4

.

Wiedza o języku

Studia Podyplomowe „Polski Język Migowy” 2014-2016

Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW e-mail:

[email protected]

Konsultacje (pok. 1): śr 14.00-15.00, sob (w dniach zjazdów)

Strona przedmiotu — szukaj pod:

http://www.mswidz.republika.pl/

Program

1.

2.

Co to jest język naturalny?

Aparat poj ęciowy analizy tekstu.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Poziomy struktury tekstu.

Podstawy morfologii.

Derywacja i gniazda s Fleksja polska. Elementarz sk ładni.

11. Inne. łowotwórcze.

Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia.

Komunikacja językowa.

Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków.

Program

1.

2.

3.

4.

Co to jest język naturalny?

Aparat pojęciowy analizy tekstu.

Poziomy struktury tekstu. Podstawy morfologii.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Fleksja polska. Elementarz składni.

Derywacja i gniazda s łowotwórcze.

Świat znaczeń: podstawy leksykologii. Leksykografia.

Komunikacja językowa.

Zróżnicowanie języków świata. Typologia języków. 11. Inne.

Wykład 4:

Podstawy morfologii

Przypomnienie

1.

2.

3.

Główne zadanie lingwisty: szukanie opozycji.

Rozbieżności między kształtem a znaczeniem: znak zerowy, wariancja i neutralizacja.

Dwa typy konstrukcji (czyli: znaków złożonych): konstrukcje morfologiczne i konstrukcje składniowe.

4. Frazy a zdania.

5.

6.

Gramatyka języka polskiego obejmuje morfologię (słowotwórstwo i fleksję) oraz składnię. Diakryty nie należą do gramatyki!

Języki wizualno-przestrzenne to pewien typ języka naturalnego.

5

Znajomość języka

Iksiński zna język A:

A.

B.

C.

zna słówka (

SUROWIEC

), umie rozbierać wyrażenia (

ANALIZA

), umie łączyć słówka w wyrażenia (

SYNTEZA

).

Co to jest znajomość czynna / bierna?

Jak szacować stopień znajomości?

Różne kombinacje A.-C.

6

Dwie gramatyki?

Składniki kompetencji językowej A.

B.

C.

słownik

,

gramatyka, gramatyka.

Jedna gramatyka – czy dwie gramatyki?

7

Analiza tekstu obcego

Łacina:

ARMAVIRUMQUECANOTROIAEQUIPRIMUS ABORISITALIAMFATOPROFUGUSLAVINAQUE VENITLITORA

Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris Italiam, fato profugus, Lavinaque venit litora

‘czyny męża-i, Troi który pierwszy od wybrzeży do-Italii, losem miotany, lawińskich-i przybył brzegów’ Opiewam czyny męża, który pierwszy od brzegów Troi, miotany przez los, przybył do Italii i wybrzeży Lawinium.

8

Angielski:

Analiza tekstu obcego

Our Father who art in heaven, hallowed be thy name. Thy kingdom come. Thy will be done on earth, as it is in heaven. Give us this day our daily bread, and forgive us our trespasses, as we forgive those who trespass against us, and lead us not into temptation, but deliver us from evil.

9

Analiza tekstu obcego

Nasz Ojcze, który jesteś w niebie, niech się święci Twoje imię, niech nadejdzie Twoje królestwo, Niech Twoja wola się wypełni na ziemi, tak jak w niebie.

Daj nam w tym dniu naszego codziennego chleba i wybacz nam nasze przewiny, tak jak my wybaczamy tym, którzy działają przeciwko nam I prowadź nas nie do pokus, tylko wybaw nas od zła. 10

Analiza tekstu obcego

Koreański:

anna-nun ku-eykey pyenci-lul sey-pen-ul ponay-ess-ta.

‘Anna-TOP on-dla list-OB trzy-raz-OB wysłać-PRZE-OZN’ Anna to mu trzy razy list wysłała.

11

Analiza tekstu obcego

Polski:

Goście są zachwyceni urodą ich najmłodszych córek.

12

Lematyzacja

Szukanie słówek w słowniku

Arma virumque cano Troiae qui primus ab oris Italiam fato profugus Lavinaque venit litora

virumque => VIR

‘mężczyzna’

Italiam => ITALIA

‘Italia’

venit => VENIO

‘przybywa(ć)’ 13

Lematyzacja

Our Father who art in heaven, hallowed be thy name. Thy kingdom come. Thy will be done on earth, as it is in heaven. Give us this day our daily bread, and forgive us our trespasses, as we forgive those who trespass against us, and lead us not into temptation, but deliver us from evil.

art => BE

‘być’

thy => THOU

‘ty’, ‘twój’

trespasses => TRESPASS

‘wina’ 14

Lematyzacja

anna-nun ku-eykey pyenci-lul sey-pen-ul ponay-ess ta.

anna => ANNA ku => KU

‘on’ ’Anna’

ponay => PONAY ul => UL

‘trzy’ ‘wysłać’ 15

Lematyzacja

Polski:

Goście są zachwyceni urodą ich najmłodszych córek.

goście => GOŚĆ są => BYĆ

zachwyceni

=> ZACHWYCIĆ // ZACHWYCONY urodą => URODA ich => ONI // ONE najmłodszych => MŁODY córek => CÓRKA

16

Słowa a znaki proste

Wnioski:

• • • • Słownik

nie jest

zbiorem słów wypisanych z tekstu.

Słowa są upakowane JN w świecie.

W LEKSEMY

(= hasła słownikowe). Dotyczy to przytłaczającej większości

A jak jest w PJM?

Słowa

nie są

najprostszymi znakami.

– W gramatyce większości języków świata są reguły: budowy słów (MORFOLOGIA) – budowy wyrażeń (SKŁADNIA).

17

Punkt wyjścia: morfemy

„Słownik” morfemów: M =

{

-ank-, ą, -czyta-, dyskretn-, dziś, -ent-, -i, -nik-, urzęd-, -ł-, od, -ość-, prze-, -y, -ów, stud-, wiadom-, -

 }

Konstrukcje morfologiczne

o o

Surowiec: Produkt:

morfemy, konstrukcje morfologiczne.

słowa.

18

Konstrukcje morfologiczne

Poprawne:

studentki przeczyta ły dyskretn ą wiadomo ść urzędników

Dewiacyjne:

*studentanki *czyta łk *dyskretn *przewiadomo śćą urzędów

(przypadkiem poprawne...) 19

Gramatyka słów

Gramatyka słów:

morfologia

.

Są języki, dla których

Gramatyka = Morfologia

20

Punkt wyjścia: słowa

„Słownik” słów:

S = {

dyskretn ą, dziś, przeczytały, urzędników, od, studentki, wiadomo ść

}

Konstrukcje składniowe

o o

Surowiec:

słowa, konstrukcje składniowe.

Produkt:

wyrażenia (frazy lub zdania).

21

• • •

Konstrukcje składniowe

Poprawne:

Studentki przeczyta ły dziś dyskretną wiadomo ść od urzędników.

Dyskretn ą od urzędników wiadomość studentki dzi ś przeczytały.

Przeczyta ły dziś od urzędników wiadomość dyskretn ą studentki.

Dewiacyjne:

*Studentki wiadomo ść dziś od dyskretną urzędników przeczytały.

22

Gramatyka wyrażeń

Gramatyka wyrażeń:

składnia .

Są języki, dla których

Gramatyka = Składnia

.

23

Języki wysoce fleksyjne

• • Gramatyka języka

typu polszczyzny

obejmuje: •  

morfologię składnię

.

i Polski — język

wysoce fleksyjny

inflected language

).

(HIL =

highly

Słowa polskie przeważnie

nie są

znakami prostymi.

24

Słowo, forma wyrazowa, leksem

Co to znaczy słowo?

Ile słów

mamy

mamy poniższym zdaniu:

Mamy mamy , drogie mamy , m łodsze od niejednej mamy , ale mamy lubi ą wasze mamy .

Odpowiedzi: 6 - 5 - 4 - 3 - 2 - 1 - 0...

25

Słowo, forma wyrazowa, leksem

Rozróżnienia:

a. jednostki

konkretnej

(fizycznego wyst ąpienia pewnego obiektu) i jednostki

abstrakcyjnej

— klasy wyst ąpień; [ang.

token

— type

] b. jednostki

niezinterpretowanej zinterpretowanej

. i jednostki 26

• • •

Słowo, forma wyrazowa, leksem

s łowo

— napis między spacjami lub znakami interpunkcyjnymi;

forma wyrazowa

— słowo z interpretacją gramatyczn ą (część mowy, ewentualne wartości kategorii fleksyjnych, ewentualnie nazwa jednostki s łownikowej);

leksem

— zbiór form wyrazowych o tym samym odniesieniu do rzeczywisto ści (i o podobnym kszta łcie).

27

Słowo, forma wyrazowa, leksem

Słowo

mamy

reprezentuje 5 form wyrazowych: (a) czasownikow ą o wartości pierwszej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego (

mamy

(1os,mno,ter) ) (b) rzeczownikową o wartości dopełniacza liczby pojedynczej (

mamy

(dop,poj) ); (c) rzeczownikowa o wartości mianownika liczby mnogiej (

mamy

(mian,mno) ); (d) rzeczownikowa o wartości biernika liczby mnogiej (

mamy

(bier,mno ) ); (e) rzeczownikowa o wartości wołacza liczby mnogiej (

mamy

(woł,mno) ).

28

• • • • • •

Słowo, forma wyrazowa, leksem

S łowa typu

mamy

— problem PJM ?

homonimy

. Czy jest to Rozwiązywanie wszelkiej homonimii:

dehomonimizacja .

LEKSEM

 hasło słownikowe.

Odgadywanie leksemu:

lematyzacja .

SŁOWNIK

( składnik systemu językowego): zbiór form wyrazowych.

LEKSYKON

(kompendium): zbiór leksemów (a więc — zbiór zbiorów form wyrazowych).

29

Operacje na słowach

student => student => czytał => czytał => studenta, studentowi,..., studenci, studentów,..., studentach,...

studentka, studencik, studencki, studenteria, studentowaty, arcystudent, niestudent,...

czytałem, czytałam, czytałom, czytałeś,..., czytam, czytasz, czyta,..., czytaj,..., czytano,.., czytać, czytając,...

doczytał, odczytał, poczytał, przeczytał, sczytał, zaczytał,..., czytywał, doczytywał, odczytywał,...

30

Operacje na słowach

A tak naprawdę: STUDENT == {student, studenta, studentowi,...,

studenci, studentów,..., studentach,...}

STUDENT => STUDENTKA, STUDENCIK, STUDENCKI, STUDENTERIA, STUDENTOWATY, ARCYSTUDENT, NIESTUDENT,...

31

Operacje na słowach

CZYTAĆ== {czytałem, czytałam, czytałom,

czytałeś,..., czytam, czytasz, czyta,...,

czytaj,..., czytano,.., czytać, czytając,...} CZYTAĆ => DOCZYTAĆ, ODCZYTAĆ, POCZYTAĆ, PRZECZYTAĆ, SCZYTAĆ, ZACZYTAĆ,..., CZYTYWAĆ, DOCZYTYWAĆ, ODCZYTYWAĆ,...

32

Operacje na słowach

DYSKRETNY == {dyskretny, dyskretna, dyskretne,

dyskretnego, dyskretnej, dyskretnego, dyskretnemu, dyskretnej, dyskretnemu,..., dyskretni, dyskretne, dyskretnych, dyskretnym,..., dyskretniejszy,...,

najdyskretniejszy,...} DYSKRETNY

=>

NIEDYSKRETNY, PRZEDYSKRETNY,..., DYSKRECJA,..., DYSKRECJONALNY,...

33

Słowotwórstwo

Problem słowotwórstwa

Dwa typy leksemów:

Typ A:

STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, WIADOMOŚĆ, URZĘDNIK

Typ B:

DZIŚ, DYSKRETNY, OD Typ A.:

podzielne słowotwórczo

(derywaty). Typ B.: niepodzielne słowotwórczo.

34

Dwie morfologie

Niebieskie: Fioletowe: fleksja słowotwórstwo (derywacja)

35

Dwie morfologie

Morfologia – zbiór reguł, które robią:

• • słowa z morfemów

FLEKSJA

leksemy z leksemów

SŁOWOTWÓRSTWO

Słowotwórstwo

– słabo gramatyczne

.

36

Morfologia wizualno-przestrzenna

• • •

W językach wizualno-przestrzennych – morfologia silnie rozwinięta.

PJM ma bogate słowotwórstwo.

Na następnym wykładzie – podstawy słowotwórstwa. I konkurs dla Was...

37

Podsumowanie

1.

2.

3.

Znajomość języka A: znajomość słówek i reguł budowy / rozbioru wyrażeń.

Słownik to zbiór leksemów (= haseł słownikowych).

Dla „słownika” morfemów – gramatyka słów: 4.

morfologia.

Dla „słownika” słów – gramatyka wyrażeń: składnia.

5. Polski – język wysoce fleksyjny (HIL =

H

ighly 6.

7.

I

nflected

L

anguage).

Terminy: słowo – forma wyrazowa – leksem.

Słowotwórstwo jest w niewielkim stopniu gramatyczne.

38