Transcript File

Õ¿íèé ýðõèéí òóõàé îéëãîëò
Øèõèõóòóã ÕÇÄÑ-èéí õóóëèéí áàãø,
äîêòîð Ð.Îþóíáàäàì
Õ¿íèé ýðõèéí ¿¿ñýë õºãæèë, àíãèëàë
•Хүмүүн төрөлхтний ам бүлд багтаж, оюун ухаан, нандин чанар заяасан бие
хүн хэн боловч эхээс төрснөөс эхлээд адилхан нэр төр, үнэ хүндтэй, ижил
эрхтэй байдаг нь төрөлхийн угаас заяасан ухагдахуун юм.
•Гэхдээ хүний энэхүү төрөлхийн угаас заяасан эрх нь хүн бүрийн амь
амьдрал, алдар хүнд, аж төрөхөд адил тэгш хангагдахын тулд нийгмийн
зүгээс тодорхой нөхцөл бүрдүүлэхийг шаарддаг байна.
•Ийм нөхцөл нь зөвхөн нийгмийн хөгжлийн бүх нийтийг хамарсан түгээмэл
хөгжил ихээхэн дээд түвшинд хүрсэн үед улс орны дотоод гадаад олон хүчин
зүйлийн харилцан хамаарлын ү дүнд бүрэлдэн тогтдог ажээ.
•Монгол Улсын тухайд ХХ зууны эхэн үеэс хүний эрхийн тухай хуулийн
тунхаглалууд зарлаж байсан боловч түүнийг хэрэгжүүлэх нөхцлийг
бүрдүүлсэн хүчин зүйлүүд хууль зүйн хувьд 1990 оны ардчилсан хувьсгалын
үр дүнд бүрэлдсэн гэж үзэж болно.
Õ¿íèé ýðõèéí ¿¿ñýë õºãæëèéí òóõàéä èõ äýëãýðýíã¿é
àñóóäàë òóë òîâ÷èëáîë: ÌÓ-ûí õóâüä ÕÕ çóóíä õèéñýí
ãóðâàí õóâüñãàëûí õºãæëèéí ¿ð ä¿íä õ¿íèé ýðõèéí
òóõàé àñóóäëûã îð÷èí ¿åèéí äýëõèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí
ò¿âøèíä õóóëü÷ëàí òóíõàãëàõ áîëîìæ íºõöºë á¿ðäñýí.
• 1911 îíä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë
• 1921 îíä õèéñýí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë
• 1990 îíû àðä÷èëñàí õóâüñãàë
Àíãèëàë
Хүний эрхийг хэрэгжүүлэх талаар ярьж болох
нөхцлүүдийг юуны өмнө дотоод, гадаад гэж
хоёр хэсэгт багцлан ангилж үздэг.
• Хүний эрх, эрх чөлөөг хангах дотоод нөхцөл
нь тухайн улсын нийгэм, төрийн байгууламж,
гадаад нөхцөл нь олон улсыэ харилцааны
тааламжтай журам дэглэм байх учиртай. Энэ
тухай хүний эрхийн түгээмэл Тунхаглалын 28р зүйлд: “Хүн бүр энэ Тунхаглалд заасан эрх,
эрх чөлөөг бүрэн эдэлж болохуйц тийм
нийгмийн байгууламж болон олон улсын дэг
журманд аж төрөх эрхтэй” гэж заажээ.
ÌÓ-ûí èðãýíèé õóâèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ¿íäñýí õóóëèàð õàìãààëñàí
áàéäàã.
Õàëäàøã¿é, äàðõàí, ÷ºëººòýé áàéõ òóõàé ¿íäñýí õóóëèéí 16-ð ç¿éëèéí
13 äàõü õýñýã “Халдашгүй чөлөөтэй байх эрхтэй. Хуульд заасан үндэслэл,
журмаас гадуур дур мэдэн хэнийг ч нэгжих, баривчлах, хорих, мөрдөн
мөшгөх, эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг хориглоно. Хэнд боловч эрүү шүүлт
тулгаж, хүнлэг бус хэрцгий хандаж, нэр төрийг нь доромжилж
болохгүй.
Баривчилсан шалтгаан, үндэслэлийг баривчлагдсан хүн, түүний гэр
бүлийнхэн, өмгөөлөгчид нь õóóëüä çààñàí õóãàöààíä ìýäýãäýíý. Èðãýíèé
õóâèéí áà ãýð á¿ë, çàõèäàë õàðèëöààíû íóóö, îðîí áàéðíû õàëäàøã¿é
Áàéäëûã õóóëèàð õàìãààëíà” ãýæ çààñàí áàéíà.
Эрхээ шүүхээр хамгаалуулах
Зөрчигдсөн эрх, эрх чөлөөгөө шүүхээр хамгалуулах нь хүний хувийн эрхийн
нэг чухал институт юм.
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн арван зургадугаар зүйлийн 14 дэх хэсэгт
Монгол Улсын хууль, олон улсын гэрээнд заасан эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн гэж
үзвэл эрхээ хамгаалуулахаар шүүхэд гомдол гаргах, өөрийн болон гэр бүлийн
гишүүд, эцэг эх,үр хүүхдийнхээ эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх, өөрийгөө өмгөөлөх,
хууль зүйн тусалцаа авах, нотлох баримтыг шалгуулах, шудрага шүүхээр
шүүлгэх, хэргээ шүүх ажилгаанд биеэр оролцох, шүүхийн шийдвэрийг давж
заалдах, уучлал хүсэх эрхтэй. Өөрөө өөрийнхөө эсрэг мэдүүлэг өгөхийг шаардах,
мэдүүлэг гаргуулахаар шахалт үзүүлэх, хүч хэрэглэхийг хориглоно. Гэм буруутай
нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм
буруутайд үл тооцож болно. Гэм буруутны ял зэмлэлийг түүний гэр бүлийн
гишүүд,төрөл саданд нь халдаан хэрэглэхийг хориглоно гэж заасан юм.
Øàøèí ø¿òýõ, ýñ ø¿òýõ
Үндсэн хуулийн арван зургадугаар зүйлийн 15 дахь хэсэгт заасан
шашин шүтэх, эс шүтэх эрх бол хүний угаас заяасан эрхийн нэг
юм. Ийм учраас хувь хүний шашин шүтэх, эс шүтэх эрхийг ямар
нэг хэлбэрээр шахан тулгах, хавчих, хязгаарлах явдлыг ардчилсан
нийгэмд хүний оюун ухааны эрх чөлөөнд халдсМонгол Улсын
Үндсэн хуулийн есдүгээр зүйлд:
• Монгол Улсад төр нь шашнаа хүндэтгэж, шашин нь төрөө
дээдлэнэ.
• Төрийн байгууллага шашны, сүм хийд төрийн үйл ажиллагаа
эрхлэн явуулж болохгүй.
• Төр, сүм хийд хоорондын харилцааг хуулиар зохицуулна ãэж
заасан .н ноцтой зөрчил, түүгээр ч барахгүй гэмт хэрэг гэж
үздэг.
Чөлөөтэй зорчих эрх
Чөлөөтэй зорчих, оршин суух газраа сонгох нь
Монголын иргэн бүрийн хувийн эрх чөлөө юм.
Монгол Улсын Үндсэн хуулийн арванзургадугаар
зүйлийн 18 дахь хэсэгт:”улсынхаа нутаг
дэвсгэрт чөлөөтэй зорчих, түр буюу байнга
оршин суух газраа сонгох, гадаадад, оршин суух,
эх орондоо буцаж ирэх эрхтэй. Гадаадад явах,
оршин суух эрхийг үндэсний болон хүн амын
аюулгүй байдлыг хангах, нийгмийн хэв журмыг
хамгаалахын тулд зөвхөн хуулиар хязгаарлаж
болно. ”гэж заажээ.
Ажил мэргэжилээ чөлөөтэй сонгох эрх
• Иргэдийн ажил, мэргэжлээ чөлөөтэй сонгож эрхлэх эрх
бол хүний угаас заяасан хувийн эрхийн нэг чухал
институт юм. Улс төрийн боловсролын академиас 1997
онд “Монгол дах хүний эрхийн хэрэгжилт”сэдвээр хийсэн
судалгааны Монгол Улсын Үндсэн хуулиар тодорхойлсон
хүний эрхүүдээс хамгийн эрхүүдээс хамгийн чухал гэж
үзэж буй 5 асуудлыг нэрлэнэ үү гэсэн асуултанд нийт
оролцогчдын 61,02 % нь ажил хөдөлмөр эрхлэх эрх гэж
хариулжээ.
• Монгол улсын үндсэн хуулийн арван зургаадугаар
зүйлийн 4 дэх хэсэгт ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох,
хөдөлмөрийн аятай нөхцлөөр хангуулах, цалин хөлс авах,
амрах,хувийн аж ахуй эрхлэх эрхтэй. Хэнийг ч хууль
бусаар албадан хөдөлмөрлүүлж болохгүй.гэж заажээ.
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº
• Ìîíãîë Óëñûí ¿íäñýí õóóëèàð ¿àðëàí òóíõàãëàñàí èðãýëèéí
áàòàëãààòàé ýäëýõ íýã áàãö ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ýäýëñíýýð
íèéãìèéã óäèðäàõ, çîõèîí áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò èäýâõèòýé
îðîëöîæ ò¿¿ãýýðýý õóâü õ¿í çºâõºí ººðèéí ýðõ àøãèéã
õàìãààëäàã òºäèéã¿é íèéãìèéí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòàä
øóóä áóþó øóóä áóñààð îðîëöäîã.
• Óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õóâü õ¿í äàíãààðàà ýäëýõýýñ ãàäíà
áóñàäòàé õàìòàð÷ õýñýã á¿ëãýýðýý íýãäýæ õýðýãæ¿¿ëäýã
îíöëîãòîé. Æèøýý íü òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä
ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ, ìýäýýëýë õàéõ, öóãëóóëàõ ýðõèéã õýâü
õ¿í äàíãààðàà ýäýëäýã áîë óëñ òºðèéí íàì áàéãóóëàõ, ýâëýëäýí
íýãäýõ, òàéâàí æàãñààë, öóãëààí õèéõ ýðõèéã ýäëýõèéí òóëä
çààâàë áóñàäòàé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëäîã.
• Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ãýæ íýðëýãääýã áîëîâ÷
õýðýã äýýðýý ãàäààäûí õàðúÿàò, àëü ÷ óëñûí
èðãýí áèø ãýæ ÿëãàâàðëàõã¿éãýýð õ¿í á¿ð
àäèëõàí ýäýëäýã õóâèéí õàëäàøã¿é ýðõòýé
õàðüöóóëàõàä óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé
çàðèì õýñãèéã çºâõºí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí
ýäýëäýã îíöëîãòîé. Òóõàéëáàë òºðèéí ýðõ áàðèõ
áàéãóóëëàãàä ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõèéã áîëîí
òºðèéí çàðèì àëáûã õàøèõ ýðõèéã çºâõºí Ìîíãîë
Óëñûí èðãýí ýäýëäýã îíöëîãòîé.
Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí òýãø ýðõ
• Ýìýãòýé÷¿¿äýä ýðýãòýé÷¿¿äòýé òýãø ýðõýýð õàíãàõ àñóóäàë õ¿íèé
ýðõèéí ò¿ãýýìýë ýðõèéí ñàëøã¿é á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã ìºí.
Ýìýãòýé÷¿¿äèéã óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû áîëîí ãýð
á¿ë, íèéãìèéí á¿õèé ë õàðèëöààíä ýðýãòýé÷¿¿äèéí íýãýí àäèë òýãø
ýðõ ýäë¿¿ëýõ, ò¿¿í÷ëýí ýìýãòýé÷¿¿äèéã õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàí
ãàäóóðõàõ á¿õ õýëáýðèéã óëñ îðíû äîòîîä áîëîí á¿ñ íóòàã, îëîí óëñûí
õýìæýýíä óñòãàõ àñóóäàë áîë äýëõèé äàõèíû íýãä¿ãýýð çýðãèéí
çîðèëò áàéñààð áàéíà.
• Íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñ, õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýõ íü àðä÷èëñàí íèéãìèéí
áàéãóóëëûí íýã ¿íäñýí àñóóäàë áàéäàã.
• ÌÓ-ûí ¯íäñýí õóóëèéí 16-ð ç¿éëèéí 11 äýõ õýñýãò óëñ òºð, ýäèéí
çàñàã, íèéãýì ñî¸ëûí àìüäðàë, ãýð á¿ëèéí ýðýãòýé, ýìýãòýé òýãø
ýðõòýé. Ãýðëýëò íü õóóëèàð òîãòîîñîí íàñàíä õ¿ðñýí ýðýãòýé,
ýìýãòýé õî¸ðûí òýãø ýðõ, ñàéí äóðûí õàðèàëöààíä ¿íäýñëýíý. Ãýð
á¿ë, ýõ íÿëõàñ, õ¿¿õäèéí àøèã ñîíèðõëûã òºð õàìãààëíà ãýæ çààñàí þì.
ªðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ ýðõ
• Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàíä õàíäàæ
ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàæ øèéäâýðëýõ ýðõ íü íýãä¿ãýýðò èðãýäèéí
ç¿ãýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò
òàâèõ, ãàð÷ áàéãàà àëäàà äóòàãäàë, çºð÷èë ãàæóóäëûã àðèëãàõ,
õî¸ðäóãààðò ººðñäèéíõºº çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýæ, òºðººð
õàìãààëóóëàõ, ãóðàâäóãààðò õóóëü ¸ñ, íèéãìèéí õýâ æóðìûã
ñàõèóëàõ òàëààð èðãýí, òºð õî¸ðûí õàðèëöààíû òýãø õýðýãæèëòèéí
÷óõàë ìåõàíèçì þì. ¯¿ãýýðýý èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà,
òýäãýýðèéí àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàæ áàéãàà ºðãºäºë, ãîìäîë ãàðãàõ
ýðõ áîë èðãýäèéí óëñ òºðèéí ýðõèéí íýã òºðºë áîëäîã.
• ÌÓ-ûí ¿íäñýí õóóëèéí 16-ð ç¿éëèéí 12 äàõü õýñýãò òºðèéí
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ºðãºäºë, ãîìäëîî ãàðãàæ
øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõòýé. Òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íü
èðãýäèéí ºðãºäºë, ãîìäëûã õóóëèéí äàãóó øèéäâýðëýõ ¿¿ðýãòýé ãýæ
çààñàí þì.
Итгэл үнэмшилтэй байх, жагсаал, цуглаан хийх эрх
• МУ-ын үндсэн хуулийн 16-р зүйлийн 16 дахь хэсэгт итгэл
үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн
нийтлэх, тайван жагсаал, цуглаан хийх эрх чөлөөтэй. Жагсаал цуглаан
хийх журмыг хуулиар тогтооно гэж заасан юм.
• МУ-ын хуулиар баталгаажсан эдгээр эрх бол хүний оюун санааны эрх
чөлөөний гол цөмийг өөртөө багтаасан улс төрийн эрх, эрх чөлөөг
илэрхийлэх нэлээд хурц хэлбэр юм. Энэхүү эрх чөлөөг хувь хүнд данд
нь эзэмшигддэг эрх, хувь хүн дангаараа болон бусадтай хамтарч
эдэлдэг эрх, иргэд хамтарч хэрэгжүүлдэг эрх гэж дотор нь гурав
ангилан үзэж болно. Юуны өмнө иргэд итгэл үнэмшилтэй байх эрхтэй
бөгөөд тэр нь хувь хүн бүрийн оюун санаанд төлөвшин тогтдог.
• Хувь хүн итгэл үнэмшил нь тухайн хүний хүмүүжил, түүнийг
бүрдүүлэхэд нөлөөлсөн орчин ахуй, хамт олон, эрхэлсэн ажил, зан
ааш, мэргэжил, боловсрол зэргээс шалтгаалж тухайн хүний улс
төрийн үзэл бодол болж тогтдог. Хувь хүн ямар үзэл бүхий улс төрийн
хүчнийг дэмжиж, үйл ажиллагаанд нь оролцох, ямар үзэл санааг
дэмжихгүй эсэргүүцэх нь түүний итгэл үнэмшлийн хэрэг юм.
Мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрх
• Иргэдийн мэдээлэл хайх, хүлээн авах эрх бол тэдгээрээс
үзэл бодлоо илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх улс
төрийн эрх, эрх чөлөөг хангах үндсэн арга хэрэгсэл, гол
баталгаа юм. “Хэвлэлийн эрх чөлөөгүйгээр иргэний
нийгэм, эрх зүйт төр байж болохгүй тул үүнийг
ардчиллын үндсэн асуудал гэж хэлэхэд хэтрүүлэг
болохгүй”.
• МУ-ын үндсэн хуулийн 16-р зүйлийн 17 дахь хэсэгт төр,
түүний байгууллагаас хууль ёсоор тусгайлан хамгаалбал
зохих нууцад хамаарахгүй асуудлаар мэдээлэл хайх,
хүлээн авах эрхтэй. Хүний эрх, нэр төр, алдар хүнд,
улсыг батлан хамгаалах, үндэсний аюулгүй байдал,
нийгмийн хэв журмыг хангах зорилгоор задруулж үл
болох төр, байгууллага, хувь хүний нууцыг хуулиар
тогтоон хамгаална гэж заажээ.
•
•
•
•
Дүгнэлтийн хэсэг
Зөрчигдсөн эрхийг хэрхэн сэргээх, хаана
ямар байгууллагат иргэд хандах
Ямар журмаар цагдаа, шүүхэд хандах
Ямар ямар хууль тогтоомжийг мэдэх
шаардлагатай болох
Гомдол нэхэмжлэлийг хэрхэн яаж гаргах
тухай тухай тус бүрт нь дүгнэн ярих болно.