Transcript Biologji

U NIVERSITETI “KRISTAL” T IRANE
Mr.Nevruz Zogu
Gjurmet e jetes sone ne planetin toke jane shume te hershme,pas krijimit
te tokes si planet dhe ftohjes se saj jane krijur shume elemente,nder te
cilet edhe at ate cilet marrin pjese ne ndertimin e qenjeve te gjalla.
Simbas shkenctarit te njohur OPARI ne fillim ne uje jane krijuar pikat te
cilat permbanin Azot ku ai keto pika i ka quajtur KOACERVATE
Disa nga Koacervate ne zhvillimim e metutjeshem kane fituar aftesin e
ndarjes ne dy ose me shume pika te reja qe do te thote kane fituar cilsin
e jetes .
Mr Nevruz Zogu
Keto me vone kan fituar cilsin e levizjes ,shkembimin e
materieve dhe energjise ndijshmerine etj.Me kalimin
e kohes keto pika jane dalluar nga bota jo e gjalle e
cila i ka rrethuar.
Me kohen jane shendrruar ne qenje te par ate gjalla te
cilat kane pas ndertim shume primitive i cili deri
diku i perngjane kerbaqorve te pare nga te cilet me
vone jane ndertuar edhe bimet dhe shtazet.Prej asaj
kohes deri me sot bota gjalle vazhdimisht eshte
zhvilluar duke ju pershtatur kushteve te jeteses cilat
perhere ndryshojne.
Mr Nevruz Zogu

Ne natyre sot gjendet nje numer i madh i qenjeve te gjalla bime,shtaze
dhe mikrorganizma,dhe siq dihet shkenca qe eshte marre me keto
studime eshte Biologjia,Bio-jete dhe Logos Shkence.
Simbas studimit dhe hulumtimit ajo ndahet ne Botanika qe studjon boten
Bimore ,Zoologji qe studion kafshet dhe Antropologji qe studjon
njeriun.
Keto dege
1.Morfologji - Morfologjia merret me studimin e rregullave
2.Anatomi - studimi i strukturave anatomike që mund të shihen me sy
3.Fiziologji- studimi i strukturave anatomike që nuk mund të shihen me sy
4.Ekologji - është degë e biologji së, e cila studion shpërndarjen dhe
pasurin e jetës dhe marrëdhëniet ne mes organizmave me njeri tjetrin
5.Gjenetike - njohja e një sistemi trashëgues
Mr Nevruz Zogu


Botanika mirret pra me studimin e botes bimore ,studjon pamjen e
jashteme ndertimin si dhe jeten e bimeve ne lidhje me kushtet e
mjedisit ujor dhe atij tokesor,ku ato e realizojn jeten e tyre.Po ashtu
mirret me klasifikimin e bimeve duke i rradhitur simbas farefisnis dhe
zhvillimit historik.Njohurit nga lenda e botanikes i ndihmojn njeriut te
njoh sa ma mire bimet dhe ti shfrytzoj ato.Njeriu nga bimet perfiton
shume nga ana e ekonomike dhe industriale.
Vetem ne Kosove rriten mbi 2500 lloje te egra bimore shume prej te
cilave kane rendesi ne ekonomi edhe shkence e sidomos shkence
mjeksore(Fitoterapi)
Mr Nevruz Zogu


Bimet pra ndahen ne bimet e gjelberta dhe
bimet jo te gjelberta
Pra bimet permbajne ne vete krijesa te
quajtura KLOROPLASTE ku me ndihmen e te
cilave gjate procesit te fotosintezes krijojne
lend ushqyese organike prandaj quhen
organizma AUTOTROFE ose vete ushqyese
,Ndersa bimet jo te gjelberta permbajn
KLORUPLASTE Kepurdhat nuk krijojn vet
ushqim po e marrin te gatshme prej bimeve te
gjelberta dhe quhen organizma
HETEROTROFE.
Mr Nevruz Zogu
Fotositeza

Fotosinteza (greq. fos, foto-s = dritë; sinthesis =
bashkim) është shndërrimi i energjisë së dritës
diellore në energji kimike nga organizmat e gjalla.
Lëndët e para që nevojiten për kryrjen e saj janë
dioksidi i karbonit dhe uji, burimi i energjisë është
drita e diellit, dhe lëndët e fituara janë glukoza dhe
oksigjeni. Është procesi më i rëndësishëm biokimik i
shkëmbimit të lëndëve në tokë, ngaqë pothuajse
gjithë jeta varet nga fotosinteza.
Fotosinteza është një proces i ndërlikuar që ndodh
tek bimët, [alga] dhe disa bakterie.
Mr Nevruz Zogu
Bimet jane te gjelberta per asrye se permbajne klorofil.
Klorofili eshte present ne paqetime te vogla , kloroplaste
, ne qeliza te bimeve te gjerberta.

Prezenca e kloroplasteve eshte nje nga dallimet ne mes
bimeve e shtazeve. Lenda e klorofitit eshte ajo qe ka
aftesin te thith energjin prej drites se diellit .
 Me ndihmen e energjise se drites bimet krijojn sheqer
rrushi (glukoz ) nga dioksidit i karbonit dhe uji .
Dioksidi i karbonit gjendet ne air , ndersa uji thithet nga
toka me ndihmen e rrenjeve.

Mr Nevruz Zogu
Mr Nevruz Zogu
Dioksidi i karbonit dhe uji se bashku permbajn me shume
atome te oksigjenit se sa kan nevoj bimet te prodhojn
sheqer. Tepricen bimet e lirojn jasht ne form te oksigjenit
te lire. Per ate arsye gjendet oksigjeni ne air . Prodhimi i
sheqerit te rrushit en drite si burim energjije quhet
fotosintez ( foto=drit, sintez=bashkim ) . Energjija e
diellit qe e drejton lidhet me sheqerin e rrushit . Per kete
arsye sheqeri i rrushit eshte lende e pasur energjetike.
Mr Nevruz Zogu
QELIZA (CELL)
Qeliza është njësia thelbsore, funksionale strukturale
e të gjitha organizmave të gjalla, bartëse e jetës,
sepse në të zhvillohen të gjitha proceset jetësore (funksionet).
Pershkruan ndertimin dhe funksionin themelor te njesis themelore te
ndertimit te qenjeve te gjalla,ajo pershkruan ndertimin mikroskopik te drites
dhe demonstron tekniken e mikroskopimit gjate vrojtimit te qelizes bimore
dhe shtazore,krahason strukturen e qelizave,bimore dhe shtazore


Qeliza është trupthi i cili është i mbështjellur me mbështjellës qelizor. Ajo është
e mbushur me lëngun e dendur qelizor – citoplazmëm. Në të janë të vendosura
pjeset e imëta qelizore – organelet, të cilat kryejnë funksione të ndryshme
jetësore.
Qelizat sipas formës janë të ndryshme. Qelizat shtazore mund të kenë formë të
drejtkëndëshit, pllakore dhe cilindrike (qelizat epiteliale), zgjatore (q.
Muskulore), yjore (q. Eshtrore), të degëzuara (q. Nervore) etj. Qelizat shtazore
janë më të vogla se sa ato bimore
Mr Nevruz Zogu
Qeliza është njësia baze ndertimore dhe funksionale e
organizmit. Organizmat e gjallë ndërtohen
(trupi i njeriut rreth 100 trilion) nga disa llojë qelizash
të cilat biologët dhe kimistët i klasifikojne në disa grupe:




Qelizat dhjamore janë si fluska shumë të vogla ku secila mban një rruazë të vetme të vyer
si rezerve energjie.
Qelizat e gjakut përbëjnë thuaj se gjysmën e qelizave të trupit të njeriut. Qelizat e kuqe të
gjakut shpërndajnë oksigjenin në organizëm. Organizmi i njeriut prodhon në çdo
sekondë rreth 2 milion qeliza të reja.
Qelizat nervore janë telat e trupit, d.m.th nëpërmjet tyre bëhet shpërndarja e sinjaleve
elektrike me një shpejtësi prej qindra kilometrave në orë. Truri i njeriut ka rreth 100
milliardë qeliza nervore.
Qelizat kockore. Edhe pse në shikim të parë kocka duket e vdekur dhe është e fortë si
shkëmbi ajo ndërtohet nga qëliza të gjalla. Qelizat e rrethojnë veten me minerale në
mënyrë që ta bëjnë kockën të fortë.
Mr Nevruz Zogu
Shkenca qe meret me studimin e qelizes quhet Citologji.
Qelizat kanë forma nga me te ndryshmet.
Qelizat epiteliale te cilat ndertojne indet siperfaqesore, mbrojtese te
trupit tonë te cilat kanë formë kubi.
Qelizat te tjera,p.sh. qelizat e rruazave te bardha te gjakut, apo qelizat e
amebes nuk kanë formë te qendrueshme.
Mr Nevruz Zogu




NDARJA QELIZORE
Ndarja qelizore ka elemente te perbashketa per
bimet dhe per shtazet.
Nje ndarje qelizore zakonisht zgjat shume 1 ore
Te disa lloje qelizash ajo perfundon brenda 20
minutave
Mr Nevruz Zogu
Teoria qelizore pohon se:
Njësia bazë ndërtimore dhe funksionale e gjallesave
është qeliza
 Qelizat e kanë prejardhjen e tyre nga qeliza
 Qeliza është njësia bazë e e zhvillimit dhe e rritjes
 Qeliza është njësia bazë e ripërtëritjes
 Qeliza është njësia bazë e trashëgimisë
PËRBËRËSIT E QELIZËS
Në çdo qelizë mund të dallojmë këto struktura
qelizore:
 Membrana qelizore
 Protoplazma

Mr Nevruz Zogu
Fermentimi eshte proces anaerob i zberthimit
te glukozes deri ne alkool.Ky proces quhet
frymarrje anaerobe ose si Fermentim,dhe
dallojm dy lloje Fermentimin acido llaktik
ose tharmit te bukes dhe ate alkoolik te
vererat dhe rakiat.
Mr Nevruz Zogu

Shumimi i qelizave
Shumimi i qelizave ose riprodhimi eshte njera prej vequrive kryesore te
jetes,qeliza e caktuar rritet dhe shumohet ne baze te vendimit
rregullues te trupit duke siguruar qe organizmi i rritur te zevendesoj
qelizat e shpenzuara ose te demtuara,
Psh Zevendsimi i qelizave muskulore si pergjigje e ushtrimeve fizike,ose
humbja eritrocteve kur personi ngjitet neper lartesi mbidetare,Qeliza
amnore para se te filloje te shumohet duhet te rritet dhe te kete te
dyfishuara te gjitha organelet e saj ne menyre qe qelizat e krijuara bija
te fitojn sasai te barabart te strukturave qelizore.
Mr Nevruz Zogu
Eshte ndarje direkte e drejte perdrejt e
qelizes,gjate se ciles berthama ndahet ne dy
pjese pa u shkatrruar membrana
berthamore,keshtu qe nuk paraqiten
kromozomet dhe nuk formohet boshti
ndarjes,psh Nga nje qelize ame krijohen dy
qeliza bija pak a shume te madhesis se
njejte
Mr Nevruz Zogu




Ndarja e thjeshte qelizore (mitoza)
Qelizat ndahen kur bimet dhe shtazet rriten dhe kur qelizat e vjetra ne
trup cila zevendesohen me te reja.Kjo ndodh permes ndarjes qelizore e
cila quhet ndarje e thjeshte qelizore.Gjate ndarjes se thjeshte qelizore
ndahet qdo kromozom(molekula e ADN – se )ne gjatesi me kohe dhe
behen dy kromozome te reja (molekula te ADN-se)
Ato shkojne secila ne qelizen e vet te re e dhe kane te njejten permbatje
kromozomesh sikurse qeliza meme.Ne nje qelize njeriu kemi 23 qifte
krozomesh.
Kur qeliza nuk ndahet molekuat e ADN-se paraqiten si fije te gjata ne
berthamen qelizore.Fijet e ADN-se bashkohen dhe i formojne
shkopinjet e shkurter te cilet quhen kromozome.
Mr Nevruz Zogu






1.Kur qeliza nuk ndahe, molekulat e ADN-se paraqiten si fije te gjata ne
berthamen qelizore. Nuk mund te shihen nje kromozom.
2.Fijet e ADN-se bashkohen dhe i formojn shkopinjet e shkurter, te cilet
quhen kromozome. Kromozomet tash kane filluar ndarjen per se gjati.
Kjo duket nga kromozomi i cili del me i zmadhuar.(kromozomi eshte
duke u ndare ne dy kromozome qe secili permban nje kopje nga
molekula e meparshme e ADN-se
3. Membrana berthamore shperbehet dhe kromozomet vendoesen ne
nje rresht ne qender te qelizes .
4.Kromozomet ndahen krejtesisht per se gjati. Gjysmat (ne te vertet
kromozomet e reja) shkojn secila drejt fundit (poleve) te qelizes.
5. Qelizat ndahen ne dy pjese. Te dyja qelizat e reja permbajne te njejtin
numer dhe lloj te kromozomeve, sikurse qeliza meme.
6. Ndarja qelizore ka perfunduar. Membrana berthamore eshte krijuar
dhe molekulat e ADN-se paraqiten perseri si fijet gjata
Mr Nevruz Zogu
Mr Nevruz Zogu



NDARJA REDUKTIVE (MEJOZA)
Formimi i qelizave seksuale te bimeve dhe te shtazeve behet gjate ndarjes
reduktive, (mejozes), kur qdo qeliz seksuale, krahasohet me qelizet, ka
numrin e pergjysmuar te kromozomeve. Ky redukim(pergjysmim) i
kromozomeve behet per arsye se gjat bashkimit te qelizave seksuale
mashkullore dhe femerore numri i tyre prap dyfishohet.
Qelizat seksuale mashkullore dhe femerore numri i kromozmeve prap
behet 46 qe eshte karakteristik per njeriun. Sikur te mos ishte ky proces
(mejoza) , numri i kromozomeve ne qdo gjenerate te ardhshme do te
katerfishohet, tetfishohej e keshtu deri ne pafundshmeri. Gjate frytnimit
bashkohen kromozomet e vezores dhe spermatozoidit
Mr Nevruz Zogu







domosdoshme qe qelizat seksuale te permbajne me shume se gjysmen
e kromozomeve qe permbajn qelizat e tjera. Perndryshe, numri I
kromozomeve ne qeliza dyfishohet per qdo gjenerate.
1.Nje qelize meme ne nje testise. Molekulat e AND-se ende jane te
shperndara si fije te gjata dhe kromozome nuk mund te dallohen
2.Fijet e ADNse bashkohen dhe paraqiten si kromozome
3.Qeliza ndahet. Secila qelize e re merr nga nje kromozom nga qdo qift
kromozomi, do te thot gjysma e numrit te kromozomeve.
4. Kromozomet ndahen per se gjati dhe dyfishohen
5.Permes nje ndareje te re qelizore (mitoze), krijohen 4 qeliza, qdo
njera nga nje gjysme tube(permbajtjeje) kromozomesh.
6. Ndarja qelizore eshte perfunduar.Ato te kater qelizat zhvillohen ne
spermatozoide
Mr Nevruz Zogu
Mr Nevruz Zogu
Me trashigimi nenkuptojm aftesit e
organizmave qe te bartin ne gjeneratat vijuse
veqorite e ngjajshme.
Keshtu ne saje te procesit te trashegimise
pasardhsit prinderve te tyre.
Kjo aftesi realizohet ne baze te lendes
trashiguese qe e ka cdo organizem
Mr Nevruz Zogu
Berthama e qelizes eshte bartese e lendes trashiguese-gjenet.
Gjenet kontrollojn te gjitha aspektet e jetes se nje organizmi . Pra
gjenet kontrollojn zhvillimin e karakteristikave biologjike te cilat
barten prej nje gjenerate ne tjetren.
Gjeni eshte segment i ADN-se dhe gjendet ne kromozone . Njeriu ne
qelizat trupore i ka 46 kromozone ndersa ne qelizat seksuale ka
23 sish. Kromozomet me mikroskop te zakonshem verehen se
jane dy nga dy ndermjet vete te ngjajshme dhe shenohen si
kromozome homologe ( njeri me origjin nga babai ndersa tjetra
me origjin nga nena ) .
Keshtu njeriu ka 23 qifte te kromozomeve , prej te cilave 22 jane
autosome , ndersa nje qift kromozome seksuale (sepse prej
kombinimit te tyre varet percaktimi i seksit ) . Pjeset perberse te
AND-se jane : nukleotidet qe ndertojn nga shum atome.
Mr Nevruz Zogu





ADN- ja Molekule e jetes
Kemi mesuar se cdo qelize qelize bimore dhe shtazore permban
numer te caktuar te kromozomeve ne berthamen e vet.Rolin
kryesore ne perberjen e kromozomeve e ka AND-ja(acidi
dezoksiribonukleik)
Ne perberjen e AND-se marrin pjese
fosfori,sheqeri,dezijsuruboza(prej nga edhe ka marre emrin
AND-ja) dhe kater baza azotike te cilat mes tyre jane te lidhura
ne renditje te caktuar.
Keto kater baza adenina,guanine,citozina,timina
Lidhja ne mes bazave kryhet ne menyren te caktur qe do te
thote se nje baze e nje zinxhiri lidhet me bazen e caktur te
zinxhirit tjeter,psh A-T ose C-G. Molekula e ADN – se perbehet
nga dy fije qe jane te perdredhura rreth njera-tjetres ne forme
spiraleje.Fijet mbahen se bashku nga bazat azotike qe ne qifte
jane te lidhura njera me tjetren.
Mr Nevruz Zogu
ADN
Mr Nevruz Zogu
Gjenetika eshte nje shkence qe nuk ka me shume se 100 vjet
qe i ka nisjet e veta po edhe pse kaq e re ka zene nje vend
mjaft te rendesishem ne jeten tone te perditshme duke
filluar qe nga ana mjeksore si psh terapite e semundjeve te
ndryshme e deri te perdorimi i gjenetikes ne raste te
ndryshme kriminalistike.
Ta marresh holle holle, gjenetika eshte nje shkence
mikroscopike sepse merret pak a shume me materialin qe
ndodhet ne berthamat e qelizave permasat e te cilave
shkojne ne te dhjetrat e micronit(10^-7).
Mr Nevruz Zogu



Pjeset e njepasnjeshme te ADN-se jane gjenet , ne te cilat jane te
shkruara informatat gjenetike per rrjedhjen e proceseve jetesore ne
qeliza , perberjen dhe formen e tyre. Keshtu ne gjene gjenden
informata per te gjitha veqorit e nje organizmi p.sh ngjyra e syve ,
forma e veshve dhe veqorit e tjera.
Molekula e ADN-se ka shume gjene . P.sh. llogaritet se njeriu ka afro
30.000 gjene . Ka raste kur nje gjen percakton nje veqori por edhe raste
kur nje gjen ndikon ne shum veqori.Gjithashtu ka raste kur veqoria
percaktohet nga shume gjene.
Pasardhesit bartin veqorit e prinderve , por mund te bartin edhe
ndonje veqori te nderruar ,ky fenomen quhet nderrim trashiguesmutacion. Nese nderrimi ndodh ne gjenin e vendosur ne kromozomet
autosome shenohet si mutacion somatic , ndersa nese nderrimi ndodh
ne gjenin e vendosune kromozomet seksuale shenohet si mutacion i
lidhur per seks
Mr Nevruz Zogu
Nese marrim parasysh qe cdo sekond trupi i njeriut
prodhon rreth 2 milion qeliza gjaku dhe se po kaq
qeliza shkaterrohen,ose qe jetegjatesia e qelizave te
bardha eshte shume i shkurter dhe se here pas here
duhet te zevendesohen dhe se cdo sekond trupi i
njeriut duhet te jete ne gjendje ti beje balle
mikroorganizmave te ndryshem qe mund ta
sulmojne dhe se sa dhjetra lloje hormonesh qe duhet
te prodhohen cdo sekond qe ta mbajne trupin ne nje
ekuiliber te mahnitshem do ta kuptonim me mire se
sa rendesi ka ajo strukture e vogel brenda cdo
qelize.
Ka raste qe mjafton nje gabim ne ato 3 miliard baza,sic
ndodh ne disa semundje gjenetike dhe trupi i njeriut
mund te shkoje drejt vdekjes.
Mr Nevruz Zogu



Semundja me shpesh paraqitet te femijet te
farefiseve te afert.
Meqenese eshte semundje recesive,atehere
mund te fshehet dhe papritmas te paraqitet.
Gjithashtu gjeni i caktuar ne kromozomin X
shkakton daltonizmin,mosaftesin e dallimit
te ngjyrave,e cila eshte semundje recesive
Mr Nevruz Zogu
Vecorite dominante jane keto :



Floket ngjyrembyllet,lakimi i
gjuhes,shkurtpamesia,gishtat e ngjitur,gishtat e
shkurter,shume gishta,grupet e gjakut.
Vecorite recesive jane keto :
Floket ngjyrecelt,moslakimi i gjuhes,sy
normale,gishta normal,numri normal i
gishtave,grupet e gjakut OA,B,AB.
Mr Nevruz Zogu
Mr Nevruz Zogu
PRINDERIT
PASARDHESIT
0-O
O-A
O-B
O-AB
A-A
A-B
A-AB
B-O
B-A
B-AB
AB-O
AB-A
AB-B
AB-AB
0-O
A-O
B-O
0-A,O-B
A-A
A-B
B-A
B-O
B-A
AB-B
AB-O
AB-A,B
A-B,AB
A,B,AB
Mr Nevruz Zogu
Fillimi Uljes
Fillimi ecjes
Ngjyra e Syve
Shtypja e gjakut
Pulsi
Dore Majtesi ose Djathtesi
Lija e vogel
Shputat e rrafsheta
Diabetus Mellitus
TBC
EPI
Paraliza e femijeve
Scarlatina
Rikecjet
CA e lukthit
CA e gjirit
CA Uterusit
Idiotizma
SCH
Depresioni
Mongolismi
Kriminaliteti
Pirja e duhanit
Alkoolizmi
Konsumimi I kafes
Mr Nevruz Zogu
82%
68%
89%
63.00%
54%
79%
95%
32%
84%
74%
72%
36%
64%
88%
27%
6%
6%
94%
80%
77%
89%
68%
91%
100%
94%
Metoda Citogjenetike
Mutacionet dominante
Distrophia muskulore
Sindaktilia-Gishtat e ngjitur
Brahidaktilia-Gishtat e shkurtut
Fenotipi i Ahondroplazis(Shkurtabiqet)
Sindromi Turner-individ qrregullime seksuale me
ovarium te pa zhvilluar(ex –poburtet)
Sindromi i Klinfelterit (individ me gjinje te zhvilluar
dhe testise pa zhvilluara)
Hunda-Nord,Afrikane
Sy Down
Mr Nevruz Zogu
MR.NEVRUZ ZOGU

Shkenctar te gjenetikës moderne kishte filluar në kopshtin e tij,ai ishte një
murg austriak në 1860.
Murgu ishte Gregor Mendel, dhe kontributin e tij në studimin e trashëgimisë
është diskutuar në çdo libër mësimi biologji.
Ironikisht, puna e tij u injorua dhe nuk rizbuluar deri në fillim të shekullit të
20.

Qrregullimet gjenetike
:Chromosomal
Abnormalities
:Mendelian diseases
:Multifactorial diseases

Definition: Sëmundjet në të cilat phenotypes janë
përcaktuar kryesisht nga veprimi, mungesën e veprimit, e
mutacioneve individuale.
Rrallë 1% të të gjithë individëve të jetojnë të lindur
4 llojet e trashëgimisë
: X lidhura dominant
: X lidhura ikës

Offspring ka një shans për të qenë të prekura 50:50
Ndikuar në mënyrë të barabartë të dy gjinitë
Shembuj
Grupi i gjakut ABO sistemit
Retinoblastoma
Neurofibromatosis
Sindromi Marfans
Coli familjare polyposis



Probability 25% (1:4)
Both sexes equally affected
Examples
Hemoglobinopathies: sickle cell anaemia,thalassemia
Inborn errors of metabolism:PKU,Alkaptonuria……
Albinism
Cystic Fibrosis
Hirschsprung disease

Një gjen mutant mbi kromozom X tek meshkujt do të
shprehë veten të gatshme pasi që nuk ka allele normale,
por një gjen mutant mbi kromozom X i femrave nuk do të
shprehë veten në prani të një allele normalExamples
Hemophilia
Colour blindness
Duchenne muscular dystrophy
G6PD deficiency
G6PD deficiency
DISTROPHI MUSC.


Daughters are affected, sons escape
Examples
Vitamin D resistant Rickets
Familial hypophosphatemia
Blood group Xg

ABO System
Gastric and duodenal ulcer : Group O
Stomach cancer : Group A

Rhesus system
Erythroblastosis foetalis





Prevalent in blacks specially in
certain parts of Africa
Heterozygous: apparently
healthy
Homozygous: severely anaemic
and die before puberty
Clinical features
No specific treatment
Prenatal diagnosis and
prevention

Reduktim në zinxhir
sintezë globin (alfa ose
beta)
Klinike karakteristikaanemi, shënoi
hepatosplenomegaly dhe
talasemisë facies
Diagnoza Prenatal dhe
parandalimin e

15-20 të çdo 100.000
meshkujve
Mangësi të koagulimit të
faktorit VIII
Sëmundje progresive të
përbashkët dhe atrofi
muskulare
Shkakun e vdekjes: efekteve
anësore të Rx-AIDS dhe
infeksioneve të tjera, sëmundje
të mëlçisë e mesme të hepatitit

E zakonshme në
popullsinë evropiane
(1 në 2000 lindje)
Ndikon frymëmarrjes
dhe traktet
gastrointestinale dhe
gjëndra djerse
Viscid mukoza
sekrecione-të
shkaktojë pengim të
frymëmarrjes,
canaliculi bile
Jetëgjatësia tani më
shumë se 30 vjeç

Mungesa e hydroxylase alanine phenyl
Akumulimin e alanine phenyl në gjak dhe indet e trurit esp
kryesor për të vonuar mendor
Diagnoza me zbulimin e ngritur nivelet e gjakut të alanine
phenyl
Trajtimi: dietë e ulët në alanine phenyl


Promovimin e
përgjithshme e shëndetit
Mbrojtje specifike
Paraprake dhe Rx
Zbulimin e
transportuesit
Diagnoza Prenatal
Shqyrtimit neonatale
Duke njohur raste
preclinical
Rehabilitation



Organizma te ndryshem per te jetuar kane
nevoje per ushqim dhe oksigjen.
Lendet ushqyese dhe oksigjeni nga mjedisi i
jashtem barten ne organzimin e shtazes
nepermes organeve te trejtjes dhe te organeve
te tretjes dhe te organeve te frymemarrjes.
Ushqimi dhe oksigjeni shperndahen ne te
gjitha pjeset e trupit te shtazes dhe te
njeriut.Funkisionin e shperndarjes se ushqimit
dhe te oksigjenit e kryen sistemi i qarkullimit
te lengjeve trupore
Mr Nevruz Zogu


Mr Nevruz Zogu
Sistemi i mbyllur i gjakut (sistemi
vaskular)haset te gjakut te
kurrizoret qe kane organin
qendror-zemren(sistemi
kardiovaskular)
Te keto shtaze eshte arritur
shkalla me e larte e zhvillimit
posaqerisht te sisoret ku sistemi i
qarkullimit te gjaku t
karakterizohet me pranin e
zemres dhe te eneve te
gjakut(arieteve dhe venave)


Mr Nevruz Zogu
Gjaku i cili qarkullon neper arteriere
(perjashtim bejne arteret e
mushkerive)dhe ate nga zemras kah
pjeset periferike trupore permban
mjaft oksigjen andaj ka ngjyre te kuqe
te qelet.
Gjaku arterioz u dorezon oksigjen
qelizave aktive dhe absorbon acidin
karbonik andaj gjaku e humb ngjyren
e meparshme dhe merr keshtu ngjyre
te kuqe te mbyllur gjaku venoz i cili
nepermjet venavne (perjashtim bejne
venat e mushkerive qe bartin gjak te
oksiduar)kthehet ne zemer
.Ne pjesen perfundimtare enet e
gjakut degezohen ne shume ene te
vogla –kapilare te cilat kane pore
shume te holla andaj e
mundesojne depertimin e gazrave
dhe materieve ushqyese.
Zemra si organ qendror i tere
sistemit qarkullues eshte e
vendosur ne strajcen e posaqme
nga indi lidhor qe quhet perikard.
Eshte organ zemra i zgavruar i cili
vazhdimisht punon,pune kjo qe
perfshinsistolen(kontraktimi,mble
dhja)diastolen.Gjate sistolave
zgavrat e zemres zbrazen kurse
gjate diastolave ato mbushen me
gjak
Mr Nevruz Zogu




Te keto e qarkullime te gjakut ne pergjithesi ngjajne
me ato te shpendeve ; si te shpendet zemra eshte e
ndare ne kater dhoma : ne dy vesheza dhe dy
barkushe.
Eshte ketu gjaku i paster qe ndodhet ne anen e majte
te zemres , nuk perzihet me gjakun e papaster qe
ndodhet ne anen e djathte. Me kete rast gjaku qe
rrjedh neper organet e mbrenshme nuk eshte gjak i
perzier sit e zvarraniket por gjak i paster.
Gjate levizjes se ti neper trup gjaku kalon neper dy
rrath qarkullimi . Qarkullimi i madhe perfshin rrugen
qe e bene gjaku nga barkushja e majte e zemres
neper trup e gjere ne veshezen e djathte, ndersa
qarkullimi i vogel perfshin rrugen qe bene gjaku nga
barkushja e djathte neper mushkeri gjere ne
veshezen e majte.
Qarkullimi i plot i gjakut luan rolin kryesor qe
gjitaret te kene temperature te qendrushme te trupit.
Mr Nevruz Zogu
Mr Nevruz Zogu
Organ qendror te qarkullimit te gjakut eshte zemra.Kjo
gjendet ne pjesen e perparme te trupit prapa organeve
te frymarrjes.
Zemra e peshqive eshte e perbere nga dy dhomeza:njera
quhet veshez ndersa tjetra barkushe me tkurrjen e
veshezes gjaku kalon ne barkushe dhe me tkurrjen e
barkushes gjaku largohet nga zemra me ane te nje
sistemi enesh,qe quhen arterie.
Ne mes ketyre nje arterie del nga barkusha e zemres
degezohet duke i formuar kater qifte,me arteriet e tjera
me te vogla,qe quhen arterie verzore;keto arterie e
bartin gjakun ne verza,ku ai formohet me oksigjen dhe
liron dioksidin e karbonit.
Mr Nevruz Zogu
Prej verzave gjaku bartet me ane te tjera,te cilat
vazhdimit degezohen duke shperndare gjakun
ne te gjitha organet e trupit.Ketu gjaku e leshon
oksigjenin dhe pasi ngarkohet me dioksid
karboni e produkteve te tjera,kthehet ne zemer
me anen e eneve qe quhen vena.Ky gjak ka
ngjyre me te erret.
Zemra e peshqive permban,pra,gjak te pa
paster.Nga kjo qe theksuam shihet se peshit
kane qarkullim te mbyllur
Mr Nevruz Zogu



Oragn qendror i qarkullimit te gjakut gjithashtu
eshte zemra. Ajo ndodhet ne pjesen e perparme te
zgavres se trupit ne mes dy mushkerive.
Zemra e bretkoses ka nje ndertim me te
nderlikuar se sa ajo e peshqve . Ajo eshte e ndare
ne tri zgavra; ne dy vesheza dhe nje barkushe .
Gjaku del nga barkushja e zemres dhe nerpermjet
aterieve shperndahet ne te gjithe trupin si dhe ne
mushkeri.
Nga trupi gjaku qe eshte i ngarkuar me dioksid
karboni kthehet ne veshezen e djathte, ndersa nga
mushkerit , i pasuruar me oskigjen , gjaku kthehet
ne veshezen e majt. Me kete menyr te bretkosa ka
dy qarkullime gjaku: qarkullimi I madhe dhe
qarkullimi i vogel.
Mr Nevruz Zogu


Me ane te qarkullimit te madhe , gjaku kalon nga
barkushja e zemres neper trup, per tu kthyer ne
veshezen e djatht dhe me ane te qarkullimit te vogel ose
qarkullimi mushkeror, gjaku leviz nga barkushja ne
drejtim te mushkerive dhe prej kendej ne veshezen e
majte te zemres. Veshezat permbajn gjak te ndrryshem:
vesheza e majt gjak te pasuruar me oksigjen ndersa
vesheza e djatht permban gjak te papaster ( me dioksid
te karbonit ).
Barkusha permban gjak te perzier , meqenese ketu vjen
gjaku nga te dy veshezat. Edhe ne organet e ndrryshme
te trupit , gjaku qe qarkullon eshte perseri i perzier
Mr Nevruz Zogu
Me perjashtim te krokodilave zemra ashtu si
edhe te uj toksoret eshte e ndar ne dy
vesheza dhe nje barkushe, me ndryshim se
te zvaraniket ne barkushe ndodhet nje fare
perdeje, e cila e ndan kete ne nje gjysme te
majte dhe nje gjysme te djathte.
Mr Nevruz Zogu

Ne kete menyre keto shtaze gjaku i paster
vazhdon te perzihet me gjakun e papaster,
por kjo perzirje behet me nje sasi te vogel,
sesa tek ujetoksoret. Prandaj , edhe ne
trupin e zvarranikeve, sidomos ne pjesen e
prapme te tyre, qarkullon gjak i perzier
gjak pjeserisht i oksigjenuar
Mr Nevruz Zogu
Te shpendet zemra eshte me e zhvilluar dhe me e
fuqishme sesa ajo e zvarranikeve . Gjate fluturimit
ajo duhet te beje nje pune me te madhe. Ne kete rast
te gjitha organet, veqanerisht muskujt e fluturimit
jane te pershkuara nga nje sasi e madhe gjaku . Per
kete arsye zemra punon me nje ritem me te
shpejtuar .
Zemra e shpendeve eshte e ndar ne kater vesheza dhe
dy barkushe . Gjaku i paster del nga barkushja e
majt dhe me ane te nje ene te quajtur aorte,
shperndahet ne te gjitha pjeset e trupit.
Mr Nevruz Zogu
Gjaku i pa paster grumbullohet ne
veshezen e djatht , prej nga kalon ne
barkushen e djatht nga e cila , me ane
te arterieve mushkerore , shkon ne
mushkeri ku e len dioksidin e karbonit
dhe e merr oksigjenin .
Prej mushkerive me ane te venave
mushkerore tani gjaku I paster hyn ne
veshezen prej nga zbret ne barkushen e
majte, e cila me ane te enes te quajtur
aorte e shperndan gjakun ne te gjithe
trupin e shpendit. Ndryshe nga
ujetoksoret e zvarranikve dhe e
shpendeve, nuk ndodh perzirja e gjakut
Mr Nevruz Zogu
USHQIMI DHE TE USHQYERIT



Ushqimi eshte i nevojshem per rritjen
njerezore, zhvillimin dhe funksionimin e trupit.
Ushqimi i mire kerkon nje diete te balancuar qe
siguron nje sasi ditore te pershtatshme te te
gjithe perberesve ushqimore si dhe nje
furnizim optimal te trupit njerezor me energji.
Ushqimi duhet te jete i sigurte, me vlera
ushqimore dhe te sigurohet ne menyre te
qendrueshme per te ruajtur dinjitetin e
konsumatoreve dhe identitetin kulturor te tyre.
Mr Nevruz Zogu

Profesionistet Europiane ne shkencen e
ushqimit, teknologjine dhe shkencen e te
ushqyerit kontribuojne ne menyre te
vazhdueshme ne permiresimin e prodhimit
te ushqimit, ruajtjen dhe shperndarjen si
edhe ne ushqimin dhe mireqenien e
njerezve duke vene ne zbatim shkencat baze
ne fushat e kerkimit aplikativ
Mr Nevruz Zogu




Ushqimi eshte nje ceshtje e rendesishme strategjike dhe
politike
Ndotja e ushqimit me agjente mikrobiologjike, kimike
dhe fizike apo alergene ushqimore mbetet nje ceshtje
kyc e shendetit publik;
Prodhimi lokal i produkteve ushqimore ndikon ne
kulturen rajonale, ruan diversitetin biologjik dhe
kontribuon ne stabilitetin shoqeror dhe ekonomik
rajonal;
Zinxhiri i transportit te ushqimeve ne distanca te largeta
mund te reduktoje cilesine ushqimore dhe mund te kete
nje efekt te demshem mbi mjedisin;
Mr Nevruz Zogu
Tretja fillon me coptimin e ushqimit në gojë nga dhëmbët,
prej këtej kalon në stomak ku përzihet me lëngun e
stomakut dhe coptohet më tej. Pasi ushqimi ka qëndruar
për një farë kohë në stomak, kalon në zorrë, ku lëndët
ushqyese thithen. Prej këtej lëndët ushqyese kalojnë në
gjak dhe transportohen me anë të gjakut atje ku trupi ka
nevojë për ato.
Në qoftë se marrim shumë energji ajo rezervohet si dhjam.
Nëse rezervohet shumë dhjam ne bëhemi të shëndoshë,
gjë që bën që organizmi të mbingarkohet, sepse ne
peshojmë shumë.
Dhe pse nuk je i shëndoshë mund të jetosh jo shëndetshëm.
Arsyeja mund të jetë kur ha gjëra që nuk duhet. Prandaj
është e rëndësishme të jetosh dhe të hash shëndetshëm
dhe mos të jesh mbi peshë.
Mr Nevruz Zogu
Ushqimi perzier prej lukthit nepermjet vrimes pirolike derdhet ne
zorren e holle, gjegjesishte ne zorren dymbedhjetgishtore.
Ne kete pjese te sistemit te tretjes, nen veprimin e lengut zorror,
vrerit dhe lengut pankreatik, behet pjesa kryesore e tretjes se
ushqimit. Ketu behet tretja e plote gati e te gjitha materjeve
ushqyese.
Tretja e materjeve ketu behet gjate pH te mjedisit per afer 8,5.
Perberja e acidit (thartines) prej lukthit neutralizohet gjate
kalimit ne zoren dymbedhjetgishtore (duodenum), qe arihet pH i
duhur i mjedisit per veprimin e enzimeve.ne ndikimin e legjeve
te permendura, materiet ushqyese-sheqernat, proteinet dhe
yndyrnat zberthehen deri ne materie qe mund te resorbohen ne
gjak dhe limfe
Mr Nevruz Zogu
Tretja ne zorren e trashe




Tretja dhe resorbimi i ushqimit plotesisht kryhet ne
zorren e trashe. Lengu i zores se trashe nuk ka fermente,
ka reaksion alkalik.
Ne pjesen fillestare te kolonit kryhet tretja e pjeses se
patretur te ushqimit nen dikimin e fermenteve qe vijne
me himusin prej zorres se holle.
Njekohesisht atij resorbohen sasit te vogla te glykozes
aminoacidet, acidet yndyrore dhe gliceroli.
Ne zorren e trashe gjendet flora e pasur e bakterieve te
cilet me enzimet e veta i zberthejne sheqernat proteinet
gjate se ciles krijohen gazrat e ndryshme dioksid
karboni, hidrogjen, metan, azot dhe materje toksike:
indol, skatol, amonjak etj.
Mr Nevruz Zogu




Pjesa me e madhe largohet nga organizmi nje pjese e
vogel kalon ne gjak prej atij ne melqij ku
neutralizohet.
Ne baze te kesaj funksioni i zores se trashe qendron
ne resorbimin e ujit, i disa kriprave minerale dhe i
disa sasive te vogla ushqyese deri sa permbajtja nuk
arrin konzistencen e fecesit.
Ne pjesen distale te zorres se trashe krijohet fecesi
prej mateieve te pashfrytezuara ushqyese brenda
dites krijohet 150-200 gr feces.
Defekacioni - nenkuptojme hedhjen e mases fekale
nga organizmi. Qendra e defekasionit gjendet ne
palcen kurizore.
Mr Nevruz Zogu


Lëndët ushqyese që i japin trupit energji
janë, karbohidratet, proteina dhe yndyrna,
dhe lëndët që e ndihmojnë trupin që të
funksionojë më mirë, janë vitaminat dhe
mineralet.
Këto lëndë të ndryshme janë përshkruar më
poshtë
Mr Nevruz Zogu
Karbohidratet gjenden në formë niseshteje dhe
sheqeri. Niseshteja gjendet në perime, si patatet dhe
drithërat (në drithërat përfshihet buka, orizi,
makaronat).
Perimet, patatet dhe drithërat janë të shëndetshme
sepse ato përmbajnë shumë karbohidrate në formë
niseshteje, dhe njëkohësisht kanë përmbajtje të ulët
dhjamore. Këto lloj karbohidratesh quhen prandaj
karbohidratet “e mira”. Nga këto ne duhet të hamë
shumë.
Gjenden dhe karbohidrate “të këqija” nga të cilat nuk
duhet të hamë shumë. Karbohidratet e “këqija” vijnë
nga të gjitha produktet që përmbajnë sheqer, si
ëmbëlsirat, çokollata, akullore, dhe pijet freskuese
Mr Nevruz Zogu
Së bashku me sheqerin nga të gjitha këto ne
marrim gjithashtu shumë lëndë ngjyruese
dhe lëndë shijuese, për të cilat ne nuk kemi
nevojë.
Dhe pse ne nuk kemi nevojë për sheqerin nga
këto produkte, ne hamë ose pijmë sasira
shumë të mëdhaja ëmbësirash, çokollate,
akullore dhe pije freskuese – sigurisht sepse
shumë njerëz mendojnë se ato shijojnë më
mirë se patatet.
Mr Nevruz Zogu
Ndryshimi midis karbohidrateve “të mira”
(niseshteja) dhe “të këqija” (sheqeri), është
se sa shpejt ato thithen nga zorra dhe
kalojnë në gjak. Karbohidratet e “këqija”
merren më shpejtë nga trupi, kjo bën që ato
mos të kenë asnjë të mirë, sepse kjo
pjesërisht shkakton luhatje të madhe të
sheqerit në gjak (sheqeri në gjak duhet të
qëndrojë kryesisht konstant), dhe gjithashtu
nuk të japin ndjesinë e ngopjes.
Mr Nevruz Zogu
Në qoftë se nuk arrihet ndjesia e ngopjes atëherë
njeriu ka tendencë të hajë përsëri, kjo bën që
njeriu merr më shumë energji se sa ka nevojë
dhe prandaj shëndoshet.
Prandaj duhet të hamë ushqim ku një pjesë e
madhe e energjisë vjen nga karbohidratet “e
mira”, e ndërsa këtyre u duhet kohë më e gjatë
për tu tretur në stomak dhe zorrë, në këtë
mënyrë sheqeri në gjak është më konstant dhe
jep një ndjesi ngopje më të gjatë.
Mr Nevruz Zogu
Proteina është një lëndë ushqyese shumë e rëndësishme,
sepse ajo përdoret pjesërisht për të krijuar energji dhe
pjesërisht për të ndërtuar gjithë organizmin. Për shkak
të funksionit ndërtues të proteinave është shumë keq që
të kesh mungesë proteinash ndërsa je në rritje e sipër.
Proteina mund të jetë me prejardhje shtazore ose bimore.
Proteina shtazore vjen nga kafshët dhe gjendet për
shembull në vezë, qumësht, djath, mish dhe peshk.
Proteina bimore vjen nga bimët dhe gjendet për
shembull në bizele, fasule (fasule soje, fasule të bardhe
dhe të errëta), oriz , miell e drithëra. Proteinat marrin
pjesë në mirëmbajtjen e indeve të lëkurës
Mr Nevruz Zogu
. Prandaj është e rëndësishme që ato të
përfshihen në të gjitha racionet tona ditore.
Proteina nuk është e nevojshme që të
përbëjë një pjesë të madhe të ushqimit
sepse vetëm një sasi e vogël proteine e një
cilësie të mirë siguron që cilësia e
përbashkët proteinore e gjithë ushqimit të
jetë e mirë.
Nuk është e nevojshme që të hahen ushqime
me prejardhje shtazore për të ngrënë
mjaftueshëm proteina
Mr Nevruz Zogu
Yndyra
Yndyrna është një lëndë ushqyese që përmban më shumë
energji, në 100 gramë yndyrë ka dyfish më shumë
energji se sa në 100 gramë karbohidrate.
Do me
thënë që njerzit duhet të bëjnë kujdes që të mos të hanë
shumë yndyrna, sepse njeriu absorbon shumë energji
shpejt dhe prandaj rezikon të bëhet i shëndoshë.
Mund të jetë e vështirë për të parë sa yndyrë ka në një
ushqim – vetëm kur ka gjalpë, vaj ose margarinë, që janë
pothuajse yndyrna.
Prandaj mund të flitet për dhjamë të fshehur , që është ai
dhjam që nuk mund të shihet direkt me sy (për shembull
është e vështirë të shikohet se sa dhjam ka në djath që
mund të përmbaj nga 10% deri në 80% yndyrë).
Mr Nevruz Zogu
Prandaj është mirë që të lexohet përbërja sa
yndyrë ka në produktin ushqyes përkatës.
Ushqimi i përpunuar industrialisht nuk është
më i keq se ushqimi i gatuar në shtëpi, por
duhet pasur parasysh që dhjami është më i
lirë se mishi dhe prandaj për prodhuesit
është me interes që të shkëmbejnë pjesë të
mishit me dhjam.
Mr Nevruz Zogu
Midis të tjerave është shumë e pashëndetshme
për enët e gjakut në trup të ekspozohen nga
shumë yndyra, sepse yndyra mund të
grumbullohet në muret e enëve të gjakut dhe
në këtë mënyrë rritet rreziku për bllookimin e
enëve të gjakut, prej të cilave njeriu mund të
vdesi.
Ndër të tjerash sasia e madhe e yndyrës në
ushqim bën që njeriu të peshojë shumë. Njeriu
është mbipeshë kur merr më shumë energji,
sesa ka nevojë, sepse trupi e e grumbullon këtë
energji ekstra në formë dhjami rreth barkut
ose vende të tjera në trup.
Mr Nevruz Zogu


Vitaminat dhe mineralet janë lëndë që duhet ti
marrë trupi nga ushqimi që ne hamë. Mund të
përdoren vitamina ose minerale në formë të
pilulave, por nëse ju hani ushqime të
shëndetshme dhe të ndryshme gjatë gjithë vitit,
nuk është e nevojshme.
Vitaminat janë lëndë të vogla organike, që ne
duhet ti marrim në doza shumë të vogla. Ato
janë të rëndësishme për shumë funksione në
trup, midis të tjerash, metabolizmin
Mr Nevruz Zogu
Ne nuk mund të prodhojmë vetë vitamina në
trup, prandaj duhet ti marrim ato nëpërmjet
ushqimit. Vitaminat ndahen në ato që
shkrihen në ujë si (Vitamina-B dhe
Vitamina-C) dhe ato që shkrihen në yndyrna
si (Vitamina-D, Vitamina-E dhe
Vitamina-K). Mineralet janë lëndë bazë që
janë me rëndësi jetësore për ne
Mr Nevruz Zogu
Ashtu si vitaminat dhe mineralet ne i marrim nga
ushqimi që hamë, sepse ato nuk krijohen në
trupin tonë.
Minerale janë për shembull natriumi, kaliumi,
kalciumi, magneziumi, hekuri, jodi, mangani,
bakri, zinku, kromi, fluori, seleni, dhe siliciumi.
Është e vështirë për të përcaktuar nëse ne
marrim mjaftueshëm vitamina dhe minerale.
Në qoftë se dyshon që nuk i merr mjaftueshëm
me anë të ushqimit është mirë të kërkosh të
bësh një vizitë te mjeku i familjes.
Mr Nevruz Zogu
Mr.Nevruz Zogu
Mr Nevruz Zogu