Transcript podstawy_psychologii_psychologia_spoleczna

Podstawy psychologii
Psychologia społeczna – człowiek i społeczeństwo
Dr Adam Klasik
Konformizm
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Konformizm jest jednym z najlepiej zbadanych zjawisk
społecznych, definiowanym jako zmiana w zachowaniu
spowodowana rzeczywistym lub wyimaginowanym wpływem
innych
ludzi.
Najbardziej
spektakularne
przejawy
konformizmu to uleganie autorytetom i uleganie grupie.
Mechanizmy, o których mowa zostały potwierdzone licznymi
badaniami, z których najbardziej znane to eksperymenty
Salomona Ascha oraz Stanleya Milgrama.
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Milgram przystąpił do pracy nad uleganiem autorytetom
inspirowany zeznaniami niemieckich oprawców, którzy
podczas II wojny światowej wymordowali miliony niewinnych
ludzi. Pytani, dlaczego to robili, odpowiadali, że wypełniali
jedynie polecenia swoich przełożonych i wodza narodu. Mieli
czyste sumienie, wcale nie czuli się odpowiedzialni za rzeź,
której byli sprawcami. Niektóre źródła donoszą, że Milgram
zastanawiał się nawet, czy Niemcy nie posiadają jakichś
narodowych cech predysponujących do zachowań
agresywnych – przecież to oni wywołali dwie światowe
wojny.
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Przyjmując takie założenie, Milgram chciał prowadzić swoje
badania dwuetapowo. Pierwszy miał się odbyć w Stanach
Zjednoczonych, drugi w Niemczech. Milgram spodziewał się
istotnych różnic miedzy wynikami uzyskanymi w obu krajach
na korzyść Amerykanów. Przewidywał – wsparty zresztą
opiniami znanych psychiatrów, iż nie więcej niż 2% badanych
będzie kontynuowało procedurę do końca. Po zakończeniu
eksperymentów na terenie Ameryki Milgram zrezygnował z
dalszych prób i nigdy nie przeprowadził ich w Niemczech.
Wyniki, które uzyskał zaskoczyły wszystkich.
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Milgram skonstruował laboratorium badawcze i zaprosił do
współpracy zupełnie przypadkowych ludzi. Jednym losowo
przydzielono rolę nauczyciela inni zostali uczniami.
Zadaniem ucznia było wyuczenie się par słów, zadaniem
nauczyciela - odpytanie ucznia. Kiedy odpowiedź nie została
udzielona lub zawierała błędy, uczeń był karany uderzeniami
prądu. Do ich wymierzania użyto urządzenia zawierającego
30 przycisków od 0 do 450 volt. Nad odpowiednimi
przyciskami umieszczono napisy: „nieznaczny szok”,
„niebezpieczeństwo”, „ciężki szok” oraz „uderzenie
śmiertelne”.
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Nauczyciel był pouczony, iż każdorazowo po pojawieniu się
błędu musi aplikować coraz silniejsze uderzenia.
Eksperyment przeprowadzano w dwóch pomieszczeniach: w
jednym znajdował się nauczyciel i eksperymentator, w
drugim miał znajdować się uczeń. Uczestnicy badania nie
widzieli się, lecz mogli się słyszeć. W miarą trwania badania
uczeń popełniający kolejne błędy zaczynał skarżyć się na
swoją sytuację. Wydawał oznaki bólu, krzyczał, że ma tego
dosyć, domagał się przerwania badania, prosił, żeby go
wypuścić.
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Kiedy nauczyciel wahał się przed aplikowaniem kolejnego
uderzenia, eksperymentator przypominał, że kontynuowanie
procedury jest absolutnie konieczne. Ulegając wpływowi
autorytetu, mimo wyraźnych próśb „uczniów” oraz mając
pełną świadomość zagrożenia, jakie niesie naciskanie
kolejnych klawiszów, aż 65% badanych kontynuowało
procedurę do końca. Milgram tak opisuje zachowania
jednego z badanych: „Dojrzały, początkowo zrównoważony
przedsiębiorca wszedł – z pewnością siebie i uśmiechem na
ustach do laboratorium. W ciągu 20 minut obrócony został w
trzęsący się i jąkający wrak człowieka” (Wojciszke, 2002).
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Badanie Milgrama zainspirowało wiele innych pomiarów, w
których jednoznacznie wykazano uleganie autorytetom.
Ustalono, że pewne elementy sprzyjają poddawaniu się
poleceń wydawanych przez osoby, które gotowi jesteśmy
uznać za autorytety.
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom

Konformizm przejawia się nie tylko w uległości wobec grupy.

Dowodów na istnienie tego zjawisko dostarczył między
innymi niezwykle pomysłowy eksperyment Salomona Ascha.

Pokazywał on grupie badanych planszę z trzema odcinkami
A, B i C. Następnie prosił, aby wskazali, która liniajest tej
samej długości, co odcinek X. Proszę, dokonaj wyboru
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
odcinek X jest tej samej długości, co odcinek
B.
B
X
C
A
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Tak też początkowo myśleli uczestnicy eksperymentu Ascha.
Do czasu. Kiedy wśród kilku badanych pojawiał się pomocnik
eksperymentatora i mówił, że X jest tej samej długości co A,
na twarzach pozostałych osób pojawiał się uśmiech
niedowierzania. Nadal trwali przy swoich opiniach. Do czasu.
Kiedy wśród uczestników badania był tylko jeden badany, a
resztę stanowili pomocnicy sytuacja zmieniała się
diametralnie. Pierwszy pomocnik wskazywał A, drugi, trzeci,
czwarty i piąty także, aż przyszła kolej na badanego.
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Jak myślisz, czy badany nadal trwał przy swoim zdaniu?
Niestety, w większości przypadków – nie. Aż 76% badanych
uległo presji grupy przynajmniej w jednej próbie i podano
błędną odpowiedź.
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Okazuje się, że ludzie ulegają naciskom grupy, dlatego że
obawiają się odrzucenia, braku akceptacji, kompromitacji i
opinii głupków. Ciekawe w badaniach Ascha było to, że
ludzie obawiali się krytycznych opinii na swój temat
artykułowanych przez obce osoby, nie te, które dobrze znali i
na których im zależało.
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Wyjaśnienie zachowań uległych można znaleźć w opisach
zachowań grupy, która spotkała się z „odszczepieńcem”.
Stanley Schachter przeprowadził eksperyment obrazujący
przebieg procesów grupowych, w którym obok badanych
uczestniczył jeden pomocnik eksperymentatora. Miał on za
zadania nie zgadzać się z opinią grupy na temat nieletniego
przestępcy Johnny’ego Rocco. Kiedy grupa zorientowała się
w
sytuacji,
natychmiast
skierowała
uwagę
na
„odszczepieńca”.
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Członkowie grupy właśnie do niego adresowali najwięcej
komentarzy, uwag i opinii. Tak było przez cały czas
spotkania. Grupa starała się go przekonać do swoich racji.
Kiedy to się nie udawało, strategia uległa zmianie. Ludzie
zaczęli go ignorować. Po spotkaniu każdy uczestnik miał
wybrać jedną osobę, której nie zaprosiłby do następnej
dyskusji. Wybór padł na „odszczepieńca” (Aronson i inni,
1997).
Konformizm na co dzień
Normatywny wpływ społeczny działa w wielu dziedzinach
naszego życia. Przykładem jest moda, która dyktuje, co
należy ubierać, a co zakładać na siebie pod żadnym
pozorem nie wolno. Wielcy kreatorzy wpływają na nasze
gusta i kieszenie. W latach sześćdziesiątych mężczyźni
nosili wąskie spodnie, klapy w marynarkach i krawaty.
Konformizm na co dzień
W latach siedemdziesiątych wszystko się zmieniło. Obecne
trendy zachęcają do ubierania szerokich spodni ledwie
opierających się na biodrach. Najlepiej tak, aby
przydeptywać nogawki. Kobiety obowiązkowo odsłaniają
brzuchy, nawet wtedy, gdy temperatura spada poniżej zera.
Nie wiadomo, jakie pomysły w przyszłości zafundują nam
wielkie domy mody. Jedno jest pewne – każde kolejne
pokolenie będzie się dziwić, jak można było ubierać się i
czesać w ten sposób?
Konformizm – uleganie grupie i autorytetom
Są nimi tytułu i ubranie. Kiedy polecenie wydaje człowiek
posiadający te atrybuty ludzie tracą zdrowy rozsądek.
Okazało się, że doświadczone i posiadające odpowiednią
wiedzę pielęgniarki gotowe są aplikować pacjentom zupełnie
absurdalne dawki leków, tylko dlatego, że jakiś obcy człowiek
przedstawiający się jako lekarz, wydał takie polecenie. Piloci
samolotów popełniają kardynalne błędy i gotowi są narażać
własne życie i życie pasażerów, tylko dlatego, że
bezkrytycznie wykonują polecenia kapitana. Właśnie dlatego
uleganie autorytetom jest nazywane „kapitanozą” (Cialdini,
2001).
Konformizm na co dzień
Innym przykładem, o którym warto wspomnieć są „dziwactwa”.
W latach pięćdziesiątych był nim hula-hop, w latach
osiemdziesiątych kostka Rubika, a współcześnie piercing lub
szczupłe, umięśnione ciało, do którego należy dążyć poprzez
dietę i intensywne ćwiczenia fizyczne (Głębocka, Kulbat,
2005).
Czynniki nasilające konformizm
Psychologowie zidentyfikowali co najmniej kilka czynników, które
szczególnie go nasilają. Jednym z najbardziej podstawowych jest
sytuacja, w której ludzie zachowują się konformistycznie. Im
bardziej niejasna – nowa, nietypowa, tym bardziej jesteśmy
skłonni podglądać zachowania innych. Kiedy wyjeżdżamy do kraju
o różnych od naszych tradycji i kulturze, możemy czuć się
niepewnie. Zwłaszcza wtedy, gdy na przykład podczas kolacji na
stole pojawi się danie, którego nie potrafimy nazwać, ani w znany
nam sposób skonsumować. Jedynym ratunkiem są dla nas
gospodarze, których zachowania możemy naśladować, nie
narażając się na uśmiechy innych uczestników uczty (Aronson i
inni, 1997)
Czynniki nasilające konformizm
Nacisk grupy jest szczególnie silny w sytuacji dużej
jednomyślności jej członków. Jeżeli tylko jedna osoba ma
inną opinię, istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, iż
podporządkuje się grupie. Wystarczy jednak, aby odmienne
zdanie miała jeszcze jedna osoba, aby zdecydowanie
podnieść przekonanie tej pierwszej o słuszności jej
poglądów.
Jeden
sprzymierzeniec
wystarcza,
aby
wprowadzić zamęt w zgodności grupy.
Czynniki nasilające konformizm
Powinni o tym pamiętać ci, którzy zamierzają wprowadzić
zmiany w organizacji, strukturze lub światopoglądzie swojej
grupy (może to być grupa nieformalna, zespół pracowniczy
lub jakakolwiek inny zbiór ludzi wchodzących w interakcje
społeczne). Mogą oni spodziewać się akceptacji, tylko wtedy,
gdy znajdziesię choć jeden człowiek popierający ich
inicjatywę. Kiedy go nie ma, dalszy oddziaływanie na grupę
staje się niemożliwe. Należy się raczej spodziewać, że grupa
będzie dążyć do wyeliminowania takiej osoby ze swojego
grona.
Czynniki nasilające konformizm
Posiadanie choćby jednego sprzymierzeńca otwiera drogę do
dalszych „negocjacji”. Warto pamiętać, iż siła jednomyślności
grupy nie ma zbyt dużego związku z jej liczebnością.
Badania wykazały, że nacisk zgodnej w opiniach grupy jest
tak samo znaczący wtedy, gdy liczy ona trzy osoby, jak i
wtedy, gdy składa się w szesnastu osób (Aronson, 1987;
Aronson i inni, 1997).
Czynniki nasilające konformizm
Drugim czynnikiem sprzyjającym konformizmowi jest skład grupy.
Zdecydowanie łatwiej podporządkować sobie jednostkę, kiedy
grupę stanowią specjaliści. Wyobraźmy sobie studenta III roku
ekonomii, który jest przekonany, iż interwencja w Iraku była
pomyłką i kraje wspomagające działania Stanów Zjednoczonych
powinny cofnąć swoje poparcie i odwołać stacjonujących tam
żołnierzy. Wyobraźmy sobie, iż ów student – zaangażowany
politycznie – często wyraża swoje opinie w gronie kolegów i
członków rodziny. Pewnego dnia dowiaduje się, że na
uniwersytecie, na którym studiuje odbędzie się spotkanie z
przedstawicielami nauki i władz państwowych na temat sytuacji
polskich żołnierzy w Iraku.
Czynniki nasilające konformizm
Czy student odważy się wyrazić w tym gronie swoje poglądy?
Jeżeli przedstawiciele nauki i polityki są dla niego
specjalistami, to raczej mało prawdopodobne, aby miał
odwagę przeciwstawić się ich opiniom. Nie znaczy to
bynajmniej, że zmieni natychmiast zdanie i stanie się
gorącym orędownikiem wojny. Raczej oznacza to, że
powstrzyma się od ich wyrażania – głównie z obawy przed
krytyką specjalistów i ostracyzmem grupowym.
Czynniki nasilające konformizm
Oprócz stopnia kompetencji członków grupy czynnikiem
nasilającym konformizm jest poziom ich ważności dla
jednostki. Jeżeli oceniamy inne osoby jako ważne, to
jesteśmy bardziej gotowi podporządkować się ich opiniom,
oczekiwaniom
czy
wskazówkom.
Stąd
większe
prawdopodobieństwo, iż posłuchamy rodziców czy bliskich
przyjaciół niż sąsiadów.
Czynniki nasilające konformizm
Chyba, że będą oni spełniali trzecie bardzo istotne kryterium –
podobieństwa. Istnieją liczne dowody na to, że z większą
przychylnością wysłuchamy opinii kogoś, kto jest do nas
podobny pod względem wyglądu zewnętrznego, poziomu
intelektualnego, pochodzenia, czy doświadczenia życiowego.
Jednym słowem młoda matka chętniej przyjmie rady o
pielęgnacji i wychowaniu dziecka od innych matek niż
bezdzietnych studentek marketingu i zarządzania.
Czynniki nasilające konformizm
Trzecim czynnikiem, który wpływa na pojawienie się uległości
wobec grupy jest osobowość jednostki. Szczególnie podatne
na wpływy innych są osoby o niskiej samoocenie, niepewne
swojej wiedzy, pozycji w grupie oraz stopnia afiliacji starają
się za wszelką cenę przypodobać otoczeniu. Skrajnym
przypadkiem takich postaw w relacjach interpersonalnych są
jednostki o osobowości zależnej.
Czynniki nasilające konformizm
Charakteryzują się one:

podporządkowaniem własnych potrzeb potrzebom innych,
od których są zależne oraz nadmiernym uleganiem ich
życzeniom,

ograniczonymi zdolnościami do podejmowania codziennych
decyzji bez zbędnego radzenia się i upewniania,
Czynniki nasilające konformizm

zachęcaniem
innych
lub przyzwalaniem
na przejęcie
odpowiedzialności za osobiste, ważne decyzje życiowe,

niechęcią do stawiania nawet racjonalnych wymagań
osobom, od których są zależne,

poczuciem
niewygody
i
bezradności
w
sytuacji
osamotnienia, wynikającym z nadmiernej obawy przed
niezdolnością do zatroszczenia się o siebie (Rosenhan,
Seligman, 1994).
Następstwa wpływu społecznego
Uleganie – podporządkowanie się oczekiwaniom otoczenia
(jednostki, bądź grupy) motywowane pragnieniem uzyskania
nagrody lub uniknięcia kary. Trwałość takiego zachowania
jest bardzo ograniczona. Zazwyczaj zanika ono natychmiast
po usunięciu źródła gratyfikacji.
Następstwa wpływu społecznego
Identyfikacja – powielanie przekonań, opinii, stylu życia
jednostki, którą uważa się z pewnych względów za ważną.
Często proces ten, typowy dla młodych ludzi, wiąże się z
dużym poziomem braku krytycyzmu wobec zachowań
„Idola”.
Następstwa wpływu społecznego
Internalizacja – uwewnętrznienie wartości oraz przekonań i
uznanie ich za własne. Jeżeli dojdzie do internalizacji,
źródłem nagród staje się dla siebie sama jednostka, a
system zasad i wartości bardzo trudno zmienić (Aronson,
1987).
Następstwa wpływu społecznego
Obserwowanie i naśladowanie zachowania innych osób może
prowadzić do uczenia się zachowań pożądanych (zasady
dobrego wychowania) oraz niepożądanych (zachowania
agresywne). Mechanizmem uczenia się nowych zachowań
jest modelowanie. Wyróżniamy kilka skutków tego procesu:
Następstwa wpływu społecznego




Efekt wyniku, mówimy o nim wtedy, gdy uczymy się tego, że
pewne zachowania prowadzą do określonego wyniku, np.
zdrowy tryb życia prowadzi do dobrego samopoczucia
Efekt rozhamowania, ma miejsce wówczas, gdy, pod
wpływem obserwacji patologicznych zachowań innych
dochodzi do utraty kontroli nad własnym zachowaniem (inni
piją, to ja też!)
Efekt zahamowania, czyli rezygnacja ze szkodliwego
zachowania, za które jednostka zostaje ukarana
Efekt facylitacji, przejmowanie
bliskiego „modelu”
zachowań
lubianego,
Agresja
Agresja – zły człowiek czy złe środowisko?
Agresja jest definiowana jako akty wyładowania gniewu na
osobach lub rzeczach, zachowania
ukierunkowane na
spowodowanie fizycznej lub psychicznej szkody (Aronson i
inni, 1997). Niektórzy autorzy podkreślają intencjonalny
charakter zachowań agresywnych inni koncentrują się na
jego skutkach, rozróżniając dwa rodzaje agresji : agresję
wrogą, której celem jest zadanie bólu lub zranienie przy
wcześniejszym uczuciu gniewu i agresję instrumentalną,
która ma umożliwić agresorowi dojście do konkretnego celu.
Agresja – zły człowiek czy złe środowisko?
Bardzo żywo dyskutowana jest nadal kwestia sprowokowanych
aktów agresji, z którymi mamy do czynienie w sytuacjach
napadu, naruszenia nietykalności innych osób. Czy takie
zachowania jednoznacznie zmierzające do zadania innej
osobie bólu, a czasami nawet do odebrania jej życia, lecz
podejmowane w obronie własnej osoby lub najbliższych,
powinny być traktowane tak samo jak zachowania mordercy,
który decyduje o ataku na drugą osobę powodowany niskimi
pobudkami? Takie rozterki powodują brak zgodności w
rozumieniu zachowań agresyjnych.
Agresja – zły człowiek czy złe środowisko?
Różne
podejścia
do
definicji
agresji
prowadzą
do
konstruowania licznych klasyfikacji. Jedną z najbardziej
obszernych i wyczerpujących jest zaproponowana przez
znakomitych badaczy Bussa i Durkee.
Rodzaje agresji
Wyróżniają oni:

agresję fizyczną – skierowaną na drugiego człowieka w
postaci aktów fizycznego napadu,

agresję słowną – której celem jest zranienie drugiego
człowieka poprzez negatywne określenia, przekleństwa,
werbalne poniżanie,
Rodzaje agresji

agresję
pośrednią
–
która
przybiera
dwie
formy:
niekontrolowanego ataku na przedmioty lub inne obiekty z
otoczenia z wyłączeniem ludzi, oraz plotek, pomawiania,
szargania opinii o danym człowieku za jego plecami, bez
jego wiedzy, w taki sposób, aby nie miał możliwości obrony,

podejrzliwość i wrogość – jako stany emocjonalne i
mentalne poprzedzające oraz towarzyszące wymienionym
powyżej aktom agresji
Rodzaje agresji

opór wobec autorytetów – stanowiący podstawowy warunek
nie podporządkowywania się obowiązującym w środowisku
zasadom, łamania reguł współżycia społecznego.

poczucie winny – włączony przez Bussa i Dukree wymiar
nie związany bezpośrednio z zachowaniami agresywnym,
lecz pozwalający zdiagnozować ogólną postawę jednostki
wobec takich zachowań.
Agresja w rodzinie
Psychologowie zwracają także uwagę, iż agresja może
przybierać różne formy w zależności od zewnętrznych
możliwości jej okazywania. Jeżeli środowisko nie stawia
żadnych ograniczeń w ujawnianiu wrogich impulsów poprzez
akty agresji, często do nich dochodzi. Dzieje się tak na
przykład w rodzinach, w których jeden ze współmałżonków,
najczęściej mąż, prowokuje pozostałych członków rodziny do
kłótni i awantur, które zwykle kończą się pobiciem.
Agresja w rodzinie
Według Jana Strelaua (1999) przemoc domowa to działania lub
rażące zaniedbania dokonywane przez jednego z członków
rodziny przeciwko pozostałym, wykorzystujące istniejącą lub
stworzoną przez okoliczności przewagę sił lub władzy i
powodujące u ich ofiar szkody lub cierpienie.
Agresja w rodzinie
Przemoc w rodzinie
właściwościami:




charakteryzuje
się
następującymi
intencjonalnością – jest zamierzona i ma na celu
kontrolowanie i podporządkowanie sobie ofiary,
nierównomiernie rozłożonymi siłami - jedna ze stron ma
zdecydowaną przewagę nad drugą. Ofiara jest słabsza a
sprawca silniejszy.
naruszaniem praw i dób osobistych - sprawca wykorzystuje
przewagę siły narusza prawo ofiary do nietykalności
fizycznej, godności, szacunku.
cierpieniem i bólem bezpośredniej ofiary oraz pozostałych
członków rodziny.
Agresja w rodzinie
Analizując przyczyny agresji w rodzinie nie sposób nie
wspomnieć, iż jest ona często kierowana na osoby
najbliższe, choć w istocie nie one stanowią źródło wrogich
impulsów. Nieraz gniew i frustrację wywołują inni ludzie, na
przykład przełożeni w pracy. Ich jednak zaatakować nie jest
tak łatwo, jak kogoś z rodziny. Agresor wie, że nie wolno mu
tego zrobić, że z pewnych względów jest to dla niego
niebezpieczne lub nieopłacalne.
Agresja
Jeżeli dochodzi do zablokowania aktów agresji i jednostka nie
może wyładować wrogich impulsów na nikim z otoczenia,
wtedy często przybiera ona formę agresji przeniesionej.
Człowiek wyobraża sobie wtedy, że zadaje ciosy lub snuje
scenariusze,
spotykają
w
których
nieszczęścia
współmałżonków, itp.
–
znienawidzonego
wypadki,
człowieka
kradzieże,
zdrady
Agresja
W innych wypadkach agresja może być kierowana do siebie.
Często zdarza się tak w zakładach karnych, wśród więźniów
o niskiej pozycji w więziennej strukturze. Samookaleczenia
nie wynikają bowiem tylko z chęci spędzenie kilku tygodni
poza celą. Są także efektem frustracji i gniewu, którego w
żaden inny sposób nie da się rozładować.
Trójkąt dramatyczny
Zawiera on elementy skryptowych relacji i ról (trójkąt dramatyczny Karpmana)
RATOWNIK
PRZEŚLADOWCA
OFIARA
Trójkąt dramatyczny
•
W życiu społecznym często jedna osoba potrzebuje pomocy,
a druga osoba jest gotowa jej udzielić
Istotną sprawą jest jednak odróżnić pomoc mającą na celu zaspokojenie
potrzeb tego, któremu jest udzielana, od innej formy pomocy tzw.
ratownictwo (Bern)
•
Ratownictwo w odróżnieniu od pomagania lub autentycznego ratowania
uprawiamy
wówczas,
gdy
korzyść
odnosimy
my,
a u drugiej strony pozostaje poczucie niższości i niemocy
Pomaganie stało się wdzięcznym terenem do uprawiania gier
psychologicznych, mających na celu ukryty osobisty cel skryptowy
Dotyczy ono gier i transakcji, które mogą trwać latami, a nawet całe życie
Trójkąt dramatyczny
•
Ratownictwo nie może przebiegać w próżni społecznej (konieczny jest
partner)
Różnorodność ról skryptowych można sprowadzić do trzech podstawowych:
Ratownika, Ofiary i Prześladowcy
Specyfika tych ról polega na tym, iż wejście w jedną z nich pociąga za sobą
uruchomienie
dwóch
pozostałych,
zarówno
w
innych
jak
i w nas samych
Istnieje zatem komplementarność ról trójkąta dramatycznego:
Jeśli ktoś ma tendencję do wchodzenia w rolę Ofiary, to prawdopodobnie będzie
szukał partnera z tendencjami do wchodzenia w rolę Ratownika lub Prześladowcy
Jeśli ktoś ma zwyczaj wchodzenia w jakąś rolę, to bardzo prawdopodobne, że
będzie wchodził także w dwie pozostałe role
Przykład komplementarności ról
•
On:
•
•
•
Ona:
On:
Ona:
•
On:
•
Ona:
•
On:
Uważaj trochę patrząc na mapę, jeśli chcesz dalej mi
pilotować (Prześladowca)
To nie moja wina, tu jest niewyraźnie napisane (Ofiara)
Ciągle muszę zawracać. To bardzo męczące (Ofiara)
To nic, przecież mamy czas, jesteśmy na wakacjach
(Ratownik)
No dobra, nie przejmuj się, zdenerwowałem się, ale
wiem, że starasz się jak możesz (Ratownik)
i … wykończyły mnie te miejskie korki (Ofiara)
Powinieneś się odprężyć, zawsze jesteś z czegoś
niezadowolony (Prześladowca)
Staram się jak mogę, ale ostatnio prowadzę taki
męczący tryb życia (Ofiara)
Rola Ratownika
•
Opiera się na pewnych mistyfikacjach kulturowych: odmowa ratownictwa
nie jest postrzegana jako zachęta do samodzielności , ale jako obraza i
odrzucenie
W przeciwieństwie do prawdziwego pomagania czy ratowania, rola
Ratownika
dostarcza
nam
poczucia
wyższości
i
dominacji
w stosunku do innych, pozwala uniknąć roli Ofiary (czasami jest to jedyny
powód jej uruchomienia)
Osoba w roli Ratownika usiłuje pod pretekstem udzielania pomocy
uzależnić innych od siebie
Rola Ofiary
Opiera się na przekonaniu, że nie jesteśmy OK. – bezradni, gorsi, mniej
zdolni, słabsi, podczas gdy inni są OK. – silni, lepsi, bardziej zaradni czy
mądrzejsi
Jest to wykorzystywanie sytuacji zależności do potwierdzenia własnych
przekonań na temat świata i samego siebie
Taka postawa natychmiast wzbudzi u partnera tendencję do
demonstrowania swojej wyższości i gotowości do pomocy (Ratownik) lub do
krytyki (Prześladowca)
Dopiero powtarzające się, bardziej lub mniej świadome współdziałanie w
tworzeniu własnej sytuacji sugeruje wchodzenie w taką rolę
Ofiara może występować z pozycji bezsilności, co jest adresowane do
ewentualnego Ratownika, lub z pozycji prowokacji, skierowanej do
Prześladowcy
Ofiara nie musi być słaba i lamentująca (pozory siły, aby potem nasilić
dramatyczny wymiar swojej roli)
Staje się ona sprzymierzeńcem Prześladowcy, gdy nie rozpoznaje
powstających w niej emocji i nie stara się zmienić sytuacji
Rola Prześladowcy
•
Jest to występowanie z pozycji siły – ja jestem OK., ty nie jesteś OK.
Rola ta jest nieuchronnym dopełnieniem dwóch poprzednich ról
Każda pomoc udzielana komuś, kto sam nie chce sobie pomóc
i zdecydowany jest trwać w roli Ofiary, musi spowodować złość (wszelkie
transkrypcje Ratownik – Ofiara, kiedyś muszą przekształcić się w
Prześladowca – Ofiara)
Prześladowca to osoba, która poniża innych wyznaczając im zbyt wąskie
granice lub przestrzegając norm w sposób nadmiernie surowy i krytykancki
– dąży do wzmocnienia swojej pozycji
Trening bezsilności
•
Rodzina jest naturalnym terenem do odgrywania ról trójkąta dramatycznego
Rodzice mają wszelkie warunki do uruchamiania ról Prześladowcy
i Ratownika, dzieci zaś – do roli Ofiary
Trening bezsilności wynika ze sposobów ingerencji dorosłych w trzy
podstawowe obszary dziecięcych możliwości:
Obszar miłości (zdolności nawiązywania więzi)
Obszar poznania (eksploracji i rozumienia świata)
Obszar odczuwania (czerpania radości z reakcji własnego ciała)
•
Powyższe obszary odpowiadają prezentowanym wcześniej skryptom
•
Zablokowanie zdolności odbioru doznań, ekspresji emocjonalnej
i rozumienia oraz realizowania tych potencjałów, zmuszają dzieci do wejścia
w rolę Ofiary wobec rodziców
Miłości, Bez Rozumu i Bez Radości)
(Bez
Trening bezsilności
•
Rodzice stają w roli Prześladowców – karzą za podejmowane próby
Rodzice stają w roli Ratowników – usiłują wyręczać dziecko na swój własny
sposób
Uzasadnione ograniczenia powinny wynikać z właściwie pojętej potrzeby
zapewniania dziecku bezpieczeństwa, a nie z własnych działań
skryptowych
Jeśli w tzw. „dobrej wierze” rozciągamy naszą opiekę poza oczywiste w
danym wieku rozwojowym wymagania, czyniąc to bardziej dla własnego
spokoju niż dla ochrony dziecka, wypracowujemy w nich bezsilność
Jeśli
aktywność
dziecka
uruchamia
nasze
własne
lęki
i represjonujemy ją ze względu na własne uczucia skryptowe, to
pozbawiamy dzieci naszej akceptacji dla ich naturalnego rozwoju
Trening bezsilności - przykłady
Dziecko płacze z powodu rozbitego kolana
„Nie płacz, przecież to nie boli”
– Negacja i unieważnienie informacji i doznań, które sygnalizuje ciało
Chłopiec jest przygnębiony:
„Rusz się, bądź prawdziwym mężczyzną”
Wartościujemy negatywnie uczucie smutku i uczymy dewaloryzacji
własnych emocji
Dzieci wychowywane jako Ofiary prezentują w dorosłym życiu różne
stopnie „poczucia niemożności”, prowadzące do większego lub
mniejszego ograniczenia autonomii, braku poczucia wpływu,
bierności
Trójkąt dramatyczny w rodzinie
Klasyczna rodzina nuklearna:
Ojciec – Prześladowca
Matka – Ratownik
Dziecko – Ofiara
Dopuszczalna rotacja ról
Sytuacjami sprzyjającymi uruchamianiu przez rodziców gier ratowniczych
są wszelkie próby zadośćuczynienia dzieciom za własne porażki
Utrzymująca się w rodzinie dynamika trójkąta dramatycznego sprawia, że w
przyszłości dzieci będą znały tylko bardzo ograniczony wachlarz relacji
społecznych (dominujący – zdominowany)
Trójkąt dramatyczny w rodzinie - przykład
•
•
•
•
•
•
•
•
Syn (Prześladowca):
Wiesz doskonale, że nie znoszę szpinaku,
a ty go znów zrobiłaś na obiad!!!
Matka (Ofiara):
Zawsze masz coś przeciwko mnie…
Ojciec (Ratownik matki, Prześladowca syna):
Jak
ty
śmiesz tak
mówić do matki!!! Wynoś się…
Syn we własnym pokoju (Ofiara): Najpierw mi każą mówić
wszystko co czuję, a potem się na to
wkurzają
Matka idzie do syna z tacą jedzenia (Ratownik): Nic nie mów
tacie. Tyle hałasu o nic.
Matka wraca do męża (Prześladowca): Jesteś zbyt surowy dla
niego. Teraz siedzi sam i ma do ciebie
pretensje
Ojciec (Ofiara): No wiesz kochanie. Chciałem Ci pomóc, a ty
teraz jesteś przeciwko mnie?
Syn (Ratownik): No dobra już mamo, daj spokój. Ojciec jest po
prostu zmęczony.
Próby uniknięcia ratownictwa
•
Wyjście z roli Ofiary wymaga uświadomienia sobie własnych uczuć
i oczekiwań oraz jasnego wyrażania ich wobec osób Ratowników
Prowadzenie dobrej terapii wymaga postrzegania pacjenta jako
osoby zdolnej do wzięcia na siebie odpowiedzialności za własne
życie (uznanie siebie i drugą stronę za będące OK. )
Pomaganie może być wolne od trójkąta dramatycznego, gdy:
Zachowując pozycję „ja jestem OK., ty jesteś OK.” jesteśmy zdolni
do rozpoznawania, co mieści się w możliwościach osoby
wspomaganej, a co nie
Na prośbę osobę zainteresowanej pomagamy jej w uruchomieniu
własnych możliwości, a celem jest odzyskanie przez nią autonomii
Próby uniknięcia ratownictwa
Każda sytuacja, w której jedna osoba potrzebuje pomocy
drugiej, sprzyja uruchomieniu gier ratowniczych
Gra ratownicza ma miejsce wtedy, gdy jedna osoba przyjmuje
postawę protekcjonalną, neguje lub ogranicza u drugiej osoby
zdolność pomagania sobie, akceptuje prośbę o pomoc mimo
braku zaangażowania drugiej osoby lub narzuca pomoc, mimo
że wcale o nią nie proszono
Teorie wyjaśniające zachowania agresywne
•
Psychologowie dopatrują się przyczyn agresji we
wrodzonych właściwościach organizmów lub wpływie
środowiska.
•
Jedni uczeni twierdzą, że ludzkość musi się pogodzić z
tym, że ludzie nie są z natury dobrzy i przejawiają wrogie
impulsy wobec otoczenia, inni uważają, że tak nie jest.
•
Twierdzą, że winę za powstawanie wszelkich form
patologii, w tym także okrutnych zachowań zmierzających
do wyrządzenia innym krzywdy, ponosi środowisko.
Teoria hydrauliczna
•
Jednym z najbardziej znanych przedstawicieli pierwszego
nurtu jest Zygmunt Freud twórca teorii hydraulicznej oraz
popędu śmierci tanatos odpowiedzialnego za wszelkie
agresywne zachowania.
•
Energia popędu śmierci gromadzi się w człowieku, aż do
chwili, w której nie jest on w stanie dłużej tolerować
nieprzyjemnego napięcia.
•
Energia agresywna musi znaleźć ujście, w przeciwnym
razie człowiek popadnie w chorobę.
Teoria hydrauliczna
•
Rolą społeczeństwa jest dostarczanie jednostce
akceptowanych społecznie dróg rozładowywania napięcia
– sublimowania niszczycielskiej energii w pożyteczne
formy aktywności.
•
Freud opisał te sposoby w popularnej przez wiele lat teorii
katharsis. Oczyszczanie organizmu w wrogiej energii
miało następować chociażby poprzez aktywność fizyczną.
•
Zamiast niszczycielskich tendencji rozładowywanych w
bezpośrednich atakach fizycznych Freud proponował
sportowe współzawodnictwo.
Teoria hydrauliczna
•
Aktywność fizyczna oraz szlachetne współzawodnictwo
miały stanowić antidotum na gniew, złość i agresję. To
przekonanie jest popularne do dziś.
•
Niestety badania wykazały, że jest ono błędne. Arthur
Patterson dostarczył empirycznych dowodów na to, że
rozgrywane w czasie sezonu mecze nasilają uczucia
wrogości u badanych zawodników. Także wśród
ciężarowców nie uzyskano rezultatów potwierdzających
koncepcję katharsis (Aronson i inni, 1997).
Biologiczne podłoże agresji
•
Zwolennikami koncepcji wrodzonych predyspozycji do
zachowań agresywnych są neuropsycholodzy, którzy
zauważyli
związek
między
aktywnością
ciała
migdałowatego a agresją. Jego drażnienie wywołuje
zachowania agresywne nawet u bardzo spokojnych
osobników.
•
Zauważono także, że drażnienie ciałka migdałowatego u
małpy wywołuje różne reakcje w zależności od tego, kto
znajduje się w pobliżu. Jeżeli jest to osobnik o niższej
pozycji społecznej, nastąpi atak, jeżeli wyższej – ucieczka.
Biologiczne podłoże agresji
•
Zachowania agresywne wiąże się także z gospodarką
hormonalną organizmu – męskiego hormonu o nazwie
testosteron.
•
Badacze stwierdzili wyższy poziom testosteronu u
osobników
zdradzających
cechy
psychopatyczne,
skazanych za przestępstwa z użyciem przemocy fizycznej
(Pospiszyl, 199).
Frustracja jako przyczyna agresji
•
Zgodnie z teorią frustracja - agresja Dollarda przyczyną
zachowań
agresywnych
są
przeszkody,
które
uniemożliwiają nam dojście do celu.
•
Każdy człowiek doświadczał nie raz uczucia złości, gdy
spiesząc do pracy dowiadywał się, że pociąg jest
opóźniony 30 minut, gdy chciał kupić upragnioną płytę, ale
ktoś zabrał mu ją sprzed nosa, gdy planował pójść na
spotkanie z przyjaciółmi, ale najbliżsi kazali mu najpierw
skończyć prace domowe.
•
Choć czuliśmy się zirytowani, nie zawsze okazywaliśmy
na zewnętrz gniew.
Frustracja jako przyczyna agresji
Okazuje się, że istnieje kilka czynników, które szczególnie
sprzyjają frustracji.
Są to:
•
Dystans jaki dzieli nas od osiągnięcia celu - im bliżej
jesteśmy, tym większej doświadczamy frustracji, gdy
pojawi
się
przeszkoda,
np.
istnieje
większe
prawdopodobieństwo, że na intruza starającego się
wepchnąć do kolejki zareaguje osoba stojąca przy kasie, a
nie na końcu kolejki.
Frustracja jako przyczyna agresji
•
Nagły
i
niespodziewany
charakter
frustracji
–
zdecydowanie łatwiej jest nam pogodzić się z przeszkodą,
której mogliśmy się spodziewać, niż z ograniczeniami,
które spadły na nas jak przysłowiowy grom z jasnego
nieba, np. z większą spolegliwością przyjmiemy
podwyższenie podatków, które od miesięcy zapowiadał
minister finansów, niż nagłe zmiany w systemie
podatkowym, które diametralnie obniżą nasze roczne
dochody.
Frustracja jako przyczyna agresji
•
Wygląd i odległość od osoby, która stanowi źródło
frustracji – istnieje większe prawdopodobieństwo, że
okażemy wściekłość komuś, kogo widzimy po drugiej
stronie rzeki (jest daleko i wydaje się taki malutki) niż
komuś, kto przewyższa nas o głowę i groźnie patrzy nam
prosto w oczy (Wojciszke, 2002).
•
Nadmierne zagęszczenie, które prowadzi do naruszania
własnego terytorium przez innych osobników (Zimbardo,
1994).
Frustracja jako przyczyna agresji
•
Frustracja nie prowadzi automatycznie do agresji. Nie
prowadzi do niej także deprawacja, a więc występowanie
pewnych braków.
•
Ludzie, którzy nigdy nie byli na wakacjach na Wyspach
Bahama, nie są z tego powodu szczególnie nieszczęśliwi.
Inaczej rzeczy się mają wśród tych, którzy regularnie
wyjeżdżali na letni wypoczynek i nagle z powodu trudności
finansowych nie mogą sobie dalej na to pozwolić (Aronson
i inni, 1997).
Frustracja jako przyczyna agresji
Niesłychanie ważnym warunkiem pojawienia się zachowań
agresywnych jest wzbudzenie złości i gniewu, a więc
emocjonalnych reakcji na zablokowanie możliwości
zaspokojenia potrzeb i osiągnięcia celu.
Teoria społecznego uczenia agresji
•
Zgodnie z tą teorią zachowania agresywne są nabywane
w dzieciństwie w drodze naśladownictwa.
•
Dzieci obserwują dorosłych i przejmują ich sposób bycia.
Jeżeli rodzice wykazują stałą tendencję do reagowania
gniewem, wrogością czy agresją, istnieje duże
prawdopodobieństwo, iż ich dzieci będą powielały te
wzorce.
•
Ciekawe, że te same osoby, które w dzieciństwie
przeżywały chwile strachu przed rodzicami, bólu i
cierpienia psychicznego i fizycznego z powodu przemocy
w rodzinie, kiedy dorosną, zachowują się identycznie
wobec własnego potomstwa.
Teoria społecznego uczenia agresji
•
•
•
Badania naukowe potwierdzają, że najczęściej kary
cielesne jako środek wychowawczy stosują te osoby, które
same były bite w młodości. Opisane zjawisko zostało
udokumentowane empirycznie.
W klasycznych już badaniach Bandura wykorzystał
nadmuchaną powietrzem lalkę Bobo. Na oczach dzieci
dorosły chwytał lalkę, zaczynał ją bić, kopać i uderzać
drewnianym młotkiem. Następnie pozwolono dzieciom
bawić się tą samą lalką.
Okazało
się,
że dzieci
nie tylko powtarzały
zaobserwowane wcześniej zachowania, ale jeszcze
wprowadzały innowacje oraz tymi samymi sposobami
atakowały inne zabawki (Arnoson i inni, 1997).
Wpływ mediów na kreowanie zachowań
agresywnych
•
Brutalizacja przekazów telewizyjnych spowodowała lawinę
dyskusji na temat wpływu mediów na rosnącą stale
przestępczość, akty wandalizmu i agresji wobec innych
ludzi, których coraz częściej dopuszcza się młodzież a
nawet dzieci.
•
Liczne badania udowodniły silną korelację miedzy liczbą
oglądanych filmów, przedstawiających sceny agresji, a
skłonnością
do
zachowań
agresywnych.
Współwystępowanie
obu
zjawisk
nie
pozwala
rozstrzygnąć, które jest skutkiem a które przyczyną.
Wpływ mediów na kreowanie zachowań
agresywnych
•
Można przyjąć, iż oglądanie brutalnych scen w telewizji
zwiększa gotowość do reagowania agresją, ale dlaczego
nie przyjąć odwrotnego założenie, że to właśnie osobnicy
o
tendencjach
agresywnych
ze
szczególnym
zainteresowaniem oglądają filmy pokazujące przemoc.
•
Jak udowodnił w swoich badaniach Josephson oglądanie
brutalnych scen wywiera szczególne wrażenie na dzieci
mające skłonności do okazywania agresji.
•
Prawdopodobnie
oglądanie
takich
scen
sprzyja
wewnętrznemu przyzwoleniu na wyrażanie negatywnych
impulsów.
Wpływ mediów na kreowanie zachowań
agresywnych
•
Są także dowody na to, że stałe i częste pokazywanie
dzieciom brutalnych filmów potęguje gotowość do
okazywania agresji nawet u tych dzieci, u których takie
tendencje wcześniej nie występowały.
•
Jest to szczególnie ważna uwaga, którą należałoby
skierować do rodziców z prośbą o to, aby bardziej
sumiennie kontrolowali, co oglądają na ekranach ich
dzieci.
•
Może w ten sposób udałoby się zmniejszyć zatrważające
statystyki, które mówią, iż przeciętny 12 latek zdążył
obejrzeć w telewizji ponad 100 000 aktów agresji.
Zachowania prowokacyjne
Jednym z najskuteczniejszych sposobów wywołania agresji jest
prowokacja. Przybiera ona formę bezpośredniego ataku
fizycznego lub werbalnego i jest efektywna z trzech
powodów:
•
wzbudza gniew i cierpienie
•
skłania do rewanżu
•
podważa dobre mniemanie i reputację atakowanych
(Wojciszke, 2002).
Jak radzić sobie z agresją?
Jest kilka sposobów radzenia sobie z agresją i towarzyszącymi
jej uczuciami. Należą do nich:
•
•
•
•
•
zaniechanie tłumienia wrogich impulsów, które zepchnięte
do podświadomości i tak będą oddziaływały na naszą
psychikę,
powstrzymywanie się od jawnych aktów agresji,
ujawnianie gniewu bez stosowania przemocy, np. poprzez
zakomunikowanie komuś z otoczenia, że jesteś na niego
zły za to co zrobił,
podzielenie się negatywnymi uczuciami z inną osobą,
dopuszczenie do świadomości, że nasze zachowanie
może prowokować innych do gniewu, prowadzące do
zdolności przyznania się do błędu i przeprosin.
Jak radzić sobie z agresją?
W skrajnych przypadkach, w których kontrola wrogich impulsów
sprawia duże trudności zaleca się modelowanie
nieagresywnego zachowania, proces przebiegający pod
nadzorem wychowawcy bądź terapeuty oraz treningi
asertywności,
budowania
właściwych
relacji
interpersonalnych i rozwiązywania problemów.
Techniki wpływu społecznego
Wpływ społeczny
•
Wywieranie wpływu na innych jest celem wielu ludzi,
ponieważ daje nad nimi kontrolę, a tym samym władzę.
Jest też integralną częścią życia społecznego, gdyż z jego
mechanizmami i skutkami spotykamy się dosłownie na
każdym kroku: w domu, w pracy, w sklepie czy na ulicy.
•
Każdy wiele razy był obiektem wpływu społecznego i nie
raz próbował wpływać na otoczenie, przekonywał kogoś
do podjęcia decyzji, podpisania petycji, poparcia
kandydata w wyborach czy zakupu „niesamowicie
atrakcyjnego” towaru.
Wpływ społeczny
•
Celem wpływu społecznego jest doprowadzenie drugiego
człowieka do uległości. W niektórych przypadkach takie
podporządkowanie przybiera formę hiperuległości.
•
Ludzie robią wtedy rzeczy zupełnie niezrozumiałe i
sprzeczne z własnym interesem - zapisują majątki
charyzmatycznym przywódcom, popełniają zbiorowe
samobójstwa w imię sobie tylko zrozumiałych idei,
zakochują się w porywaczach, albo mordercach (Doliński
2005).
Wpływ społeczny
•
Zdecydowana
większość
eksperymentów
psychologicznych mających na celu poznanie technik
wpływu społecznego bada zachowania ludzi w życiu
codziennym, które nie są tak szokujące jak zjawisko
hiperuległości.
•
Tylko niewielka część technik wpływu została wymyślona
przez psychologów, większość ma korzenie po prostu w
życiu społecznym.
Reguły podstawowe
•
Jeden z największych autorytetów w dziedzinie wpływu
społecznego Robert Cialdini po latach badań sklasyfikował
techniki wpływu społecznego w sześć kategorii i choć
Doliński (2005) zauważa, że czasem trudno jest
stwierdzić, na której regule opiera się skuteczność danej
techniki,
a
w
wielu
wypadkach
trudno
jest
przyporządkować daną technikę do konkretnej kategorii,
gdyż niektóre techniki opierają się na mechanizmach
wykraczających poza te kategorię, podział ten wydaje się
przejrzysty.
Reguła wzajemności
•
Reguła, nazwana regułą startową społeczeństw, której
istota polega na poczuciu obowiązku, odwdzięczenia się
za otrzymane dobra. (Gouldner ,1960 por za Doliński,
2005) opiera się na założeniu, że nowoczesne
społeczeństwa mogły uformować się dopiero wtedy, gdy
zaczęły przestrzegać jej zasad.
•
Wyświadczanie przysług innym jest nie tylko opłacalną
inwestycją, ale może również cementować różne układy.
Reguła wzajemności
•
Reguła ta jest na tyle ważna, że prawie wszyscy ludzie
starają się jej przestrzegać, daje bowiem poczucie, że
czyniąc dobro innym zyskujemy gwarancję na pomoc, gdy
sami jej potrzebujemy.
•
Na dezaprobatę otoczenia narażone są osoby, które jej
nie przestrzegają lub przeszkadzają innym w możliwości
odwdzięczenia się.
•
Reguła wzajemności może być bardzo ważnym i
skutecznym narzędziem wpływu społecznego, ale nie
zawsze jest łatwa do zauważenia, oparta na
oddziaływaniach bardziej złożonych może być bardziej
skuteczna.
Reguła wzajemności
Przykład pierwszy:
Do przechodnia podchodzi wyznawca Kriszny i wręcza drobny
upominek np. kwiat, czasopismo stowarzyszenia. Dar wydaje
się bezinteresowny, więc przechodzień przyjmuje go.
Problem zaczyna się kilkanaście metrów dalej, gdzie inny
przedstawiciel tego ruchu prosi o datek na organizację.
Ulegając wewnętrznemu przymusowi, przechodzień zgadza
się na prośbę w myśl zasady, że skoro oni zrobili coś dla
mnie to muszę się odwdzięczyć.
Reguła wzajemności
Przykład drugi
Eksperymentator wysłał kartki świąteczne do losowo
wybranych obcych ludzi, a na następne święta otrzymał od
nich wiele kartek z życzeniami. Ludzie ci poczuli się
zobowiązani do rewanżu.
Przykład trzeci
Hostessy w hipermarketach, które częstują nas produktami
spożywczymi wcale nie martwią się tym, że jesteśmy głodni.
Tak na prawdę podając mały kawałeczek sera, liczą na
naszą wdzięczność i na poważne zakupy.
Reguła zaangażowania i konsekwencji
•
Istotą tej reguły jest pułapka konsekwencji. Jeśli
zaangażujemy rozmówcę w rozmowę (np. zapytamy go o
samopoczucie, porozmawiamy o pogodzie) to tym trudniej
będzie mu odmówić naszej prośbie.
•
Ludzką skłonność do angażowania się i konsekwencji
można z powodzeniem wykorzystywać w wywieraniu
wpływu. Wspomniany wcześniej Robert Cialdini opisuje
dwie techniki opierające się na zaangażowaniu i
konsekwencji: „stopa w drzwiach” i „stopa w ustach”.
Reguła zaangażowania i konsekwencji
•
Pierwsza polega na zachęcaniu kogoś do spełnienia
prośby, której pewnie by nie spełnił, przez uprzednie
nakłonienie do spełnienia prośby małej i łatwej. Po
spełnieniu jednej banalnej wręcz prośby będzie bardziej
skłonny do spełnienia prośby drugiej, ale już o wiele
trudniejszej, czyli tej, o którą nam naprawdę chodziło.
•
Druga technika (stopa w ustach) polega na zapytaniu o
samopoczucie przed wystosowaniem prośby, czyli
uwikłanie w dialog. Osoby, które publicznie mówiły o
swoim dobrym samopoczuciu czują się w obowiązku
sprawić, aby inni też czuli się dobrze i spełniają prośbę.
Reguła zaangażowania i konsekwencji
Przykład pierwszy
W stanie Iowa postanowiono wdrożyć program oszczędności
gazu ogrzewającego domy. Nazwiska osób, które przystąpią
do programu miały być opublikowane w prasie jako przykład
obywateli godnych naśladowania. Licząc na takie
wyróżnienie mieszkańcy oszczędzali średnio o 13 metrów
gazu więcej, niż osoby pozbawione takiej motywacji. Co
ciekawe, kiedy w prasie pojawiła się informacja, że do
publikacji listy przykładnych obywateli jednak nie dojdzie
osoby na niej umieszczone nadal oszczędzały gaz.
Reguła zaangażowania i konsekwencji
Przykład drugi
Pierwsza grupa badanych pytana była o wskazanie ulicy, której
w rzeczywistości nie ma . Po chwili inny eksperymentator
prosił o popilnowanie ciężkiej torby przez kilkanaście minut.
Aż 58% osób zgodziło się na spełnienie drugiej prośby. W
grupie, w której wcześniej badani nie byli pytani o ulicę,
jedynie 34% zgodziło się pilnować torbę.
Reguła zaangażowania i konsekwencji
Przykład trzeci
Eksperymentator dzwoniąc do badanych przedstawia się jako
przedstawiciel fundacji ds. zwalczania głodu. Bezpośrednio
po tym proponuje kupno ciasteczek, z których dochód ma
być przeznaczony na świąteczny posiłek dla głodujących. W
drugiej grupie przed propozycją zakupu ciasteczek badacz
pyta o samopoczucie, czyli nawiązuje dialog. Ludzie pytani o
samopoczucie kupowali ciastka zdecydowanie częściej niż
pozostali.
Reguła społecznego dowodu słuszności (
konformizm )
•
•
•
•
Reguła ta polega na uleganiu opiniom innych ludzi i
naśladowaniu ich zachowań, ponieważ zachowania te
traktowane są jako źródło informacji o
niejasnej
rzeczywistości.
Reagowanie tak jak inni i naśladowanie ich jest sposobem
na udowodnienie własnej racji, (skoro inni postępują
właściwie, to naśladując ich, mam rację).
Szczególnie skłonni jesteśmy uznać, że inni mają rację,
jeśli sami znajdujemy się w sytuacji niepewności, nie
jesteśmy ekspertem w danej dziedzinie.
Naśladowanie innych może być czasem automatyczne, a
wręcz nieświadome (Doliński 2000a).
Reguła społecznego dowodu słuszności (
konformizm )
•
W ten sposób ludzie chcą podtrzymać więzi z grupą lub je
w ogóle uzyskać, chcą być akceptowani lub nie chcą
narażać się na dezaprobatę (konformizm).
•
Jest to spowodowane pragnieniem nieodróżniania się od
innych członków grupy, upodobnianiem się do nich.
Konformizm jest bardzo istotnym narzędziem wpływu
społecznego,
często
można
kogoś
przekonać
stwierdzeniem, że inni tak właśnie postępują.
Reguła społecznego dowodu słuszności (
konformizm )
Przykład pierwszy
Książka Joe Simpson będąca opowieścią o jego przygodach w
Andach, gdzie omal nie zginął, poniosła zupełną klęskę.
Dziesięć lat później, kiedy wobec potencjalnych nabywców
wykorzystano zjawisko uległości, stała się bestsellerem, a
nawet doczekała się ekranizacji. Wielkie księgarnie
internetowe
zwykle
stosują
automatyczny
system
rekomendacji - przy dowolnym zakupie polecają jakąś
książkę jako tę, którą chętnie kupują inni. Również w tym
przypadku tak się stało. Ludzie kupowali książkę wierząc, że
podoba się innym.
Przykład drugi
Obserwowanie ludzi w restauracji, jakie sztućce stosują do
konkretnych potraw i jak jedzą skomplikowane dania.
Reguła lubienia i sympatii
•
Zdecydowanie częściej spełniamy prośby ludzi, których
lubimy. Akceptujemy ich pomysły, propozycje, ponieważ
atrakcyjność interpersonalna wzbudza sympatię, co z kolei
zwiększa szanse na uległość. Informacja o drugim
człowieku, która dociera do nas jako pierwsza, to wygląd
zewnętrzny.
•
Często jest to jedyna informacja, jaką mamy o danej
osobie i tylko na niej się opieramy.
Reguła lubienia i sympatii
•
Badania
potwierdzają,
że
urodziwym
ludziom
przypisujemy pozytywne cechy, chętniej i uważniej ich
słuchamy, częściej z nimi przebywamy.
•
Okazuje się również, że lubimy ludzi podobnych do nas
samych lub podobnych tylko pod względem jakiejś
konkretnej cechy (np. szybkie mówienie).
•
Jest to kolejna reguła będąca potężnym narzędziem
wpływu społecznego.
Reguła lubienia i sympatii
Przykład pierwszy
Sprawdzano, jaki wpływ ma uroda wolontariuszek zbierających
pieniądze na cele charytatywne na wysokość darowizn.
Ładne wolontariuszki zebrały zdecydowanie więcej pieniędzy
niż ich mniej urodziwe koleżanki
Przykład drugi
Przy okazji wyborów burmistrza Nowego Yorku w 1975,
wyborcy pytani byli o to, na kogo będą głosować, pytano ich
również ile mają wzrostu. Okazało się, że większość
respondentów, którzy byli wysocy, zamierzała poprzeć
kandydata wyższego niż jego rywal.
Reguła autorytetu
•
Cialdini
w
swoich
licznych
eksperymentach
psychologicznych udowodnił, że polecenia wydawane
przez autorytet spełniane są w zdecydowanej większości.
O uznaniu kogoś za autorytet decyduje często wiedza o
jego pozycji społecznej lub drogie auto czy drogie ubranie,
a tytuł naukowy działa jak wyzwalacz posłuszeństwa.
•
Słynny już eksperyment S. Miligrama, w którym polecenia
wydawane przez autorytet powodowały, że większość
badanych (ponad 65%) wciskała przycisk do końca
powodując uderzenie prądem o sile 450 wolt, dowodzi
słuszności tej tezy.
Reguła autorytetu
•
Zaniepokojenie może budzić zjawisko tzw. kapitanozy,
sytuacji zaobserwowanej podczas badań na symulatorach
lotu. Choć kapitan popełniał ewidentne błędy załoga nie
ma odwagi zwrócić mu uwagi. Gdyby sytuacja zdarzyła się
naprawdę wszyscy ludzie na pokładzie zginęliby.
•
Inna stroną tej pułapki autorytetu jest zbytnia ostrożność
czy wręcz nieufność w stosunku do osób bez statusu i
autorytetu. Natomiast ufność w autorytety często może
pomagać w podjęciu słusznych decyzji.
Reguła autorytetu
Przykład pierwszy
W przeciętnym amerykańskim szpitalu 12% medykamentów
ordynowanych pacjentom jest przepisanych błędnie, nikt nie
kwestionuje decyzji lekarzy będących przecież autorytetem.
Przykład drugi
Maszynopis książki „Schody” Jerzego Kosińskiego wysłano pod
innym tytułem i z innym nazwiskiem do 28 wydawictw,
dziesięć lat po tym jak odniosła wielki sukces wydana przez
wydawnictwo Random House. Wszystkie wydawnictwa
odrzuciły tekst w tym również Random House.
Reguła niedostępności
•
•
•
•
Jeśli człowiek traci swobodę wyboru lub staje w obliczu jej
zagrożenia, to doświadcza nieprzyjemnego napięcia
emocjonalnego (reaktancji).
Dotkliwość tego stanu zależy od ważności niedostępnych
możliwości, a konsekwencją tego jest chęć odzyskania
swobody wyboru i wzrost atrakcyjności utraconej
swobody.
Niedostępność dóbr czy informacji powodują, że stają się
one cenniejsze, dlatego bardziej o nie zabiegamy.
Pożądane zatem stają się rzeczy nie ładniejsze ale
rzadsze. Jest to kolejne potężne narzędzie wpływu
społecznego, często wykorzystywane w sprzedaży.
Podanie komunikatu, że liczba artykułów jest ograniczona,
wpływa na atrakcyjność tego towaru.
Reguła niedostępności
Przykład pierwszy
Importer mięsa wołowego dzwonił do swych stałych odbiorców
z ofertą mrożonego mięsa. Do niektórych klientów kierował
informację, że niedługo spadnie ilość dostaw wołowiny z
zagranicy i jest to informacja poufna uzyskana prywatnymi
kanałami. Odbiorcy, którzy otrzymali wiadomość o
ograniczeniu importu zamówili dwa razy więcej mięsa niż ci,
którzy składali normalne cykliczne zamówienie i nic nie
wiedzieli o ograniczeniach.
Reguła niedostępności
Przykład drugi
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w Polsce
uważano, że piwo w puszce jest lepsze od butelkowego tylko
dlatego, że puszki były rzadkością. Również w tym samym
czasie trudno było kupić dobrą książkę, dlatego jeśli udało
się pożyczyć ją na kilka dni, był to niewątpliwy sukces, a
wskaźniki czytelnictwa były znacznie wyższe niż obecnie,
kiedy książki są łatwo dostępne.
Inne techniki sekwencyjne
•
“Drzwi zatrzaśnięte przed nosem” to technika polegająca
na zastosowaniu sekwencji próśb od bardzo trudnej do
spełnienia, poprzez trudną i na relatywnie łatwej kończąc.
•
„Karate” jest techniką zawierającą dwie prośby o takim
samym stopniu trudności, gdyż ponawianie prośby ma dać
sygnał społeczny, że proszącemu bardzo zależy.
•
„Niska piłka” bazuje na poczuciu zobowiązania. Jeśli
człowiek podejmuje jakieś zachowanie w warunkach
swobodnego wyboru i sądzi, że to on sam, bez żadnych
nacisków zewnętrznych angażuje się w osiągnięcie
jakiegoś celu, to nawet jeśli zmienią się warunki czuje się
on zobowiązany do kontynuacji działań.
Inne techniki sekwencyjne
•
Warto w tym miejscu wspomnieć też o „huśtawce emocji”,
która polega na doznaniu uczucia silnego strachu i
nieoczekiwanym zniknięciu bodźca wywołującego ten
strach. Nagłe zniknięcie lęku powoduje uległość a nawet
bezrefleksyjność wobec kierowanych próśb w chwilę
później (Doliński, 1998).
Wzajemna atrakcyjność
Czynniki decydujące o powstawaniu
sympatii
Każdy z nas nieraz zadawał sobie pytanie, dlaczego jednych
ludzi lubi bardziej a innych mniej. Badania naukowe
wykazały, że o powstaniu wzajemnej sympatii decydują
następujące czynniki:
•
•
•
•
atrakcyjność fizyczna,
częstość kontaktów,
podobieństwo,
komplementarność.
Atrakcyjność fizyczna
•
W badaniach Elaine Hatfield 752 studentom wyznaczono
ślepe randki. Mieli oni spotkać się na zabawie tanecznej z
osobą, której wcześniej nie znali.
•
Choć wcześniej przeprowadzono szereg pomiarów
osobowości i intelektu, faktycznie osoby badane
połączone zostały w pary losowo.
•
Po spędzonym wspólnie wieczorze badani mieli ocenić,
jak bardzo chcieliby spotkać się z tą samą osobą
ponownie.
Atrakcyjność fizyczna
Badacze spodziewali się, że z wielu cech, które mogą
decydować o powstaniu wzajemnej sympatii największe
znaczenie powinny mieć:
•
•
•
•
•
•
•
inteligencja partnera,
męskość- kobiecość,
dominacja – uległość,
zależność – niezależność,
wrażliwość,
szczerość,
atrakcyjność fizyczna.
Atrakcyjność fizyczna
Jak się okazało, atrakcyjność fizyczna partnera była jednym
wymiarem, który decydował o chęci ponownego spotkania.
Eksperyment potwierdził, że wygląd odgrywa ważną rolę w
procesie powstawania sympatii zwłaszcza wtedy, gdy niewiele
wiemy o drugiej osobie (Aronson i inni, 1997).
Atrakcyjność fizyczna
•
Lubimy osoby atrakcyjne, ponieważ sądzimy, iż są one
bardziej: seksowne, uprzejme, szlachetne, otwarte,
opiekuńcze, wrażliwe, interesujące i uspołecznione, choć
nie ma żadnych dowodów naukowych na to, że atrakcyjni
fizycznie ludzie posiadają te cech w większym zakresie niż
osoby nieatrakcyjne.
•
Przypisywanie innym pozytywnych cech na podstawie
wyglądu zewnętrznego nazywa się zjawiskiem aureoli.
Zostało ono opisane po raz pierwszy przez Karen Dion w
artykule pod znamiennym tytułem „What is beautiful is
good”.
Atrakcyjność fizyczna
•
•
•
Piękne jest dobre to stereotyp, który czasami nie
funkcjonuje. Ładne kobiety są często uznawane za
bardziej próżne i egoistyczne, a przystojni mężczyźni są
często oceniani jako mniej inteligentni.
Atrakcyjność fizyczna jest określana poprzez stopień
zgodności wyglądu z obowiązującym w danej kulturze
wzorcem. Zgodnie ze stereotypem urody w kulturze
zachodniej kobiety powinny mieć jasne oczy i włosy a
mężczyźni dla odmiany ciemne włosy i jasne bądź
brązowe oczy.
Potwierdzeniem obowiązujących stereotypów są wyniki
badań przeprowadzonych przez Rich i Casha, które
wykazały, że 39% kobiet chciałoby mieć jasne włosy, a aż
84% wierzy, że mężczyźni wolą blondynki (Ostrowska,
1999).
Atrakcyjność fizyczna
•
•
Obecnie w kulturze zachodniej liczy się ciało:
proporcjonalne, szczupłe i umięśnione. Jego idealne
wymiary ulegały zmianom na przestrzeni ostatniego
stulecia.
Proporcje obwodu w biuście i pasie, które uznawano za
najbardziej istotne dla fizycznej atrakcyjności kobiet
wynosiły na początku XX wieku - 2.1, wskaźnik zmniejszył
się w 1925 roku do 1.1, by od 1965 do dziś utrzymywać
się na stałym poziomie około - 1.3. Przeprowadzone
później przez hinduskiego psychologa Singha badania
wykazały, że najważniejszą rolę w urodzie kobiecych ciał
odgrywa proporcja obwodu w pasie i biodrach, która
powinna wynosić 0,7 (Głębocka, Karolczak, 2005).
Atrakcyjność fizyczna
O tym, jak ułożą się kontakty interpersonalne w dłuższym
okresie czasu, decyduje nasza postawa wobec nowo
poznanej osoby. Wyobraź sobie, że kilkakrotnie spotykasz
Jana. Kiedy polubisz go najbardziej?
1. Gdy podczas każdego spotkania będzie się zachowywał
wobec Ciebie pozytywnie?
2. Gdy podczas każdego spotkania będzie się zachowywał
wobec Ciebie negatywnie?
3. Gdy początkowo Jan zachowuje się negatywnie, ale potem
jego zachowanie staje się coraz bardziej pozytywne?
4. Gdy początkowo Jan zachowuje się pozytywnie, ale potem
jego zachowanie zmienia się na negatywne?
Atrakcyjność fizyczna
Prawidłowa odpowiedź brzmi 3. Opisane zjawisko opiera się o
efekt zysku i strat, który polega na tym, że bardziej lubimy daną
osobę, jeżeli więcej wysiłku musimy włożyć w zmianę jej
pierwotnej opinii o nas (Aronson i inni, 1997).
Częstość kontaktów
•
Efekt częstości kontaktów to zjawisko polegające na tym,
że im częściej widzimy i kontaktujemy się z drugą osobą,
tym większe prawdopodobieństwo, że zostanie ona
naszym przyjacielem.
•
Prawidłowość ta odnosi się do ludzi w każdym wieku – od
przedszkolnego do późnej starości. W latach 50. Leon
Festinger,
Stanley
Schachter
oraz
Kurt
Back
przeprowadzili badania nad powstawaniem przyjaźni
między studentami mieszkającymi w miasteczku
studenckim.
Częstość kontaktów
• Zgodnie z efektem częstości kontaktu 65% badanych
wskazało jako najbliższych przyjaciół osoby mieszkające w
tym samym budynku, a aż 41% osób wskazało swych
sąsiadów.
• Opisane prawidłowości wynikają z efektu czystej ekspozycji zjawiska polegającego na tym, że im częściej jesteśmy
wystawieni na ekspozycję bodźca, tym bardziej jesteśmy
skłonni go polubić.
Podobieństwo czy komplementarność
•
William Griffitt przeprowadził badania, w których
manipulował dwiema zmiennymi: podobieństwem oraz
premią.
•
W pierwszym etapie badań dokonano pomiaru postaw
studentów. Kilkanaście tygodni później badani zostali
poproszeni o ocenę atrakcyjności nieznanej osoby.
•
Podstawą oceny nieznajomego miał być wypełniony przez
niego kwestionariusz.
•
W rzeczywistości kwestionariusz został spreparowany tak,
by w jednej grupie 25% postaw było zgodnych z
postawami badanych, a w drugiej grupie 75%.
Podobieństwo czy komplementarność
•
Ponadto połowie badanych powiedziano, że otrzymają
premię, ponieważ eksperyment, w którym uczestniczą
został uznany przez władze uczelni za bardzo ważny.
•
Druga połowa musiała zadowolić się zwyczajną, niewielką
zapłatą. Jakie były wyniki opisanego eksperymentu?
Bardziej atrakcyjni okazali się nieznajomi o wyższej
zgodności postaw.
•
Osoby badane, które uzyskały dużą premię, oceniały
wyżej nieznajomego.
Podobieństwo czy komplementarność
•
•
•
Już w 1961 roku słynny psycholog Theodore Newcomb
odkrył, że ludzie są dla siebie bardziej atrakcyjni, gdy mają
zbliżone poglądy, podobne postawy oraz gdy pochodzą z
tych samych środowisk.
Istnieje zatem większe prawdopodobieństwo, że naszym
przyjacielem zostanie ktoś, kto pochodzi z tej samej klasy
społecznej (jego rodzice i nasi prowadzą gospodarstwo
rolne), jest tego samego wyznania i popiera tą samą partię
polityczną co my, niż ktoś, kto pochodzi w zupełnie innego
kręgu kulturowego i ma całkowicie różne od naszych
doświadczenia życiowe.
To nie oznacza jednak, że przyjaźń ludzi różnych ras,
tradycji, religii czy przekonań jest niemożliwa.
• Naukowcy twierdzą, że znajomość z ludźmi, którzy
podzielają nasze przekonania i styl życia jest dla nas
źródłem wsparcia. Z drugiej strony jesteśmy skłonni uważać,
że ludzie, którzy nie podzielają naszych opinii posiadają
negatywne cechy, są agresywni, niemili, głupi lub słabego
charakteru (Aronson i inni, 1997).
Podobieństwo czy komplementarność
•
Dyskusje na temat roli komplementarności w relacjach
interpersonalnych trwają od dawna. Niestety wyniki badań
nie są jednoznaczne.
•
O wiele łatwiej wykazać, w jakich dziedzinach ludzie
poszukują przyjaciół czy partnerów podobnych do siebie,
niż posiadających przeciwne charakterystyki.
•
Wieloletnie obserwacje związków partnerskich pokazują,
że większą szansę na długie współżycie ma układ, w
którym jeden z partnerów jest dominujący, a drugi uległy,
niż taki, w którym oboje są dominujący.
Układy cech wzajemnie powiązanych
Warto zawrócić uwagę na złożoność relacji interpersonalnych.
Przykładem
ujmującym
skomplikowany
charakter
związków partnerskich są układy cech wzajemnie
powiązanych, które pokazują, że:
•
•
•
Pozytywna postawa wobec partnera łączy się najsilniej z
dążeniem do pogłębienia znajomości, unikania konfliktów,
wspólnej zabawy i gotowości pomagania sobie.
Przypisywanie partnerowi zaburzeń w dostosowaniu
psychicznym i społecznym łączy się z bardzo krytyczną
postawą.
Dostrzeganie u partnera postaw bardzo różnych od
własnych wiąże się ze spadkiem atrakcyjności zwłaszcza
w grupie kobiet (Nęcki, 1975).
Pytania kontrolne
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Jaki wpływ na funkcjonowanie społeczne ma konformizm?
Czy jesteś w stanie wymienić sytuacje, w których ulega się
wpływom autorytetów lub grupy łamiąc swoje zasady lub
unikając ujawniania poglądów.
Czy kobiety są bardziej uległe od mężczyzn?
Opisz czynniki zwiększające uległość wobec innych.
Przedstaw charakterystykę osobowości zależnej
Podaj pozytywne i negatywne skutki modelowania
Podaj definicję agresji
Omów różne formy zachowań agresywnych
Przedstaw teorię hydrauliczną i wskaż dowody na jej fałszywe
twierdzenia
Pytania kontrolne
•
•
•
•
•
•
•
Wskaż argumenty przemawiające za wrodzonym charakterem
agresji.
Omów koncepcję frustracja – gniew - agresja
Czy osoba z natury łagodna może nauczyć się agresji?
Czy media ponoszą odpowiedzialność za brutalizację życia
publicznego w Polsce?
Jak skutecznie radzić sobie z własnym gniewem i złością?
Wymień sześć podstawowych reguł wpływu społecznego
według Cialdiniego.
Omów regułę wzajemności.
Pytania kontrolne
•
•
•
•
•
•
Wyjaśnij, na czym polegają techniki sekwencyjne i opisz jedną z
nich.
Co to jest huśtawka emocji i na czym polega?
Znaczenie atrakcyjności fizycznej – efekt aureoli
Na czym polega efekt czystej ekspozycji?
Dlaczego nie należy okazywać nadmiernej sympatii
nowopoznanym ludziom?
Jak skutecznie zjednywać sobie ludzi?
Literatura
Aronson E, Wilson T., Akert R. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk
Aronson E. (1987). Człowiek istota społeczna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN.
Warszawa
Carnegie D. (1995). Jak zdobyć przyjaciół i zjednać sobie ludzi. Studio EMKA. Warszawa.
Cialdini R. ( 2002). Wywieranie wpływu na ludzi, teoria i praktyka. Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne. Gdańsk.
Doliński D. (2005). Techniki wpływu społecznego. Wydawnictwo naukowe Scholar. Warszawa.
Głębocka A., Kulbat J. (2005). Wizerunek ciała. Portret Polek. Wydawnictwo Naukowe UO.
Opole
Nęcki Z. (1975). Psychologiczne uwarunkowania wzajemnej atrakcyjności. Zakład Narodowy
im. Ossolińskich. Wydawnictwo PAN.
Pospiszyl K. (1992). Psychopatia. Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa
Rosenhan D., Seligman M. (1994). Psychopatologia. Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa
Psychologicznego.
Strelau J (1999). Psychologia. Podręcznik akademicki – Jednostka w społeczeństwie i
elementy psychologii stosowanej. GWP. Gdańsk.
Wojciszke B. (2002). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Scholar. Warszawa
Zimbardo Ph. Psychologia i życie. (1994). Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.