Transcript EGŻ Rozwój gospodarstw rolnych w latach 1944-1960

Rozwój gospodarstw
rolnych w latach 19441960.
Wykonały:
Rolnictwo Polskie, osłabione
najpierw długotrwałym kryzysem
gospodarczym i później wyniszczone
wojną, dysponowało bardzo skromnym
potencjałem produkcyjnym. Głównymi
zasobami była ziemia i ludzka praca.
Dekret o reformie rolnej
6 IX 1944r, wydano dekret o reformie
rolnej. W tym dekrecie stwierdzono m.in., że
podstawą ustroju rolnego w Polsce będą
prywatne gospodarstwa, silne, zdrowe i zdolne o
wydajnej produkcji. Przeprowadzeniem tej
reformy kierował powołany w PKWN Resort
Rolnictwa i Reform Rolnych, a w Rządzie
Tymczasowym- Ministerstwo Rolnictwa i
Reform Rolnych.
Celem reformy miało być:
• upełnorolnienie gospodarstw
karłowatych, małorolnych i
średniorolnych;
• tworzenie gospodarstw dla bezrolnych,
robotników i pracowników rolnych oraz
drobnych dzierżawców.
Sytuacja nowych gospodarstw w pierwszym
okresie była bardzo trudna. Nie było narzędzi, brak było
inwentarza, zabudowań. Niektóre działki były tak małe,
że ich właściciel nie mógł zapewnić środków utrzymania
dla swojej rodziny. Według szacunku produkcja rolna na
wyzwolonych w 1944r. terenach stanowiła 40-60%
produkcji przedwojennej. Straty wojenne Polski w
rolnictwie szacuje się na 11mld zł przedwojennych.
Gospodarstw wiejskich zostało zniszczonych Pola były
zaminowane, oranie było bardzo niebezpieczne. Jeszcze w
początkach 1947r. Przeszło 3 mln ha leżało odłogiem.
W wyniku reformy rolnej zlikwidowano wielką
własność ziemską, a ziemię rozparcelowano lub
przekazano państwu.
Odbudowa rolnictwa przebiegała
w warunkach:
• zmian terytorialnych;
• zmian społecznych;
• ruchów migracyjnych.
Odbudowa ta wymagała znacznej pomocy,
zewnętrznej. Pewną pomocą były dostawy
UNRRA, stanowiły one jednak krople w morzu
potrzeb, środki przeznaczone na odbudowę
rolnictwa należało wygospodarować we własnym
zakresie. Dostawy obowiązkowe, które
funkcjonowały wcześniej, nie sprzyjały
wzrostowi produkcji, a co za tym idzie
inwestowaniu.
Ze względu na deficyt żywności konieczna była jej
reglamentacja. Należało więc ustalić nowe zasady i nową
organizację skupu, a także nowy system obciążeń wsi i nowe relacje
cen artykułów rolnych i przemysłowych. Bardzo istotne było
prawidłowe ustalenie nowych relacji cen artykułów przemysłowych
i artykułów rolnych, gdyż mogły one wpłynąć zarówno na
zaspokojenie zapotrzebowania wsi na artykuły przemysłowe, jak i
stać się bodźcem do wzrostu towarowości rolnictwa. Świadczenia
rzeczowe zostały zlikwidowane 1 VII 1946r. Było to punktem
wyjścia nowej polityki cen.
Następnie ostra zima 1946/1947 i wiosenna powódź
niekorzystnie wpłynęły na produkcję rolną. Konieczne było
wprowadzenie daleko idących oszczędności w dystrybucji środków
żywnościowych ( wprowadzono np. dni bezmięsne i bezciastkowe).
Bardzo znacznie wzrosły ceny zboża i ziemniaków. Wszystko to
wpłynęło na rozwój spekulacji, zwłaszcza zbożem. Doraźne środki
zaradcze, które podjął rząd w celu poprawienia sytuacji rynkowej,
nie przyniosły radykalnej poprawy.
3 VI 1947r wprowadzono obowiązek
uiszczania części podatku gruntowego w
naturze. W ciągu roku 1947 państwo
uzyskało w ten sposób około 600 tys. Ton
zboża. U progu planu 3-letniego rolnictwo
było stosunkowo słabo rozwiniętą
dziedziną gospodarki, a zadania
sformułowane w tym planie wymagały
szybkiego rozwoju tej gałęzi gospodarki.
Założenia pierwszego roku planu 3-letniego w
wielu dziedzinach zostały wykonane:
• zwiększyła się produkcja ziemniaków i
buraków cukrowych;
• zwiększyło się też pogłowie bydła;
• zlikwidowano odłogi.
Nie wykonano natomiast planu produkcji
zbóż i hodowli trzody chlewnej. Było to
wynikiem trudnych warunków
atmosferycznych (ostra zima, susza na
wiosnę).
Państwo zorganizowało zakrojoną na
szeroką skalę pomoc dla rolnictwa, obejmującą
przede wszystkim akcję siewną oraz kredyt na
zakup zboża siewnego i ziemniaków-sadzeniaków.
Ogólnie, produkcja rolna w 1947r. była wyższa o
15% od produkcji z 1946r. a produkcja roślinna na
1 mieszkańca stanowiła 90% wielkości z 1937r.
Niestety nadal występował niedobór artykułów
żywnościowych. Dopiero dobre warunki
atmosferyczne w 1948r. przyczyniły się do
znacznej poprawy sytuacji.
Akcja „H”
W końcu 1948r. ogłoszono tak zwaną „akcję H” mającą
na celu zwiększenie hodowli nierogacizny. Uruchomiono
specjalne środki budżetowe na ten cel, rozwinięto kontraktację
trzody chlewnej, za terminowe dostawy stosowano wysokie
premie. W połowie 1948r. zmieniła się polityka gospodarcza
państwa, m.in. wykrystalizowała się koncepcja kolektywizacji
wsi. W wyniku reformy rolnej i osadnictwa na ziemiach
zachodnich struktura własnościowa gospodarstw rolnych
przedstawiała się tak: w 1950r. gospodarstwa indywidualne
zajmowały 89,6% areału użytków rolnych, gospodarstwa
państwowe-9,6%, spółdzielnie produkcyjne -0,8%. Ogólna
powierzchnia zasiewów w 1946r. wynosiła 10 mln ha, a w 1950r.
-15 mln ha. Można zauważyć zatem, że w latach 1946-1950 areał
zasiewów wzrósł o 50%
Kolektywizacja
W 1948r. zaczęto dążyć do zasadniczej przemiany
struktury agrarnej w Polsce przez kolektywizację, która
budziła w społeczeństwie wiele wątpliwości,
przeważająca część chłopów, zwłaszcza na ziemiach
dawnych, do kolektywizacji odnosiła się nieufnie
i niechętnie. Z ekonomicznego punktu widzenia
kolektywizacja rolnictwa dawała możliwość
efektywniejszego włączenia wsi w proces akumulacji
związany z pierwszą fazą, trudną fazą socjalistycznego
uprzemysłowienia. W kraju, który jest pozbawiony
przemysłu rolnictwo może stać się podstawowym
źródłem akumulacji.
W Polsce udział rolnictwa w kumulacji
przejawiał się w:
• Eksporcie produktów rolnych, który opłacił
import dóbr inwestycyjnych dla przemysłu;
• Oszczędnościach na inwestycjach rolniczych;
• Utrzymaniu niskich cen żywności;
• Dostawach obowiązkowych;
• Systemie podatkowym.
W 1949r. wartość produkcji globalnej
rolnictwa wynosiła- 10,2 mld zł. Produkcja
maszyn rolniczych i nawozów sztucznych była
jeszcze zbyt niska w stosunku do potrzeb. Ustawa
o planie 6-letnim zakładała, że wartość produkcji
rolniczej w 1955r. w porównaniu z 1949r. powinna
wzrosnąć o 50%, w tym produkcji roślinnej o
39%, a produkcji zwierzęcej o 68%. Ogólna
powierzchnia zasiewów miała obejmować 15,9
mln ha, a zbiory 4 zbóż miały wzrosnąć o 20%.
Spółdzielnie
W 1949r. opracowano trzy typowe statuty spółdzielni
produkcyjnych, które uwzględniały stopień uświadomienia
chłopów. W praktyce najczęściej zakładano spółdzielnie typu
trzeciego, czyli Rolniczy Zespół Spółdzielczy. Statut tego typu
spółdzielni został opracowany na wzór radzieckiego kołchozu,
choć niektóre jego punkty były inne. Podstawowa różnica
polegała na utrzymaniu prawa do własności ziemi. Inne zasady,
jak gwarancja dobrowolności przystąpienia do spółdzielni, wolny
wybór władz spółdzielni, system rozliczeń dochodów
spółdzielców był wzorowany na systemie radzieckim. Dochody
spółdzielców zależały zarówno od dochodów spółdzielni jak i od
indywidualnych wkładów pracy członków. Spółdzielnią kierował
zarząd wybrany przez walne zgromadzenie, które dokonywało
także podziału dochodów. Spółdzielcy mieli prawo do
samodzielnego uprawiania działki przyzagrodowej i do chowu na
niej określonej liczby inwentarza.
Obowiązujący system rozliczeń powodował, że dochody
osobiste spółdzielców w poszczególnych spółdzielniach były
dość zróżnicowane. Znaczną część dochodów spółdzielni oraz
kredyty państwowe przeznaczono na inwestycje produkcyjne i
socjalne. Spółdzielnie nie miały własnego parku maszynowego i
korzystały z usług POM. Spółdzielcy mieli też wiele przywilejów
w porównaniu z rolnikami indywidualnymi, m.in.: ulgi w
podatkach, ubezpieczenia, opiekę lekarską, pierwszeństwo w
kształceniu dzieci na wyższych uczelniach itp. Do końca 1953r.
zorganizowano 7772 spółdzielnie skupiające łącznie blisko 160
tys. Członków. Na jedną spółdzielnię przypadało średnio około
20 członków, były to więc gospodarstwa niewielkie, obejmujące
zwykle tylko część wsi. Rolnicze spółdzielnie produkcyjne
najszybciej rozwijały się na ziemiach zachodnich.
W 1953r. spółdzielnie zajmowały 6,7% użytków
rolnych i dostarczały 5,7% globalnej produkcji rolnictwa. Nie
były to wskaźniki bardzo korzystne. Przyczyny tego stanu rzeczy
tkwiła także w słabym wyposażeniu spółdzielni w środki
produkcji oraz w tym, że gospodarstwa te obejmowały zbyt mały
obszar. Prowadzona w latach 1951-1953 polityka kolektywizacji
nie przyniosła pożądanych wyników produkcji rolnej, gdyż
zdecydowanie negatywnie wpłynęła na produkcję gospodarstw
indywidualnych. Inwestycje w rolnictwie prywatnym były
znikome. W okresie planu sześcioletniego nie wzrosła wartość
środków trwałych (budynków, maszyn, urządzeń), ale nawet
jego dekapitalizacja. Ograniczenie nakładów inwestycyjnych na
rolnictwo indywidualne było wynikiem realizacji polityki rolnej
polegającej na „ wypierania kułaka w oparciu biedniaka i przy
neutralizowaniu średniaka”. Polegało to na zwiększaniu
obowiązkowych świadczeń ekonomicznych oraz presji
administracyjnej.
W 1951 r. ponownie wprowadzono obowiązkowe
dostawy zbóż, w lutym 1952 r. – trzody chlewnej, a w
maju 1952 r. – mleka. Dostawy obowiązkowe - przez
progresję i układ cen – stały się narzędziem walki
ekonomicznej o kolektywizację wsi. Ceny za artykuły
dostarczane w ramach obowiązkowych dostaw były
niższe od przeciętnych kosztów ich wytwarzania. W
1953 r. dostawy obowiązkowe obejmowały następujący
odsetek produkcji towarowej gospodarstw chłopskich:
zboża – 85, ziemniaki – 51, żywiec – 50. Taka polityka
doprowadziła do upadku najbardziej towarowych
indywidualnych gospodarstw rolnych. Strat z tym
związanych nie mógł zrekompensować
niewystarczający wzrost produkcji w rolniczych
spółdzielniach produkcyjnych.
W okresie planu 6-letniego nastąpiło dalsze
rozdrobnienie gospodarki chłopskiej. Liczba
gospodarstw karłowatych i ich powierzchnia
wzrosły o 40%, liczba gospodarstw małorolnych o
20%, a ich powierzchnia o25%, liczba i
powierzchnia gospodarstw średnich nie uległy
większym zmianom, natomiast zmniejszyła się
liczba dużych gospodarstw i ich powierzchnia. Duże
gospodarstwa, które się utrzymały bardzo
zmniejszyły produkcję. W gospodarstwach
karłowatych, małorolnych oraz średniorolnych
zaczęło występować zjawisko dwuzawodowości
mężczyzn związane z rozpoczynającą się
industrializacją kraju.
Trudna sytuacja rolnictwa w 1953 r.
spowodowała, że IX Plenum KC PZPR dokonało
analizy sytuacji i podjęto następujące decyzje mające na
celu poprawę warunków produkcji rolnej:
1) Zwiększenie pomocy kredytowej dla
rolnictwa;
2) Poprawa zaopatrzenia w materiały, a zwłaszcza
w artykuły budowlane i narzędzia rolnicze;
3) Zmiana charakteru Państwowych Ośrodków
Maszynowych, które miały obsługiwać również
indywidualne gospodarstwa chłopskie;
4) Opracowanie szczegółowych metod lepszego
wykorzystania rezerw produkcyjnych w rolnictwie.
Problemy rolnictwa były także jedną z
istotniejszych kwestii omawianych na
II Zjeździe PZPR w marcu 1954 r. Zjazd ten
podjął decyzję o zmianie dotychczasowej polityki
rolnej. Uchwała zjazdu zawierała postanowienia o
przestrzeganiu zasady dobrowolności
wstępowania do spółdzielni produkcyjnych, o
współpracy produkcyjnej między spółdzielniami i
właścicielami indywidualnych gospodarstw
rolnych oraz
o aktywizacji Centrali Rolniczych Spółdzielni
„Samopomoc Chłopska”. Podjęto też decyzję
o dwukrotnym zwiększeniu nakładów na
rolnictwo.
Latem 1954 roku wzrosły nakłady
inwestycyjne w rolnictwie, poprawiło się
zaopatrzenie w maszyny i narzędzia rolnicze,
nawozy mineralne, materiały budowlane itp.,
a także wzrosła pomoc kredytowa państwa.
Mimo tego sytuacja ekonomiczna większości
gospodarstw indywidualnych nie zmieniła się,
chociaż zmniejszono wielkość dostaw
obowiązkowych. Brak odpowiedniego
wyposażenia technicznego oraz niski poziom
organizacji i techniki produkcji rolnej sprawił,
że spółdzielnie produkcyjne także nie
osiągnęły zadawalających wyników
produkcyjnych i zadowalającej rentowności.
Wyniki realizacji planu 6 – letniego w
rolnictwie były niższe niż oczekiwane. Zbyt
słaby wzrost produkcji rolnej, a zwłaszcza
roślinnej, spowodował konieczność importu
artykułów rolnych.
Plan nie został również wykonany w
zakresie zaopatrzenia wsi w środki produkcji
i nawozy sztuczne. W dalszym ciągu
utrzymywały się różnice w kulturze upraw
w poszczególnych regionach kraju, np średnie
zużycie nawozów mineralnych w woj.
Lubelskim było ponad dwukrotnie mniejsze
niż w woj. Wrocławskim.
W październiku 1956 roku
podczas VIII Plenum KC PZPR
krytycznie oceniono dotychczasową
politykę rolną i sytuację w
rolnictwie. Uchwalono, że wymiana
między przemysłem a rolnictwem ma
się odbywać na zasadach rynkowych.
Wytyczne KC PZPR i NK ZSL ogłoszone
w styczniu 1957 roku, dotyczące polityki
rolnej zakładały:
1) duży wzrost zaopatrzenia rolnictwa w przemysłowe
środki intensyfikacji produkcji rolnej;
2) wprowadzenie systemu kontraktacji;
3) obniżenie norm obowiązkowych dostaw zbóż o 35%
oraz trzody chlewnej i ziemniaków o 19%;
4) podwyższenie cen za dostawy obowiązkowe;
5) potwierdzenie zasady dobrowolności w
przystępowaniu chłopów do spółdzielni
produkcyjnych;
6) aktywizację i rozwój spółdzielczości wiejskiej.
Działanie PGR
W omawianym okresie zmieniono także
organizację i system działania PGR. Dotychczasowe
zespoły PGR podzielono na samodzielne
przedsiębiorstwa i umocniono rolę ich kierownictwa.
Od tego czasu działały one na zasadach rozrachunku
gospodarczego. W rachunkowości i planowaniu
dotychczasowy okres obrachunkowy, tzn. rok
kalendarzowy, zastąpiono rokiem gospodarczym (od
1 lipca do 30 czerwca), co umożliwiło dostosowanie
kalkulacji do cyklu produkcyjnego w rolnictwie.
Zreformowano system zarobków. W celu ożywienia
preferowanej a mało rentownej produkcji,
wprowadzono dopłaty budżetowe.
Zreorganizowanie POM-ów
W omawianym okresie zreorganizowano
POM-y, miały one stanowić samodzielne
i samowystarczalne przedsiębiorstwa.
Spółdzielnie produkcyjne , które w tym czasie
mogły już na dogodnych warunkach kupować
maszyny i narzędzia, w mniejszym stopniu
korzystały z usług POM-ów, a więc w
większym stopniu mogły z nich korzystać
gospodarstwa indywidualne.
Zmiany w polityce rolnej w drugiej
połowie 1956 r. spowodowały wzrost
znaczenia gospodarki indywidualnej. W
rolnictwie polskim udział gospodarstw
indywidualnych był największy, niewielki był
natomiast udział gospodarstw państwowych
i znikomy spółdzielczości produkcyjnej.
Należało więc zwrócić szczególną uwagę na
rolnictwo indywidualne i opracować nowe
założenia długofalowej polityki rolnej.
W latach 1957-1958 ustabilizowała się
struktura polskiego rolnictwa. W gospodarce
indywidualnej liczbowo dominowały
gospodarstwa małorolne, a dość liczną, nową
kategorią były w tej grupie gospodarstwa,
których właściciel dodatkowo wykonywał
pracę poza rolnictwem. W 1960 r.
gospodarstwa małe, do 5 ha, stanowiły około
60% ogólnej liczby gospodarstw, a
gospodarstwa średnie, od 5 do 10 ha, około
26%; oba te typy gospodarstw zajmowały
około 40% areału. Gospodarstwa
indywidualne nadal były podstawową formą
gospodarowania w rolnictwie.
W latach 1956-1960 najmniej rozwiązano
spółdzielni o prostych formach
organizacyjnych oraz tych, które zrzeszały
dużo rodzin bezrolnych, czyli tych spółdzielni,
w których znaczny procent ziemi pochodził z
PFZ. Po 1956 r. spółdzielnie uzyskały dużą
swobodę organizacyjną: miały prawo do
samodzielnego ustalania statutów, mogły także
podejmować działalność pozarolniczą, co
wpłynęło na poprawę ich sytuacji (zwłaszcza
od 1961 r.).
Kółka rolnicze
W omawianym okresie bardzo szybko rozwijały się
kółka rolnicze. Formy i metody działalności kółek
rolniczych opracowano w latach 1958-1959.
Podstawowym ich zadaniem miało być podniesienie
poziomu oświaty rolniczej i mechanizacja produkcji
rolnej. Kółka rozprowadzały między swoich członków
materiały siewne, prowadziły gospodarkę na terenach
zielonych, pośredniczyły w kontraktacji itp.
Kółek rolniczych było niewiele (zrzeszały tylko
około 17% rolników indywidualnych) i były zbyt słabe
ekonomicznie, aby wypracować dostatecznie (właśnie)
środki finansowe na cele inwestycyjne.
Państwo popierało działalność kółek
rolniczych przede wszystkim dlatego, że
socjalizacja rolnictwa następowała tu
stosunkowo „najniższym kosztem” i
stopniowo, przy dużym udziale samych
rolników. Ta forma gospodarowania
umożliwiła maksymalne wykorzystanie
środków własnych gospodarstw
indywidualnych.
Na początku lat 60-tych ujawniły się pewne
niekorzystne zjawiska w dziedzinie produkcji trzody
chlewnej, związane zwłaszcza z falowaniem tempa
wzrostu pogłowia świń. Wahliwość produkcji trzody
chlewnej ma swoje przyczyny w okresowych
spadkach plonów i zbiorów zbóż pastewnych i
ziemniaków, co przy niezrównoważonych bilansach
paszowych - wywołuje dysproporcje i w
konsekwencji spadek pogłowia trzody chlewnej.
Polityka rolna starała się przeciwdziałać zarówno
skutkom, jak i przyczynom rozwoju cyklicznego,
przede wszystkim przez stworzenie rezerw i
stabilizację zaopatrzenia rolnictwa w pasze treściwe,
a także przez regulowanie stanu pogłowia prosiąt.
Można stwierdzić, że na początku lat 60-tych po
raz pierwszy uświadomiono sobie w tak ostry sposób
uzależniania tempa wzrostu produkcji rolnej do
rozwoju całej gospodarki narodowej, a zwłaszcza od
działów zaopatrujących rolnictwo w środki produkcji.
W początkach tych lat podjęto też pracę nad
modelem technicznej obsługi rolnictwa.
Zdecydowano się przede wszystkim na rozwijanie
mechanizacji usługowej przez kółka rolnicze. W tym
czasie rozwijała się również mechanizacja
indywidualna. Połączenie mechanizacji
indywidualnej z usługową stanowiło główny element
tej strategii.
Dziękujemy za uwagę 