Transcript (rys. 4.54).

4.3.4. UKSZTAŁTOWANIE I BUDOWA PĘDU
TYPOWY PĘD JEST NADZIEMNĄ CZĘŚCIĄ ROŚLINY ZŁOŻONĄ Z OSI
- ŁODYGI I OSADZONYCH NA NIEJ ORGANÓW BOCZNYCH, tj. LIŚCI.
MIEJSCA, Z KTÓRYCH WYRASTAJĄ LIŚCIE SĄ ZGRUBIAŁE I
NAZYWAJĄ SIĘ WĘZŁAMI. DZIELĄ ONE ŁODYGĘ NA ODCINKI –
MIĘDZYWĘŹLA. W FAZIE DOJRZAŁOŚCI FIZJOLOGICZNEJ PĘD
WYTWARZA KWIATY I OWOCE (rys. 4.54).
Rys.
. 4.54. PĘD ROŚLINY DWULIŚCIENNEJ –
SCHEMAT.
ŁODYGI I LIŚCIE SĄ WEGETATYWNYMI ORGANAMI PĘDU, KTÓRYCH ZADANIE POLEGA NA UTRZYMANIU PRZY ŻYCIU, ODŻYWIANIU I ROZWOJU ROŚLINY. MOGĄ TEŻ SŁUŻYĆ DO ROZMNAŻANIA Z
POMINIĘCIEM PROCESU PŁCIOWEGO, CZYLI WEGETATYWNEGO.
KWIATY SĄ ORGANAMI GENERATYWNYMI, SŁUŻĄCYMI DO ROZMNAŻANIA PŁCIOWEGO, KTÓREGO WYNIKIEM JEST WYTWORZENIE OWOCÓW I NASION.
PRZEKRÓJ POPRZECZNY ŁODYGI LNU Z KILKOMA WARTSWAMI RÓŻNYCH
TYPÓW TKANEK
OZNACZENIA
1. RDZEŃ, MIĘKISZ , PARENCHYMA
2. PROTOKSYLEM
3. KSYLEM
4. FLOEM
5. SKLERENCHYMA
6. KORA
7. SKÓRKA
PĄKI
OŚ PĘDU KOŃCZY SIĘ NA SZCZYCIE MERYSTEMEM WIERZCHOŁKOWYM, KTÓRY SKŁADA SIĘ ZE STOŻKA WZROSTU ORAZ ZAWIĄZKÓW LIŚCI I PĘDÓW BOCZNYCH U JEGO PODSTAWY (rys.
4.54 i 4.55).
MERYSTEM OKRYWAJĄ ZAWIĄZKI STARSZYCH LIŚCI LUB ŁUSKI.
WRAZ Z OKRYWĄ JEST ON NAZYWANY PĄKIEM.
UWZGLĘDNIAJĄC POŁOŻENIE WYRÓŻNIA SIĘ PĄKI WIERZCHOŁ-
KOWE ORAZ BOCZNE. PĄK WIERZCHOŁKOWY ZNAJDUJE SIĘ NA
SZCZYCIE PĘDU I JEST MIEJSCEM, W KTÓRYM PĘD ROŚNIE W
WYNIKU WYTWARZANIA NOWYCH TKANEK I LIŚCI.
Rys. 4.55. PĄK LIŚCIOWY.
U ROŚLIN NASIENNYCH PĄKI BOCZNE WYSTĘPUJĄ W KĄTACH
LIŚCI (PACHWINACH LIŚCIOWYCH), tj. POMIĘDZY NASADĄ LIŚCIA
A ŁODYGĄ (rys. 4.54). TEGO RODZAJU PĄKI BOCZNE NAZYWAMY
KĄTOWYMI LUB PACHWINOWYMI.
PĄKI BOCZNE SĄ ZAWIĄZKAMI ODGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH PĘDU.
PĄKI W STANIE SPOCZYNKU NAZYWAMY SPOCZYNKOWYMI
LUB ŚPIĄCYMI.
PĄKI, W KTÓRYCH ZAWARTE SĄ ZAWIĄZKI LIŚCI NAZYWAMY
LIŚCIOWYMI. JEŚLI ZAWIERAJĄ ZAWIĄZKI KWIATÓW SĄ NAZYWANE GENERATYWNYMI. W PRZYPADKU, GDY ZAWIERAJĄ ZA-
WIĄZKI LIŚCI I KWIATÓW SĄ NAZYWANE MIESZANYMI.
PĄKI OKRYTE ZAWINIĘTYMI WOKÓŁ NICH ZAWIĄZKAMI LIŚCI
NAZYWAMY NAGIMI.
LKIŚCIE OKRYWAJĄCE PĄKI SPOCZYNKOWE PRZEKSZTAŁCAJĄ
SIĘ CZASEM W SZTYWNE, SKÓRZASTE ŁUSKI PĄKOWE, WYSTĘPUJĄCE np.. U DRZEW ZRZUCAJĄCYCH LIŚCIE JESIENIĄ. ZAWIĄZKI NOWYCH LIŚCI ZIMUJĄ W SPECJALNYCH PĄKACH SPOCZYNKOWYCH.
PĄKI MOGĄ RÓWNIEŻ TWORZYĆ SIĘ W RÓŻNYCH MIEJSCACH
ŁODYGI, A TAKŻE NA LIŚCIACH I KORZENIACH W WYNIKU ODRÓŻNICOWANIA PEWNYCH PARTII TKANEK STAŁYCH I ZAŁOŻENIA SIĘ W DANYM MIEJSCU WTÓRNEGO MERYSTEMU WIERZCHOŁKOWEGO. TAKIE PĄKI I ROZWIJAJĄCE SIĘ Z NICH PĘDY
NAZYWAMY PRZYBYSZOWYMI.
PĘDY PRZYBYSZOWE POWSTAJĄ NAJCZĘŚCIEJ PO USZKODZENIU, ZRANIENIU LUB ŚCIĘCIU CZĘŚCI ROŚLINY. NA PRZYKŁAD, PO
ŚCIĘCIU PNIA DRZEWA PĄKI PRZYBYSZOWE MOGĄ TWORZYĆ SIĘ
U JEGO PODSTAWY LUB NA KORZENIACH I WYRASTAĆ W PĘDY
ODROŚLOWE LUB ODROSTY KORZENIOWE.
ZDOLNOŚĆ TWORZENIA PĄKÓW PRZYBYSZOWYCH NA FRAGMENTACH LIŚCI LUB KORZENI JEST WYKORZYSTYWANA W OGRODNICTWIE DO ROZMNAŻANIA WEGETATYWNEGO ROŚLIN ZA POMOCĄ SADZONEK.
ROZGAŁĘZIENIA PĘDU
ROZGAŁĘZIENIA BOCZNE PĘDU POWSTAJĄ W WYNIKU ROZWOJU
PĄKÓW PACHWINOWYCH, W WYNIKU KTÓRYCH OŚ PIERWOTNA
TWORZY ODGAŁĘZIENIA BOCZNE I RZĘDU, KTÓRE MOGĄ TWORZYĆ ODGAŁĘZIENIA II RZĘDU, TE ZAŚ ODGAŁĘZIENIA III RZĘDU
itd..
U WIĘKSZOŚCI ROŚLIN ROZWIJA SIĘ TYLKO CZĘŚĆ PĄKÓW,
RESZTA ZAŚ POZOSTAJE W STANIE SPOCZYNKU. U KRZEWÓW
ROZWIJAJĄ SIĘ GŁÓWNIE PĄKI W DOLNEJ CZĘŚCI PĘDU GŁÓWNEGO. U DRZEW ROZGAŁĘZIA SIĘ GÓRNA CZĘŚĆ PĘDU, CO DOPROWADZA DO WYKSZTAŁCENIA POJEDYŃCZEGO PNIA, ZAKOŃ-
CZONEGO ROZGAŁĘZIONĄ KORONĄ.
WYRÓŻNIA SIĘ DWA RODZAJE ROZGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH:
MONOPODIALNE (JEDNOOSIOWE) (rys. 4.57 B),
KTÓRE POWSTAJE WÓWCZAS, GDY OŚ PIERWOTNA ROŚNIE
SZYBCIEJ NIŻ JEJ ODGAŁĘZIENIA BOCZNE I RZĘDU, TE ZAŚ
ROSNĄ SZYBCIEJ NIŻ ODCHODZĄCE OD NICH ODGAŁĘZIENIA II
RZĘDU itd.. POWSTAJE WÓWCZAS SYSTEM PĘDÓW O WYRAŹNEJ
POJEDYŃCZEJ OSI GŁÓWNEJ, OD KTÓREJ ODCHODZĄ SŁABIEJ
ROZWINIĘTE OSIE BOCZNE. TEN TYP ROZGAŁĘZIEŃ WYSTĘPUJE
U DRZEW, JAK np. U DERENIA, DĘBU, BUKA, KLONU, JESIONU
ORAZ U SZPILKOWYCH.
ODGAŁĘZIENIA SYMPODIALNE (WIELOOSIOWE)
POWSTAJĄ W WYNIKU SILNIEJSZEGO WZROSTU ODGAŁĘZIEŃ
BOCZNYCH I PRZEJMOWANIA PRZEZ NIE PROWADZENIA PĘDU
(rys. 4.57 C). OŚ PIERWOTNA, PO WYTWORZENIU BOCZNEGO
ODGAŁĘZIENIA I RZĘDU ROŚNIE WOLNIEJ OD NIEGO LUB W
OGÓLE PRZESTAJE ROSNĄĆ, A FUNKCJĘ PROWADZENIA PĘDU
PRZEJMUJE JEJ ODGAŁĘZIENIE. PO WYTWORZENIU ODGAŁĘZIENIA II RZĘDU STAJE SIĘ ONO PRZEDŁUŻENIEM OSI GŁÓWNEJ. W
WYNIKU TEGO, OŚ GŁÓWNA PĘDU SKŁADA SIĘ KOLEJNO Z OSI
PIERWOTNEJ, ODGAŁĘZIENIA I RZĘDU, II RZĘDU itd.
ROZGAŁĘZIENIA SYMPODIALNE WYSTĘPUJĄ U LIPY, BRZOZY,
GRABU, WIĄZU ORAZ U DRZEW OWOCOWYCH.
CZĘSTO SPOTYKA SIĘ JE RÓWNIEŻ U KŁĄCZY, CZYLI ROSNĄCYCH POZIOMO PODZIEMNYCH PĘDÓW, U KTÓRYCH PĄK SZCZYTOWY WYRASTA W GÓRĘ I WYTWARZA PĘD NADZIEMNY, OBUMIERAJĄCY POD KONIEC SEZONU WEGETATYWNEGO, A JAKO
PRZEDŁUŻENIE KŁĄCZA ROZWIJA SIĘ JEDEN Z JEGO PĄKÓW
BOCZNYCH (rys. 4.104).
ODMIANĄ ROZGAŁĘZIENIA SYMPODIALNEGO JEST ROZGAŁĘZIE-
NIE POZORNIE WIDLASTE, CZYLI PSEUDODYCHOTOMICZNE.
POWSTAJE ONO, GDY ODGAŁĘZIENIA BOCZNE POWSTAJĄ Z
DWÓCH NAPRZECIWLEGŁYCH PĄKÓW PACHWINOWYCH, A
RÓWNOCZEŚNIE PĄK WIERZCHOŁKOWY PRZESTAJE ROSNĄĆ
LUB ZAMIERA (rys. 4.57 D). TAKIE ROZGAŁĘZIENIA PĘDÓW WYSTĘPUJĄ U JEMIOŁY, BZU LILAKA, MAGNOLII I SZAKŁAKA.
DŁUGOPĘDY I KRÓTKOPĘDY
W PĄKU WIERZCHOŁKOWEJ CZĘŚCI PĘDU ZAWIĄZKI LIŚCI SĄ
BARDZO SKUPIONE, WSKUTEK CZEGO NIE MOŻNA WYRÓŻNIĆ
MIĘDZYWĘŹLA. W WYNIKU ZRÓŻNICOWANEGO TEMPA
WZROSTU PĘDU GŁÓWNEGO I JEGO BOCZNYCH ODGAŁĘZIEŃ
POWSTAJĄ PĘDY O RÓŻNEJ DŁUGOŚCI MIĘDZYWĘŹLI. CZASEM
SĄ ONE BARDZO SKRÓCONE, WSKUTEK CZEGO LIŚCIE SĄ
OSADZONE BARDZO GĘSTO, TWORZĄC ROZETKĘ.
PEWNE ROŚLINY SĄ TRWALE ROZETKOWE, JAK np.. DZIEWIĘĆSIŁ
I POZIOMKA, INNE NATOMIAST TWORZĄ PĘDY ROZETKOWE TYLKO
W PIERWSZYM OKRESIE ROZWOJU, POTEM ZAŚ PĘD GŁÓWNY
ROŚNIE INTENSYWNIE, WYTWARZAJĄC KWIATY. DO TEGO TYPU
NALEŻĄ ROŚLINY DWULETNIE JAK np.. MARCHEW, BURAK, KAPUSTA, KTÓRE W PIERWSZYM ROKU, W CZASIE WEGETATYWNEJ FAZY
ROZWOJU TWORZĄ TYLKO PĘD ROZETKOWY, ZAŚ W DRUGIM
ROKU WYTWARZAJĄ WYSOKI PĘD KWIATONOŚNY.
U WIELU DRZEW TYLKO CZĘŚĆ OSI DRUGIEGO I WYŻSZYCH RZĘDÓW WYRASTA JAKO DŁUGOPĘDY MAJĄCE DŁUGIE MIĘDZYWĘŹLA, WZROST INNYCH JEST NATOMIAST ZAHAMOWANY, WSKUTEK
CZEGO STAJĄ SIĘ KRÓTKOPĘDAMI Z BARDZO KRÓTKIMI MIĘDZYWĘŹLAMI I GĘSTO OSADZONYMI LIŚĆMI (rys. 4.58).
U SOSNY, MODRZEWIA, BUKA I DRZEW OWOCOWYCH LIŚCIE SĄ
WYKSZTAŁCANE NIEMAL WYŁĄCZNIE NA KRÓTKOPĘDACH. U
WIELU DRZEW, np.. U JABŁONI, GRUSZY, ŚLIWY I CZEREŚNI,
KRÓTKOPĘDY SĄ JEDYNYM MIEJSCEM TWORZENIA KWIATÓW.
MORFOLOGIA ŁODYGI
ŁODYGA JEST OSIĄ PĘDU, NA KTÓREJ SĄ OSADZONE LIŚCIE.
ŁODYGI ZIELNE SĄ SŁABO ZDREWNIAŁE I W NIEWIELKIM STOPNIU
ZRÓŻNICOWAN E. OKRYWA JE SKÓRKA, A PĄKI SĄ NAGIE.
U JEDNOLIŚCIENNYCH (np. u traw), NASADA LIŚCIA JEST POCHWĄ, KTÓRA OTACZA ŁODYGĘ NA ODCINKU CAŁEGO MIĘDZYWĘŹLA. DOPIERO W OKOLICY NASTĘPNEGO WĘZŁA, POD NASADĄ
NASTĘPNEGO LIŚCIA, POCHWA PRZECHODZI W ODSTAJĄCĄ
OD ŁODYGI BLASZKĘ LIŚCIOWĄ. W WYNIKU TEGO CAŁA ŁODYGA,
ZWANA U TRAW ŹDŹBŁEM, OKRYTA JEST KOLEJNYMI POCHWAMI
LIŚCIOWYMI (rys. 4.59 A).
ŁODYGI ZIELNE OBUMIERAJĄ POD KONIEC SEZONU WEGETA-
CYJNEGO. SĄ WYKSZTAŁCANE PRZEZ ROŚLINY JEDNOROCZNE,
DWULETNIE ORAZ WIELOLETNIE, KTÓRE TRACĄ NA ZIMĘ CZĘŚCI
NADZIEMNE, A ZIMUJĄ JEDYNIE W POSTACI PODZIEMNYCH LUB
PRZYZIEMNYCH KŁĄCZY, BULW, CEBUL, PRZYZIEMNYCH PĘDÓW
ROZETKOWYCH itp..
LODYGI ZDREWNIAŁĘ WYKSZTAŁCAJĄ ROŚLINY DRZEWIASTE:
DRZEWA, KRZEWY I KRZEWINKI. SĄ TO FORMY WIELOLETNIE O
TRWAŁYCH ŁODYGACH – W NASZYM KLIMACIE ICH PĘDY TRACĄ
NA ZIMĘ TYLKO LIŚCIE.
DRZEWA MAJĄ GRUBY, ZDREWNIAŁY PIEŃ POKRYTY KORKIEM. U
DRZEW NAGOZALĄŻKOWYCH I DWULIŚCIENNYCH PIEŃ JEST ZAKOŃCZONY KORONĄ ZŁOŻONĄ Z ROZGAŁĘZIEŃ RÓŻNEGO RZĘDU, Z KTÓRYCH OSTATNIE WYKSZTAŁCAJĄ SIĘ NAJCZĘŚCIEJ
JAKO KRÓTKOPĘDY.
U KRZEWÓW ŁODYGA GŁÓWNA JEST BARDZO KRÓTKA LUB W
OGÓLE JEJ NIE MA, A ROZGAŁĘZIENIA POWSTAJĄ TUŻ U PODSTAWY PĘDU.
PODOBNE DO KRZEWÓW SĄ KRZEWINKI, RÓŻNIĄCE SIĘ OD NICH
TYLKO MAŁYMI ROZMIARAMI, JAK np.. U WRZOSU, BORÓWKI I
ŻURAWINY.
JESIENIĄ, PO UTRACIE LIŚCI, GAŁĄZKA DRZEWA LIŚCIASTEGO
JEST ZAKOŃCZONA NA SZCZYCIE PĄKIEM ZIMOWYM OKRYTYM
ŁUSKAMI (rys. 4.59 B). NA WIOSNĘ ŁUSKI ODPADAJĄ, POZOSTA-
WIAJĄC DOKOŁA GAŁĄZKI ŚLADY W POSTACI BLIZN ŁUSKOWYCH. KOLEJNE, ROCZNE PRZYROSTY GAŁĄZKI SĄ WIDOCZNE
JAKO ODLEGŁOŚCI MIĘDZY OKÓŁKAMI BLIZN ŁUSKOWYCH. W
WĘZŁACH GAŁĄZKI POZOSTAJĄ ŚLADY PO LIŚCIACH W POSTACI
BLIZN, PONAD KTÓRYMI ZNAJDUJĄ SIĘ ZIMOWE PĄKI LIŚCIOWE.
Z PĄKÓW TYCH ROZWIJAJĄ SIĘ NA WIOSNĘ KRÓTKOPĘDY Z
GĘSTO OSADZONYMI LIŚĆMI (rys. 4.58).
DRZEWA JEDNOLIŚCIENNYCH MAJĄ INNĄ BUDOWĘ. NA PRZYKŁAD PALMY NIE TWORZĄ ROZGAŁĘZIEŃ I MAJĄ TYLKO JEDNĄ OŚ
W POSTACI PNIA ZAKOŃCZONEGO PĄKIEM WIERZCHOŁKOWYM
Z BARDZO SZEROKIM STOŻKIEM WZROSTU. MIĘDZYWĘŹLA SĄ
BARDZO SKRÓCONE, WSKUTEK CZEGO NA SZCZYCIE PNIA POWSTAJE PIUROPUSZ GĘSTO OSADZONYCH LIŚCI. POD NIM ZNAJDUJE SIĘ STREFA POKRYTA NASADAMI LIŚCIOWYMI, KTÓRE SĄ
POZOSTAŁOŚCIĄ PO OPADŁYCH LIŚCIACH. PONIŻEJ TEJ STREFY
PIEŃ JEST POKRYTY KORKIEM.
MERYSTEM WIERZCHOŁKOWY PĘDU
ŁODYGI SĄ ZAKOŃCZONE NA SZCZYCIE MERYSTEMAMI WIERZCHOŁKAMI PĘDU. MERYSTEMY TE MAJĄ ZWYKLE KSZTAŁT
KOPULASTO ZAOKRĄGLONY, CZĘSTO STOŻKOWATY – STĄD
NAZWA STEŻEK WZROSTU. WYRÓŻNICOWUJĄ SIĘ Z N ICH
TKANKI ŁODYGI ORAZ ZAWIĄZKI ODGAŁĘZIEŃ BOCZNYCH W
POSTACI PĄKÓW PACHWINOWYCH, A W GENERATYWNEJ FAZIE
ROZWOJU – RÓWNIEŻ KWIATY. TKAZNKI MERYSTEMU WIERZCHOŁKOWEGO SĄ CHRONIONE PRZEZ OKRYWĘ Z ŁUSEK.
ZAWIĄZKÓW LIŚIOWYCH LUB NASADOWYCH CZĘŚCI LIŚCI.
MERYSTEM WIERZCHOŁKOWY PĘDU SKŁADA SIĘ Z KOMÓREK INICJALNYCH I ICH DZIELĄCYCH SIĘ POCHODNYCH. U ROŚLIN NASIENNYCH
WYSTĘPUJE KILKA KOMÓREK INICJALNYCH.
BUDOWA PIERWOTNA ŁODYGI
MERYSTEMATYCZNY REJON WZROSTU STOPNIOWO PRZECHODZI W
STREFĘ RÓŻNICOWANIA, W KTÓREJ WYKSZTAŁCAJĄ SIĘ WSZYSTKIE
TKANKI STAŁE BUDOWY PIERWOTNEJ ŁODYGI.
POWIERZCHNIOWĄ TKANKĘ MŁODEJ ŁODYGI STANOWI SKÓRKA.
MIĘDZY SKÓRKĄ A WALCEM OSIOWYM ZNAJDUJE SIĘ KORA PIERWOTNA
(rys. 4.63 i 4.64).