Transcript Sposoby rachowania i mierzenia przez dawnych Słowian

Ewa Komorowska
O wymianie
towarowej, pieniądzu
czy różnych
sposobach rachowania
i mierzenia dawnych
Słowian słów kilka
Cel i metoda badawcza
• Cel – przedstawienie
•
wybranych zagadnień
z zakresu wymiany
towarami, rachowania
i mierzenia dawnych
Słowian
Metoda:
etnolingwistyczna
Etnolingwistyka
• Etnolingwistyka
Etnolingwistyka (lingwistyka
antropologiczna) jest dziedziną
badań lingwistycznych, której
przedmiotem są wzajemne związki
między językiem, myśleniem,
zachowaniem się człowieka i
rzeczywistością, tzn. między
formalna strukturą języka a resztą
kultury społeczności, która tym
językiem mówi.
Kilka słów o etymologii
wybranych leksemów
• Leksem: pieniądz
- pochodzenie od łac. pennus ‘nazwa małej
wartości monety’ lub pondus ‘waga’
starozachniem. panning , stąd słowiańskie
penędzь;
Leksem: деньги
- pochodzenie z jęz. tureckiego od słowa tenge
‘nazwa małej srebrnej monety o różnej
wartości, mniej więcej 6 denarów).
Kilka słów o etymologii
wybranych leksemów
• Leksem: złoty
- wynik substantywizacji przymiotnika złoty
‘rzecz wykonana ze złota’. Por. srebrniki.
Leksem: grosz ‘mała moneta’ poch. z języka
czeskiego.
Leksem: рубль od czasownika рубить (nacinanie
bryłek złota)
Leksem: копейка od копьё ‘kopia’.
Leksem: płacić, ros. платить od platiti.
Wymiana towarami u dawnych
Słowian
Pierwszą formą pieniądza
na Słowiańszczyźnie
była wymiana towarowa
towary konsumpcyjne.
Powstawały pytania:
- jak wymierzyć wartość
wymienianych towarów?
- jak przeliczać wkład włożonej
pracy?
Wymiana towarami
Oferującemu określony towar,
np. barana, nie było łatwo
znaleźć chętnego do nabycia
barana w zamian za
potrzebny sprzedającemu
miód. Istniały bowiem różnice
w wartości wkładu pracy
zawartego w każdym towarze.
A zatem, strony uzgadniały,
że np. baran wart jest 20 kg.
miodu itp.
Płótno jako środek płatniczy
• Płótno jako środek
•
płatniczy, często w formie
pozbawionych wartości
użytkowej chusteczek
lnianych.
Wymienialność chusteczek
lnianych była następująca:
1 chusteczka stanowiła
ekwiwalent 1 kury lub
jęczmienia dla konia na
cztery dni.
Skórki jako środek płatniczy
• Skórki wiewiórcze, bobrowe,
z kuny itd.
• Wszelkie opłaty kunne, kunnica
od właśnie tych skórek nazywano.
Stąd współcześnie kuny – nazwa
pieniędzy w Chorwacji.
• Ziemia Dwińska: skórki zwane
белки, były to futerka szarych
wiewiórek. Występowały one
jeszcze długo jako jednostka
płatnicza po pojawieniu się
rosyjskiego rubla.
Skórki jako środek płatniczy
•
Okolice Kijowa: гривна
драниць, tzn. rzeczy zdartych,
obdartych. Wymianie podlegało
18 celowo pozbawionych
sierści skórek wiewiórczych,
związanych nicią i opatrzonych
ołowianą pieczęcią władcy.
Futerka z soboli (XII-wieczne
zapiski z Soboru Św. Zofii w
Kijowie).
Skórki jako środek płatniczy
Tereny zachodniosłowiańskie
(skórki
bobrowe
lub
wiewiórcze) .
Wymiana towarów na
skórki zaświadczona jest
jeszcze w Polsce w XIII
wieku, kiedy już używano
formy pieniądza bitego –
denara.
Inne środki płatnicze
•
•
•
•
•
Kruszce soli i bursztyny;
Metale szlachetne
i nieszlachetne oraz wyroby
z nich;
Sztabki i bryłki ze złota i srebra
oraz wyroby bywały wykonywane
wedle określonego standardu
wagowego, obowiązującego dla
środków pieniężnych. Niektóre
sztabki były już w czasie
produkcji
mierzone
i
przygotowywane do późniejszego
podziału, uzyskując głębokie
karby
mające
ułatwić
ich
przełamywanie.
Bursztyny
• Zabytki takie występują na całej
prawie Słowiańszczyźnie zach.
i wsch.
Jako zjawisko masowe zanikają
w II połowie XI wieku w
związku z rozwojem mennictwa
rodzimego w poszczególnych
krajach
słowiańskich
i
upowszechnieniem
się
jednostek monetarnych.
Pieniądz jako środek płatniczy
• Pierwsze pieniądze kruszcowe w
formie monet napływają na
tereny Słowiańszczyzny w IX/X
wieku z krajów arabskich, a w
X/XI z Europy zachodniej.
Występują one przede
wszystkim na Słowiańszczyźnie
płd. - zach. oraz na Rusi,
podczas gdy kraje południowosłowiańskie pozostają niemal
wyłącznie w zasięgu infiltracji
pieniądza bizantyjskiego.
II. Rachowanie dawnych Słowian
• Rachowanie;
• ciałem za pomocą palców u
•
•
•
rąk i nóg,
palców z kciukiem – „figa”,
na stawach u palców”;
za pomocą warzyw:
fasoli, grochu, ogórków itd.;
przedmiotów na pary,
dwójki, trójki, piątki itd.
Rachowanie ciałem za pomocą
palców u rąk i nóg
• Słowianie rachowali
za pomocą ciała po
palcach rąk i nóg,
zrzucając często
przy tym buty, jeśli
rachmistrz nie był w
danej chwili bosy
• (Nietrudno było liczącemu,
nawykłemu do siedzenia w
kucki, przejść od rąk do
nóg)
System kwintalny, decymalny
i wigezymalny
Nie bez znaczenia był
jednak sposób liczenia
palcami, gdyż przyczynił się
on do rozwinięcia
5 – systemu piątkowego
(kwintalny),
10 – systemu dziesiętnego
(decymalnego), a później
dwudziestkowego
(wigezymalnego
10 i 20 – liczby
przestankowe
Rachowanie „na kołodoczkach”, czyli
słowiańskie rachowanie na stawach u palców
Ruś - ten sposób rachowania
nazywano «na kołodoczkach».
Kołodoczka znaczy kłódeczka;
w tym wypadku zapewne staw
(ściślej: część palca od stawu do
stawu). Na jednej ręce 15
kołodoczek od dłoni; od drugiej
zewnętrznej części tejże ręki –
jeszcze i w sumie 30 kołodoczek;
2 ręce = 60; ręce i nogi = 120 itd.
Zaciosywanie 1 (60) na kiju czy
drzwiach i rachowanie dalej.
Różnice w rachowaniu Słowian
Wschodnich i Zachodnich
• Dane źródłowe podają, iż
Wschodni Słowianie
(dorzecze Dniestru) liczyli
na stawach przeważnie tylko
od wewnętrznej strony
dłoni, według załamań (po
złomach), czy wgłębień (po
zachłubynach) stawów.
• Na terenach Słowian
Zachodnich rachowano
najczęściej na zewnętrznej
stronie palców.
Różne przeliczanie do tej pory:
składanie/rozkładanie dłoni
Słowiańskie rachowanie
na stawach u palców – figa
• figa=25, a dwie = 50;
po 3 stawy na
palcach (3 x4 =12;
2x 12= 24 + kciuk), a
kciuk między
wskazującym
• i średnim jest 25
jednostką
Inne sposoby rachowania
dawnych Słowian
• Rachowanie za pomocą ziaren
grochu, fasoli, bobu itd.
• Rachowanie przedmiotów na
dwójki (na pary), np. obuwie,
woły, konie itp.
• Rachowanie przedmiotów na
trójki, które praktykowało się u
wszystkich Słowian przy
obliczaniu nici. Taka potrójna nić
zwana była na wschodnich
kresach Polski i u Słowian
Wschodnich – „czyslanką”, a u
Serbochorwatów i Bułgarów –
„czetnicą”.
Mendel, półkopa, kopa
• Przy liczeniu jajek czy
ziemniaków odkładano
je kupkami po trzy w
każdej. Odliczoną ilość
kupek: 5, 10 czy 20
nazywano mendlem,
półkopą, kopą. Białoruś
– sposób nie tylko do
podliczania jaj, lecz i
ogórków i kapusty.
„Kokoszki” i „kopy”
• Rachunek trójkami
stosowany był też do
snopów i np. w środkowej
Polsce taka trójka snopów
zwie się „kokoszka”.
Oprócz liczenia parami
i trójkami znają Słowianie
rachubę piątkami. Toteż
snopy podczas
żniw w
Małopolsce
nazywano
„kopami”.
Liczydła – Счёты
Na niektórych
obszarach Wielkorusi
przejęto pochodzące
ze wschodu liczydło
(счёты)
III. Sposoby mierzenia dawnych
Słowian
• Pomiary:
• powierzchni,
• odległości,
• czasu.
Miary dawnych Słowian
• Mierzenie za pomocą
•
•
kciuka
Kciuk = 4 cm
Największa szerokość
kciuka (przyciśniętego
do twardego
przedmiotu)=2,5 cm
Ogólnosłowiańska nazwa miary – piędź
• Piędź
• Mała-wskazująca (odległość
•
między wierzchołkiem
kciuka, a wierzchołkiem
wskazującego palca)
Duża - środkowa(odległość
między wierzchołkiem
kciuka, a wierzchołkiem
średniego lub ostatniego
palca)
Długość ręki jako miara
u dawnych Słowian
• Mierzono od końca palca
•
•
•
•
środkowego (pięści), do
łokciowego stawu (Słowianie,
Germanie, Ugrofińcy)
Łokieć dwudłoniowy (pomiar
po dwóch stronach)
Łokieć całoręczny, czyli
podwójny (mierzony od końców
palców/pięści do ramienia)
Siąg (od sięgania) rozpostartych
rąk
Łokieć stosowano do mierzenia
materiałów
Stopy, krok i skok jako miara
u dawnych Słowian
• Stopy należą do kroku (północ i
•
południe Słowiańszczyzny).
Użytek przy, np. sadzeniu
ziemniaków (ziemniak od
ziemniaka sadzi się na stopę
daleko)
Krok/chód lub skok: oddalenie,
na jakie skoczyć może dorosły
człowiek, oparty o kij, którego
wysokość równa się przeciętnej
wzrostu ludzkiego
Obwód głowy jako miara
u dawnych Słowian
• Używany do mierzenia płótna w
•
•
•
zachodniej i wschodniej
Słowiańszczyźnie
Obwód głowy normalnie
zbudowanego człowieka prawie
dokładnie równa się typowemu
łokciowi całoręcznemu
Specjalizacja miar (stopa – do
powierzchni, obwód głowy – do
płótna
Inne miary: palec (długość i
szerokość), dłoń, paznokieć czy włos
Pomiar przestrzeni u dawnych Słowian
• Rzuty, np. siekierą, strzałą
•
•
puszczoną z silnego łuku,
kijem z dłoni
Nośność głosu człowieka
lub zwierząt (ryk wołu)
wiorsta (werszt) – ‘zasięg
donośności głosu ludzkiego’
Siła wzroku, określana
według oddalenia, do
jakiego „dojrzeć może oko”
Mierniki czasu
u dawnych Słowian
• Gwiezdne niebo jako zegar
•
•
(Orion, Plejady, Wóz i
Droga Mleczna –
wyznaczniki pory rannego
wstawania zimą)
Pianie kogutów (kur) –
„pierwsze kury”, „drugie
kury”, „trzecie kury” –
świtowe
Periodyczność cyklu faz
księżycowych
Miary pór roku
Początek wiosny
powracające jaskółki,
środek –przylot kukułek,
początek jesieni –
początek odlotowego
ptactwa
Mierniki czasu u dawnych
Słowian
Zmiany słonecznego
oświetlenia własnej izby
Obserwacja barwy
płomienia ogniska:
jeśli płomień jest
czerwony – to jeszcze
dzień;
jeśli zaś bieleje – to znak
zapadającego zmierzchu;
Mierniki czasu u dawnych
Słowian
Obserwowanie kształtu źrenic u
zwierząt
w dzień pochmurny:
jeśli źrenica owiec i kóz jest
okrągła – ma się ku
zmierzchowi i pora wracać;
jeśli podłużna – jest jeszcze czas.
Por. źrenice kota czy psa
w Zachodniej Słowiańszczyźnie
Dziękuję za uwagę
•