uspostavljenih podsistema i sa jasno preciziranim funkcijama svoje
aktivnosti provodi u skladu sa demokratskim vrijednostima društva.
Njegov rad/postupanje treba se odvijati u skladu sa principima
proporcionalnosti, tolerancije, sposobnosti, izdržljivosti;
Na svim hijerarhijskim nivoima sistem rukovođenja mora biti zasnovan na
naučnim osnovama i na primjeni načela, metoda, taktika i tehnika
rukovođenja;
Transparentnost sistema sigurnosti, koja podrazumijeva obavezu svih
subjekata koji čine sistem sigurnosti da obavještavaju javnost o svom radu;
Odgovornost sistema sigurnosti, odnosno podsistema sistema sigurnosti
za svoje postupke pred organima vlasti;
Etička dimenzija sistema sigurnosti;
Osnovni podsistemi sistema sigurnosti
- Policija je jedna od najstarijih službi u ljudskom društvu,
odnosno državi;
- Kao elementarni oblik društvene kontrole policija je starija i
od same države;
- Aristotel je poseban značaj pridavao policijskim zadacima za
koje su bili zaduženi čuvari, astinomi, stražari.
Antičko doba
- Antička država se obrazovala na visokom stepenu ekonomskog
i kratkog razvoja robovlasničkog društva;
- Osnovni pečat političkim odnosima i sistemu političkih
institucija antičkih država davala je stroga podjela na robove i
robovlasnike;
- Antagonizmi, različiti unutrašnji politički sukobi i neprestani
ratovi uvjetovali su potrebu institucionalizacije zaštitne
funkcije države.
- Sve grčke države imale su svoje zakone i svoj pravni sistem;
-
-
-
-
-
Policijske funkcije su bile u rukama vladara, vojske, vojnika i
robovlasnika;
Prvi vladar Atine, Prisistratus je osnovao kontigent
tjelohranitelja koji su imali ulogu policijskih snaga;
Odsustvo zvaničnih i u praktičnoj formi organizovanih
policijskih snaga u starom vijeku, je ključni razlog propasti
grčkih država-gradova.
Razvoj i pad Rimskog carstva je sličan razvoju i padu grčkih
državica;
Osnovna snaga Rima je bila u veoma moćnoj legiji (vojsci);
-
-
-
-
Zbog unutrašnjih sukoba, legije su bile često pozivane da
održe poredak;
Gaj Oktavio je prvi u Rimu uspostavio policijske snage, koje su
bile organizovane kao prekomorske garde;
Garde su bile organizovane u kohorte, a svaka kohorta je
brojala 1000 ljudi;
Kasnije će Petorijanska garda biti inkorporirana u legiju, što je
rezultiralo obnovom svih vidova najokrutnijih oblika nasilja.
Srednji vijek
- Na ruševinama Rimskog carstva od 5. stoljeća nastaje novo
doba, koje se oblikuje feudalnim društvenim uređenjem;
- Feudalizam je na evropskom tlu ustanovljen sukobima i
susretima indoevropskih plemena sa antičkom, rimskom
civilizacijom;
- U feudalizmu moć je bila determinirana privrednim
položajem, odnosno zemljišnim posjedom. Tako da su u feude
bile inkorporirane policijske snage.
Kasni srednji vijek i renesansa
- Raspadom feudalizma, nastupa epoha građanske političke
misli
- U monarhističkim režimima policija je imala ustrojstvo po
uzoru
na organizaciju vojnog establišmenta;
- Policija postaje jedan od osnovnih zaštitinika i ekskluzivni
pratilac političke vlasti, čija je legitimnost određena voljom
vladara;
- Policija je na osnovu svojih aktivnosti dobila naziv “Politička
policija”, čija je osnovna uloga bila održavanje postojećeg
poretka svim raspoloživim sredstvima prinude.
- Početkom 16.stoljeća, naročito u Francuskoj, policija dobija
svoje izvorno značenje i ulogu, čiji je osnovni zadatak bio
unutrašnja zaštita i nadzorna komponenta.
Značajan doprinos razvoju policije dali su :
- razvoj krivično-pravne misli,
- funkcionalna autonomija upravnih organa i područja,
- pojava pravno-političkih dokumenata, koji se mogu smatrati
temeljom budućih ustava;
- diferenciranje normativnih institucija na sve veći broj grana
( javno pravo, građansko pravo, krivično, krivično procesno...)
- razvoj kriminalističke misli.
-
-
-
-
Pojava i razvoj moderne nauke o upravi, otvorio je prostor i za
nastanak nauke o policiji u drugoj polovini 18. stoljeća;
U Francuskoj je u 18. stoljeću organizirana policija u
centraliziranoj formi i izgrađen je prvi policijski ustav tzv”
Premiere livre de matiers”.
U tom periodu, a i kasnije javljaju se priručnici nauke o upravi
i policiji, čiji su najznačajniji autori Nikola Delamar, Zan Bonen,
Žan Domat.
Najveći uticaj na razvoj nauke o upravi, a time i nauke o
policiji, imao je kameralizam.
Integralna definicija policije:
Policija predstavlja složen, specifičan, dinamičan izvršni organ
vlade koji je u skladu sa zakonskim ovlaštenjima zadužen za
održavanje unutrašnje sigurnosti u društvu, koristeći se
legitimnom upotrebom sredstava prinude , pridržavajući se
strogo etičko-profesionalnih principa u vršenju svojih dužnosti



Odbrambeni sistem je u okviru ustavnih i zakonskih rješenja,
odgovoran za odbrambenu funkciju, odnosno za zaštitu
vanjske sigurnosti države.
Odbrambeni sistem, kao relativno autonomna institucija i
instrument političkih struktura vlasti, koji raspolaže sa
posebnim vojno-tehnološkim i drugim potencijalima zadužen
je da štiti temeljne vrijednosti države ( nezavisnost,
samostalnost, teritorijalna cjelovitost, suverenitet) od vanjske
agresije i drugih oblika prijetnji stranih oružanih i drugih snaga
koje su usmjerene prema naznačenim vrijednostima.
Da bi odbrambeni sistem izvršavao svoju ustavno-zakonsku
funkciju, on mora biti izložen stalnoj operativnoj i
organizacionoj redefiniciji, sobzirom na sve promjene koje su
se desile u posthladnoratvoskom periodu, uslijed naučnotehnološkog napretka.



Njegova moć (sila) se interpretira kao “odbrambeno sredstvo
postavljeno da štiti teritorij i nacionalnu sigurnost, sredstvo
zastrašivanja koje će odvratiti protivnika od napada; značajan
element nacionalnog prestiža na međunarodnom planu.
Masovnost oružanih snaga nije nikakav garant nacionalne
suverenosti i sigurnosti.
Daleko su značajniji racionalizacija, profesionalizacija,
obučenost, operativna pokretljivost, vojno-tehnološka
opremljenost.


U organizacionom pogledu, radi se o klasičnom birokratskom
modelu
unutrašnje
organizacije
sa
centraliziranim
hijerarhijskim komandnim nivoima i potrebnom vojničkom
poslušnosti;
Radi se o strogoj disciplini, poslušnosti, odgovornosti i
kontroli. Riječ je o jednoj vrlo kompaktnoj društvenoj
organizaciji sa izgrađenim unutar hijerarhijskim nivoima sa
strogom disciplinom i neprikosnovenom poslušnost.

Obavještajno-sigurnosni sistem jedne države u skladu sa
svojom nadležnošću, odgovornošću i djelokrugom rada,
uvažavajući zakonska međusobna prava svih obavještajnih,
kontraobavještajnih i sigurnosnih organizacija, vrši
koordinaciju naznačenih institucija koje vrše prikupljanje,
sistematizaciju, analizu, procjene i dostavljanje informacija i
podataka (obavještajna komponenta), otkrivaju, provjeravaju i
onemogućavaju namjere stranih obavještajnih službi prema
sopstvenoj državi (kontraobavještajna komponenta), te uz
korištenje posebnih metoda i sredstava rade na otkrivanju,
sprječavanju i istraživanju svih pojava i ponašanja koja su
prijetnja sigurnosti u jednom društvu (sigurnosna
kompomenta), ili dovode u pitanje povoljno stanje u toj
oblasti.
HVALA NA PAŽNJI