Transcript Liefdevol politiek leiderschap

Liefdevol politiek leiderschap
Zeven typen van democratische politici
Een verkenning
Koert Vrijhof
Liefdevol politiek leiderschap
Zeven typen van democratische politici
Een verkenning
Koert Vrijhof
Liefdevol politiek leiderschap |1
Inhoud
pagina
Inleiding ........................................................................................................................................................... 5
-
Versterking goede politieke leiding ...........................................................................................................
Wat maakt iemand tot een groot politiek leider? .....................................................................................
Wie zijn die goede politieke leiders? .........................................................................................................
Indeling van leiders .....................................................................................................................................
5
5
6
6
Deel I De Zeven typen ....................................................................................................................................... 8
1.
De Bevrijder ............................................................................................................................................. 8
-
Voorbeeldfiguur ................................................................................................................................
Cirkel van invloed en geweldloos verzet .........................................................................................
Broederschap ...................................................................................................................................
Inwendige stem ................................................................................................................................
Van bevrijder naar tiran ...................................................................................................................
De ander vernietigen........................................................................................................................
Trauma ..............................................................................................................................................
Einde van het tijdperk van de ‘bevrijder’ ........................................................................................
8
8
9
9
10
10
11
11
Column: Zout ............................................................................................................................................ 12
Column: Gioconda Belli over de revolutie in Nicaragua......................................................................... 12
2.
De Hervormer ........................................................................................................................................... 13
-
Democratie .......................................................................................................................................
Gezagsdrager wordt staatsman ......................................................................................................
Overgangsfiguur ...............................................................................................................................
Uitdagingen.......................................................................................................................................
Tegenvoeters ....................................................................................................................................
14
14
14
15
15
Column: Wederopstanding FDR .............................................................................................................. 16
Column: Een knieval ................................................................................................................................ 16
3.
De Activist ................................................................................................................................................ 17
-
Handelen als bewust avontuur........................................................................................................
Balans in daadkracht en kwantiteit ................................................................................................
Communicatie ..................................................................................................................................
Risico’s ..............................................................................................................................................
Terrorisme .......................................................................................................................................
17
17
18
18
19
Column: De Simone de Beauvoir van de Arabische wereld................................................................... 20
Column: Liever tien duivels in een systeem van controle en evenwicht dan een engel
met absolute macht .................................................................................................................. 20
2 | Liefdevol politiek leiderschap
4.
De Kunstenaar .......................................................................................................................................... 21
-
Engagement .....................................................................................................................................
Innerlijke drijfveer ............................................................................................................................
Uitdagingen en allergieën ................................................................................................................
Artistieke kant van leiderschap .......................................................................................................
Verwording ........................................................................................................................................
21
22
22
23
23
Column: Naar alle windstreken ............................................................................................................... 24
Column: De laatste godin van Athene..................................................................................................... 25
5.
De Wetenschapper .................................................................................................................................. 26
-
Delen met anderen .......................................................................................................................... 26
Wijsheid en intuïtie ........................................................................................................................... 26
Negatieve wetenschap..................................................................................................................... 27
Column: De Moeder Theresa van de apen ............................................................................................. 28
Column: Duurzame ontwikkeling, democratie en vrede ........................................................................ 28
6.
De Idealist ............................................................................................................................................... 29
-
Visie en spiritualiteit .........................................................................................................................
Risico’s ..............................................................................................................................................
Fundamentalisten ...........................................................................................................................
Gehoorzaam aan hoger hemels gezag ...........................................................................................
29
30
31
31
Column: Staatsman van verbondenheid ............................................................................................... 32
Column: Bisschop van de sloppenwijken ............................................................................................... 33
7.
De Organisator.......................................................................................................................................... 34
-
Structureren en samenwerken ........................................................................................................
Rituelen.............................................................................................................................................
Positieve macht achter de schermen .............................................................................................
Voortdurende bezieling ....................................................................................................................
Bureaucratie en ambtenarij.............................................................................................................
Ruggengraatloosheid? .....................................................................................................................
Organisaties zonder bezieling .........................................................................................................
Tevreden met de overheid ...............................................................................................................
34
35
35
36
36
37
37
38
Column: Psalm 4 vers 9 ........................................................................................................................... 39
Column: Strijder tegen de zee ................................................................................................................. 39
Deel II Leiders en leiderschap ....................................................................................................................... 40
-
Liefdevolle politiek ...........................................................................................................................
Wie bepaalt de menselijke geschiedenis? .....................................................................................
Belang politiek leiderschap .............................................................................................................
Persoonlijke voorwaarden voor leiderschap ...................................................................................
Bekwaam en bezield leiderschap ...................................................................................................
Maatschappelijke voorwaarden voor leiderschap..........................................................................
Vrouwelijke invloed ..........................................................................................................................
Leiderschap en crisis .......................................................................................................................
Charisma en emoties als bliksemafleider ......................................................................................
40
40
41
42
43
44
44
45
46
Liefdevol politiek leiderschap |3
-
Lessen...............................................................................................................................................
Leider en heldendom .......................................................................................................................
Keerpunt ...........................................................................................................................................
Gebundelde wil .................................................................................................................................
Ongezond leiderschap, sektevorming .............................................................................................
Relativiteit van ‘het goede’ en ‘de goede mens’ ............................................................................
Machtsverslaving .............................................................................................................................
Dictators ...........................................................................................................................................
Vadersurrogaat .................................................................................................................................
Maatschappelijke en innerlijke transformatie................................................................................
47
47
48
48
49
50
50
51
52
53
Deel III Elf leiders vergeleken ....................................................................................................................... 54
-
Het geheim van hartverwarmend politiek leiderschap ..................................................................
Gelouterd door tegenslag ................................................................................................................
Visie en symboliek ............................................................................................................................
Waardigheid en zelfrespect .............................................................................................................
Luisterend leiden, oog voor het individu .........................................................................................
Inleven in de tegenstander ..............................................................................................................
Humor en relativeringsvermogen ....................................................................................................
Moed en angst..................................................................................................................................
Geloof en levensbeschouwing .........................................................................................................
Geestelijk en lichamelijk uithoudingsvermogen.............................................................................
Partner ..............................................................................................................................................
Medestanders ..................................................................................................................................
De kracht van het tweetal................................................................................................................
Opvolgers ..........................................................................................................................................
Moeder..............................................................................................................................................
Vader .................................................................................................................................................
Kinderen ...........................................................................................................................................
Intelligentie .......................................................................................................................................
54
54
55
56
56
57
59
59
60
61
61
62
63
63
63
64
64
66
Deel IV Vergelijking van goede en tegengestelde leiders ......................................................................... 67
-
Toelichting per categorie ................................................................................................................. 67
-
Vergelijking van leiders in tabelvorm .............................................................................................. 69
Kiezen voor goede, bezielde leiders ............................................................................................................... 76
Samenvatting ..................................................................................................................................................... 77
Literatuur – boeken ............................................................................................................................................ 79
Literatuur – (artikelen in) publicaties en media ............................................................................................... 88
Andere bronnen ................................................................................................................................................... 92
Personenregister ................................................................................................................................................. 93
Kort CV auteur ..................................................................................................................................................... 94
4 | Liefdevol politiek leiderschap
Macht verdient alleen hij die haar dagelijks rechtvaardigt.
Dag Hammarskjöld (1951)
Inleiding
Mensen die zich met hart en ziel inzetten voor een betere wereld raken me van kind af aan. Veel respect heb
ik voor figuren als Gandhi, Willy Brandt, Mandela, Havel en Aung San Suu Kyi. Jaren van ballingschap en
opsluiting braken hen niet. Ik kan gefascineerd luisteren naar de toespraak van Martin Luther King in
Washington, 1963.
Als het gaat om de toekomst van de mensheid, beklemtonen velen het belang van goedheid in de zin van
meer liefde, wijsheid en mededogen, vooral ook bij degenen die leiding geven. Zonder goed leiderschap –
door degenen die we kiezen, maar ook in onszelf – zwalken we, lopen we risico’s. Die goede leiding ontstaat
wanneer angst en boosheid plaatsmaken voor vertrouwen, moed, vergeving en volharding. Liefdevolle,
gepassioneerde, hartverwarmende en competente leiders inspireren, brengen mensen in beweging in de
goede richting. Er zijn – en ze zijn er altijd geweest – mannen en vrouwen die in de frontlinie staan voor een
goede, humane politiek. Die in belangrijke mate of op moedige wijze (hebben) bij(ge)dragen aan het
bevorderen van een beter openbaar (of publiek) bestuur van de samenleving voor mens, dier en natuur.
Leiders, toegewijd aan het welzijn van anderen. Leiders die de aloude aanbeveling ‘behandel de ander zoals
je zelf behandeld wilt worden’ in de praktijk brengen.
Versterking goede politieke leiding
Idealiter wordt ‘de goede volkswil’ versterkt door leiders die door het volk zijn gekozen. “Wij vertrouwen op het
feit dat een leider eerlijk en capabel is, dat hij of zij een visie heeft over de richting die wij moeten inslaan. En
vertrouwen functioneert op een nog fundamenteler niveau. Wij vertrouwen erop dat een leider is wie hij of zij
lijkt te zijn, dat de persoon die in het openbaar optreedt dezelfde persoon is in zijn of haar privéleven.”1 Dit
klinkt idealistisch, want veel mensen hebben een afkeer van politiek, zelfs walgen ze er soms van. Toen ik aan
kennissen over mijn onderzoek vertelde reageerden ze vaak in eerste instantie: “Liefdevol politiek
leiderschap – bestaat dat dan?” En inderdaad, het politieke toneel is vaak niet verheffend. Er zijn veel
redenen waarom het woord ‘politicus’ gelijk staat aan ‘slimme vos’ of zelfs ‘sluw, onbetrouwbaar persoon’.
Velen gebruiken social media om politici te bekritiseren en vaak uit te schelden of hen duistere motieven toe
te schrijven.2 Of meer in het algemeen en onbepaald krijgt ‘het bestuur’ of ‘de politiek’ de schuld van wat
maatschappelijk misgaat of verkeerd dreigt te gaan: ‘ze doen maar’.
Echter, politiek in de zin van publiek bestuur is een essentieel onderdeel van een ontwikkelde maatschappij,
politiek leiderschap is een onmisbaar aspect van democratie. Want zonder goed bestuur en goed leiderschap
ontstaat grotere ongelijkheid, wanorde, de sterken en rijken gaan nog meer heersen. We doen daarom als
burgers er het beste aan om een publiek bestuur van een zo goed mogelijke kwaliteit te krijgen, goed politiek
leiderschap te versterken. Bijvoorbeeld door na te gaan wie goed politieke leiding geven, hoe, en waarom.
Zonder ze heilig te verklaren, want welk mens is nu helemaal zonder gebreken of daarentegen volledig
verdorven?
Wat maakt iemand tot een groot politiek leider?
Op deze vraag geven vele bekende en minder bekende mannen en vrouwen via hun leven het antwoord. Zíj
vertonen kenmerken en kwaliteiten als:
kwetsbaarheid als kracht, openstaan voor reflectie
gelouterd door tegenslag
geloof in een te verwezenlijken droom van meer rechtvaardigheid
groei in waardigheid en zelfrespect
maatschappelijke dienstbaarheid
verbinden en samenwerken als roeping
materialisme en statusgevoeligheid ontstegen
luisterend en dienend leiden, oog voor het individu
1
2
Stengel, p. 184
Opvattingen als deze komen overeen met de vorm van afweer ‘valse macht’, zie Bosch
Liefdevol politiek leiderschap |5
-
inleven in tegenstanders
nieuwsgierig naar andere visies
humor relativeert, om te beginnen jezelf
angst mag er zijn, maar moed is sterker
open staan voor nieuwe, democratische(re) vormen en gedachten
voortdurend ontspannen in het nu
vermijden zoveel mogelijk geweld als verdediging
doorzettingsvermogen en volharding.
Deze kenmerken en kwaliteiten hanteer ik om bijzondere, uitstekende leiders te selecteren. De samenstelling
van deze lijst is arbitrair; evenzo de keuze welke leiders er onder vallen en welke niet. In mijn studententijd
zagen velen Che Guevara als een groot, inspirerend, zelfs ‘sexy’ leider. Dat heldhaftige is inmiddels
gerelativeerd3. Zo zal elke tijd wel zijn politieke idolen hebben. Hoe zullen toekomstige generaties, in het
bijzonder historici, over bijvoorbeeld Mandela oordelen? En laten we niet vergeten dat tirannen als Hitler en
Stalin miljoenen aanhangers hebben gehad en dat zij nog steeds bewonderaars hebben.
Desondanks acht ik het de moeite waard om te bezien wat leiders die aan de criteria voldoen, beweegt of
heeft bewogen. We kunnen ervan leren, sterker nog, we moeten ervan leren, willen we meer goede leiders
krijgen.
Wie zijn die goede politieke leiders?
Het is niet eenvoudig om een selectie te maken uit al die mensen die landen, naties, volkeren,
gemeenschappen leiden of hebben geleid op een voorbeeldige manier.
Sinds 1994 heb ik, als vrijetijdsbesteding, bijgehouden wie in de media en de geschiedenis naar voren komen
als goede politieke leiders. In binnen- en buitenland. Daarnaast heb ik me verdiept in de levens van elf leiders
die ik in 2000 selecteerde op algemene bekendheid en reputatie, en beschikbaarheid van
achtergrondinformatie. Zoals Mandela, Gloria Steinem, de Dalai Lama, Havel, Aung San Suu Kyi, Rigoberta
Menchú – wereldleiders van faam. Wat is het dat hen onderscheidt van ‘gewone’ bestuurders en politici? Wat
is het geheim van hun hartverwarmende uitstraling? Wat hebben ze gemeenschappelijk? Ik heb gezocht naar
het antwoord op deze vragen. In mijn onderzoek heb ik ook de achtergrond en levensloop betrokken van
eerdere grootheden als Gandhi, Roosevelt, Hammarskjöld, Willy Brandt en Martin Luther King. Resultaten van
mijn onderzoek zijn geplaatst op de website www.politicalheroes.org.
Indeling van leiders
Hoe verder mijn onderzoek vorderde, hoe diverser het beeld werd van de goede leiders. Ik zocht daarom naar
een indeling in categorieën die recht doet aan hun verscheidenheid. Degenen die de onderdrukking van een
volk bestrijden, bevrijders, hebben een andere aard dan de leiders die voor vernieuwing zorgen in een
vastgelopen maatschappij, de hervormers. Een activist is een ander type dan de wetenschapper, ook al
kunnen beiden veel positieve invloed hebben.
Voor het onderscheid in typen heb ik me gebaseerd op uiteenlopende bronnen. Psychosynthese kent een
indeling van zeven menstypen die gebaseerd is op theosofische ideeën. Die indeling hanteer ik bij mijn
onderzoek, waarbij ik de typen soms anders definieer dan vertegenwoordigers van psychosynthese of
theosofie. Daarnaast heb ik diverse publicaties over chakra’s bestudeerd (volgens velen heeft ieder mens
zeven chakra’s: lichamelijk te traceren energiepunten). Bovendien nam ik kennis van diverse benaderingen;
zie daarvoor de voetnoten en de literatuurlijst. De interpretatie en weergave van al deze informatie is
uiteraard mijn verantwoordelijkheid.
Het gaat hier om ‘ideaaltypen’. Er is geen leider die uitsluitend kenmerken van één type heeft. Dag
Hammarskjöld was niet alleen een mysticus (idealist), maar ook een bekwaam diplomaat (organisator). Václav
Havel werd bekend als politiek dramaturg (kunstenaar) en bleek, ook tot zijn eigen verbazing, geschikt te zijn
voor het ambt van landspresident. Maar het gebruik van ‘ideaaltypen’ is een prima manier om aan te geven
waar bij een politicus het zwaartepunt ligt.
Waarschijnlijk omdat ook het Cubaans communisme in populariteit heeft ingeboet, het verschijnen van kritische biografieën
over ‘El Che’, en de afname van het anti-amerikanisme waarvan hij een symbool was.
3
6 | Liefdevol politiek leiderschap
De volgende typen komen in deel I aan de orde:
1. Bevrijder
2. Hervormer
3. Activist
4. Kunstenaar
5. Wetenschapper
6. Idealist
7. Organisator.
Bij elk type geef ik voorbeelden van leiders die daarbij passen. Ook noem ik figuren die weliswaar
overeenkomen met het type, maar er niet mee in balans zijn: er teveel of juist te weinig aan voldoen:
‘gemankeerde’ leiders. Of rechtstreeks tegenover het type staan. Ook daarbij heb ik gezocht naar ‘extreme’
figuren om het onderscheid met voorbeeldige leiders zo duidelijk mogelijk te laten uitkomen. Ik varieer daarbij
in het gebruik van de mannelijke en de vrouwelijke vorm per hoofdstuk.
Het belang van leiderschap en vooral de liefdevolle variant ervan vind ik in de literatuur; deel II is de weerslag
daarvan.
Daarnaast wil ik achtergronden van en parallellen bij bekende humane politici leren kennen. Welke delen ze?
Wat is hun ‘geheim’? Daarvoor heb ik bij een elftal me verdiept in hun achtergrond. De weerslag van dit
onderzoek staat in deel III.
Toegespitst op hun jeugd heb ik een 80-tal leiders vergeleken. Deel IV bevat het resultaat van dit meer
kwantitatieve onderzoek.
Liefdevol politiek leiderschap |7
DEEL I
1.
De zeven typen
De Bevrijder
Moed draagt ons naar de sterren.
Seneca4
In elke maatschappij zijn er mensen die voelen en vinden dat onrecht bestreden moet worden. Zelfs onder de
meest wrede dictaturen staan mensen op die onderdrukking niet aanvaarden, die opkomen voor hun humane
overtuiging. Hun wezenskenmerk is de krachtige overtuiging dat zij staan voor een ‘juiste zaak’. Daar waar
menselijke waarden zijn geschonden, houden zij het geloof in de terugkeer van die waarden. “Ik had geen
openbaring, verschijning of moment van de waarheid, maar een gestage opeenstapeling van duizend
kleineringen, duizend vernederingen, duizend niet-herinnerde momenten, wekte in mij een woede, een
rebellie, een verlangen om het systeem dat mijn volk gevangen hield te bestrijden. Er was niet direct een dag
waarop ik zei: vanaf nu af aan ga ik mijzelf wijden aan de bevrijding van mijn volk. Ik was er opeens gewoon
mee bezig en ik kon niet anders.“5
Behalve moed is ook een sterke wil kenmerkend voor hun acties. Zij gaan door ‘riemen en ruiten’. Vaak
zwemmen ze tegen de stroom in en nemen ze het risico van ‘er niet bij horen’. Als ze in balans zijn, weten ze
te relativeren en hebben de wijsheid om hun doel bij te stellen als daar aanleiding toe is. Ze zijn
gepassioneerd assertief, niet agressief; ze leren vooral voelend en ‘al doende’. Denk aan het onderscheid
tussen een ’soldaat’ en een ‘krijger’: de laatste volgt de orders van zijn ziel op in plaats van die van zijn
meerdere. “De krijger voelt zijn hart, de vreugde, het verdriet, de groei ervan. Hij ziet zijn eigen tekortkomingen
onder ogen en erkent zijn eigen demonen. (…) Je eigen rommel opruimen is de moeilijkste klus.“6 De bezielde
leider bevrijdt anderen door zichzelf vrij te maken. Dan is hij een waarlijke Bevrijder.
Voorbeeldfiguur
Gelouterd door tegenslag, is de Bevrijder sterker dan de angst voor pijn of de dood. Hij leeft uit innerlijke rust.
“Niets maakt een grotere indruk dan iemand die uitstijgt boven zijn leed.“7 En juist deze leiders worden in
zekere zin onsterfelijk. Sommigen blijven bekend als ‘vader/moeder van de natie’ of nationale held(in).
De Bevrijder legt als voorbeeldfiguur de nadruk op moed en zelfvertrouwen, zowel bij het verkrijgen van kennis
als in de wijze van leven.8 Hij geeft de richting aan en helpt de ander(en) het beginpunt en de nodige energie
bij zichzelf te vinden. Bevrijding is breder dan de afwerping van een letterlijk of figuurlijk juk, het is ook de
schepping van een vrije geest.
De Bevrijder heeft daarbij de kracht om rechtop te blijven te staan in de enorme weerstand die hij bij
ander(en) wakker kan maken. Die weerstand is de tegenkracht van degene(n) die bang is (zijn) om bestaande
vormen los te laten en open te staan voor het nieuwe.9 Zij zijn niet alleen te vinden bij tegenstanders, maar
ook in het eigen kamp: “de abolitionisten in het geval van Lincoln, de calvinisten in het geval van Willem de
Zwijger”.10
Cirkel van invloed en geweldloos verzet
Bevrijders “werken aan de grens die onze wereld scheidt van die van morgen en dienen daar als gids, om te
laten zien hoe de dingen werkelijk zijn (…) of als verkenners die terugkeren met gegevens over de situatie aan
het front.“11 Ze kunnen goed visualiseren. “Ze beginnen met het einde voor ogen“ en vergroten daardoor hun
‘cirkel van invloed’. Zoals Gandhi. Hij wist door consequente acties zijn gezag stelselmatig te vergroten.
Ferruci, p. 263
Mandela 1995, p. 93
6 Fox, p. 110, 111
7 Covey, p. 60
8 Hodson, p. 27
9 Korteweg, p. 181
10 Geyl, p. 31
11 Bennis, p. 21
4
5
8 | Liefdevol politiek leiderschap
Uiteindelijk konden de Engelsen niet om hem heen. 12 Angst voor de bezetter houdt een onderdrukt volk in zijn
greep. Veel bevrijders proberen een einde te maken aan de bezetting door geweld. Gandhi leverde een unieke
prestatie door zijn acties consequent geweldloos te houden en de angst voor de bezetter te doen
verminderen. Het is verschrikkelijk dat desondanks na de onafhankelijkheid van India en Pakistan (voormalig
Brits-Indië) in 1947 er enorme gevechten tussen hindoes en moslims uitbraken met honderdduizenden
slachtoffers.
Het optreden van de Poolse vakbond Solidarnosc is een ander voorbeeld van effectief langdurig geweldloos
verzet dat uiteindelijk succes had. Het is te hopen dat het geweldloze verzet van bijvoorbeeld de Dalai Lama
en zijn Tibetaanse volk ook op den duur dat effect zal sorteren.
Broederschap
Dat een Bevrijder een individualist is, lijkt voor de hand liggend, maar is niet waar. Wij doen als mensen nooit
iets helemaal zelfstandig. Bijvoorbeeld Mandela gaf voortdurend aan dat hij een loyaal lid was van het African
National Congres (ANC). Mandela werkte daarbij op basis van ‘ubuntu’, broederschap. Hij streefde bij
discussies ernaar altijd te luisteren naar wat iedereen te zeggen had voordat hij zijn eigen mening gaf. Vaak
was die mening de consensus van wat tijdens het debat naar voren was gebracht. “Nooit zal ik de stelling van
de regent vergeten: een leider (…) is als een herder. Hij blijft achter de kudde en laat de behendigste
voorlopen, waarop de anderen volgen, zonder te beseffen dat ze steeds vanuit de achterhoede worden
geleid.”13 Overigens kan een dergelijke manier van leiden ook ten kwade worden aangewend als de leider
minder edele motieven heeft; kuddegedrag heeft niet voor niets een negatieve betekenis.
Inwendige stem
Essentieel voor de Bevrijder is het blijvend luisteren naar zijn inwendige stem. Dat maakt dat de Bevrijder
steeds inzichten kan bijstellen, dat hij contact houdt met het menselijke en dat hij zijn bestaan niet boven die
van de andere mensen stelt. Gandhi spreekt in zijn geschriften meermalen over ‘het innerlijke stemmetje’ dat
hem op cruciale momenten ingaf hoe te handelen. Hij beschouwde die stem als een aanwijzing van de
waarheid – of, wat voor hem hetzelfde was, van God. Aung San Suu Kyi zegt het zo: ”Je moet een innerlijke
spirituele kracht ontwikkelen.”14 En Mandela: “Ontwikkeling (…) is onmogelijk zonder serieuze introspectie,
zonder jezelf te kennen, je zwakheden en je vergissingen.”15
Maar ogenschijnlijk krachtige en bezielde leiders kunnen het moeilijk vinden om zwakheid in welke vorm dan
ook te tolereren, om angst voor onzekerheid onder ogen te zien. Van de oorspronkelijke bevrijder Fidel Castro
wordt gezegd dat zijn “ego zo royaal is geproportioneerd dat het luisteren en feitelijk observeren in de weg
zit.”16 Voor dergelijke bevrijders is de uitdaging om te groeien in de richting van buigzaamheid en
ingetogenheid, en gedrevenheid in balans te brengen met ontspanning.17 Ze kunnen ‘ontdooien’ als ze weer
de verbinding leggen met ‘de gewone mens’, ontdekken dat dienen en een vorm van nederigheid
onlosmakelijk verbonden is met echt leiden.18 Het hart moet weer spreken.
En in teamverband kunnen anderen de goede kracht versterken en de tekortkomingen van de leider(s)
compenseren, mits men daarvoor openstaat. Echter, slechts weinig leiders kiezen daarvoor. Immers macht,
prestige en onkwetsbaarheid voelt ook ‘lekker’, de ervaren tekortkomingen, het lijden is te gering om zichzelf
te herzien. Dat heeft een prijs: “Een revolutionair, die de samenhang waartoe hij behoort verlaat, vindt niet het
leven, maar de dood.”19
Uit een oogpunt van ‘te veel’ en ‘te weinig’ zijn Gandhi en Lenin vergelijkbaar. Daar waar Gandhi te veel
hoopte op meer bevrijding bij de Indiërs dan alleen het bereiken van nationale onafhankelijkheid, zoals betere
behandeling van de ‘onaanraakbaren’ en beëindiging van de kindhuwelijken – zo had Lenin te weinig
vertrouwen in de mondigheid van het Russische volk. Hij verhinderde de ontwikkeling van een gekozen
volksvertegenwoordiging: de sovjets20 werden niet democratisch gekozen, de Doema (het parlement)
12
Covey, p. 67 e.v.,116
Mandela 1995, p. 29; Stengel, p. 65
14 Clements, p. 172
15 Mandela – In gesprek met mijzelf, p. 5
16 Tempelman, 27-12-2014
17 Ofman, p. 122, 64
18 Greenleaf; Weisfelt p. 201, 249
19 Hammarskjöld 1989, p. 62
20 Oorspronkelijk waren de sovjets een vertegenwoordiging van arbeiders, boeren en soldaten
13
Liefdevol politiek leiderschap |9
ontbonden en de grondwetgevende vergadering gesloten. Een houding waartegen Rosa Luxemburg al dertien
jaar daarvóór had gewaarschuwd.21 Evenzo heeft onder anderen Tagore aan Gandhi voorgehouden dat hij de
kans op blijvende emancipatie bij de mens, in het bijzonder de Indiër, overschatte. Gandhi’s ‘innerlijke
stemmetje’ heeft hem blijkbaar niet een passende verwachting ingegeven over zijn volksgenoten.
Van bevrijder naar tiran
De Bevrijder is een ideaaltype. Het tegenovergestelde type is degene die onderdrukt, de alleenheerser. Zij zijn
de uiterste polen van een lijn. In de praktijk blijkt dat die lijn kort kan zijn.22 Maar al te vaak verkrampt een
bevrijder onder druk van de verwachtingen of omstandigheden. Moedige leiders kunnen overmoedig worden,
charmante revolutionairen kunnen doorslaan naar narcisme, idealistische leiders kunnen de ethiek uit het
oog verliezen, passie en gedrevenheid kunnen doorslaan naar fanatisme. Hoeveel bevrijders werden niet
onderdrukkers en ontpopten zich als tiran? Zoals N’krumah, de eerste president van Ghana. Hij bleek helaas
het prototype voor talrijke Afrikaanse leiders. Ook de directe omgeving van de bevrijder kan aan
zelfoverschatting en negeren van de innerlijke stem meewerken. “Veel leiders in Afrika zijn in het begin best
goed, maar ze blijven maar zitten. Na zeven jaar zegt men tegen die mannen: u bent eigenlijk Jezus Christus.
En na twaalf jaar zeggen ze: u bent God.”23
Hoe een ogenschijnlijk overeenkomende opvoeding toch een wezenlijk andere uitkomst kan krijgen, is te zien
bij bevrijders als Lincoln en Mao Zedong. Beiden hadden lezen van non-fictie als grote passie, terwijl hun
vader veel inzet eiste om mee te werken op de boerderij. Hun verzet daartegen werd herhaaldelijk met slaag
bestraft. Daarentegen hadden ze een zeer goede band met hun (stief)moeder. Beiden werden de
belangrijkste leiders in een burgeroorlog. Lincoln wordt echter onomstreden gezien als de mildste, meest
verzoeningsgezinde en grootste Amerikaanse president; Mao Zedong (buiten China) als een van de meest
criminele politici ooit. Leggen we hun levensgeschiedenissen naast elkaar, dan zien we een verschil – voor
zover bekend - in de kracht van karakter van de moeders. Lincolns moeder was bekend als slim, vriendelijk en
gevoelig. Ze overleed toen haar zoon negen was. Met zijn stiefmoeder kon hij uitstekend opschieten. Zij
moedigde hem aan te lezen en te leren.
Mao’s moeder had een zacht en meegaand karakter, en was toegeeflijk voor haar zoon. Hij bleef een
levenslange genegenheid voor haar houden.
Daarnaast had Lincoln de wijze en democratische ‘Founding Fathers’ van de Verenigde Staten en de daarbij
horende wetten en instituties als voorbeeld, wat samenging met een diep christelijk geloof. Mao beschouwde
vooral de ziekelijk achterdochtige en meedogenloze Stalin als leidsman en opereerde in de sfeer van een
autoritaire cultuur en dito partij, waarbij geloof in een hogere macht uitgesloten was.
De ander vernietigen
Een gemeenschappelijk kenmerk van radicale bevrijdingsbewegingen is het gebruik van geweld om het doel
te bereiken. Sommige worden zo geobsedeerd door hun tegenstander dat ze nog alleen maar kunnen denken
aan zijn vernietiging. Als de tegenstander dan volhardt in diens visie en strategie, is oorlog onvermijdelijk –
met het risico van de eigen ondergang. Een verliezen/verliezen-scenario.24 Bijvoorbeeld bij Lenin. Vele
decennia gingen radicale socialisten ervan uit dat aan Stalin de ongenadige, paranoïde onderdrukking in de
Sovjet-Unie te wijten is. Nu de sovjet-archieven inmiddels zijn opengegaan, blijkt dat deze al door Lenin in
gang is gezet. Dat sluit naadloos aan bij wat al bekend was van Lenin vóór zijn tijd als ‘bevrijder’ van Rusland:
een intelligente fanaticus.25 Hij staat daarmee model voor vele andere communisten. Zoals de Vietnamese
communist Ho Chi Minh, die stelde: “We moeten de onafhankelijkheid tegen elke prijs bereiken, al zouden
onze bergen er vlam voor moeten vatten.“26 De dood is (dan pas) een bevrijding - van de tegenstander of van
de bevrijder(s) zelf.
Kenmerkend voor de omslag van bevrijding naar onderdrukking is het verlaten van internationale oriëntatie
en het spelen op chauvinistische en nationalistische sentimenten. De nationalist is dan ook een ‘natuurlijke’
tegenpool van de Bevrijder.
Luxemburg, 1971
Zoals Sun Tzu al stelde, kunnen polariteiten snel in hun tegendeel veranderen (p. 223)
23 Aad van den Heuvel
24 Covey, p. 187
25 Deutscher, Stalin deel I, p. 66 e.v.
26 Van Ree
21
22
10 | Liefdevol politiek leiderschap
Een hedendaagse variant van kleineren van de tegenstander zien we bij het optreden van de Amerikaanse
presidentskandidaat Trump. Volgens onderzoek kunnen diens botte uitspraken bijdragen aan zijn
geloofwaardigheid. “Juist doordat hij zo politiek incorrect is, zien kiezers hem als betrouwbaarder dan zijn
concurrenten die netter opereren. (…) veel mensen zien aso’s als krachtige leiders, omdat zij blijkbaar in staat
zijn hun eigen regels aan anderen op te leggen. Bij vervolgonderzoeken bleek hoe krachtig dit effect is; je
vindt het terug in zo’n beetje de hele westerse wereld.”27 Een andere reden voor zijn populariteit is mogelijk
dat hij een stem geeft aan de machtelozen, de verongelijkten28, de mensen die zich de verliezers voelen in de
samenleving. Het zou ook zo kunnen zijn dat sommige Amerikanen Trump zien als de personificatie van ‘The
American Dream’, een luisterrijk sprookje waarin Trump de koning is. The Dream fungeert als ‘opium van het
volk’ om met Marx te spreken, het maakt de dagelijkse zorgen lichter.29
Trauma
Soms is het streven naar bevrijding, de revolutie, een façade - waarachter een groot trauma schuilgaat.
“De geestestoestand van een dictator lijkt (sterk) op die van een kind dat worstelt om zich te bevrijden uit het
baringskanaal. Hij wordt verscheurd door een vreemde mengeling van chaotische en onverenigbare gevoelens
en energieën, zoals een impulsieve agressie tegen elke tegenwerking of hindernis, een grote twijfel aan
zichzelf, megalomanie, een onverzadigbare ambitie, primitieve kinderlijke angsten, algemene paranoia, en
een sterk lichamelijk onbehagen, waarbij hij vooral het gevoel heeft dat hij stikt of gewurgd wordt. Mensen die
deze toestand (…) zelf ervaren hebben, gaan zich daardoor realiseren hoe rampzalig het kan zijn als iemand
met zo’n geestestoestand erin slaagt om macht te verwerven, terwijl hij eigenlijk in therapie zou moeten.”30
De Zwitserse psychologe Alice Miller wijst op het onderzoek van Lloyd deMause: “ … het gevoel van die
wurggreep waaruit men zich moet bevrijden komt (niet voor) bij de reëel bedreigde volkeren, bijvoorbeeld bij
Polen in 1939, maar wel bij volkeren waar dat niet reëel het geval was, bijvoorbeeld Duitsland in 1914 en
1939, of bij een man als Kissinger in de tijd van de oorlog in Vietnam. Bij een oorlogsverklaring gaat het dus
ongetwijfeld om de bevrijding uit een gefantaseerde bedreiging, benauwenis, vernedering.” Volgens Alice
Miller is het niet zozeer de traumatische geboorte, maar zijn het andere, latere traumatische kind-ervaringen
die een volk via een dictator straffeloos kan projecteren op het buitenland, joden, zigeuners, homo’s of wat
voor groep ook die tot zondebok wordt gemaakt: “…wanneer het rouwproces onmogelijk is geweest, probeert
men in de herhalingsdwang het verleden ongedaan te maken en de vroegere tragische passiviteit (als kind,
K.V.) met behulp van de activiteit van nu (als volwassene, K.V.) uit de wereld te helpen. Omdat dit echter
onmogelijk is, omdat het verleden nooit ongedaan kan worden gemaakt, brengen dergelijk oorlogen de
agressor (zowel de leider/dictator als de volgeling, K.V.) geen bevrijding, maar uitsluitend de ondergang, ook
wanneer in het begin overwinningen worden geboekt.”31
Einde van het tijdperk van de ‘bevrijder’
Voor de verovering van de gehele aarde waren wilskrachtige, moedige, maar gevoelsarme types nodig,
avonturiers en wetenschappers. Dankzij dit soort mensen wist het Westen de afgelopen vijf eeuwen de wereld
te domineren. Grenzen van allerlei aard zijn verkend en verlegd, de wereld wordt steeds ‘kleiner’. En
werkelijke bevrijders zijn steeds meer te vinden in de rest van de wereld, leiders als Sun Yat Sen, Gandhi,
Ferrer (president van Costa Rica), Kim Dae Jung (president van Zuid Korea), Mandela, Konaré (president van
Mali), Aung San Suu Kyi.
“Een man kan nu een krijger zijn zelfs zonder ooit een klap uit te delen. De strijd om een schoner milieu is een
nieuw strijdperk (…), evenals de strijd voor de wereldvrede en het opkomen voor de mensenrechten.”32 De
dominantie van de mannelijke wil is voorbij. Shakespeare had al op het eind van zijn leven genoeg van de
woedende mannen die altijd maar weer dood en verderf zaaien.33 “Wij hebben een versterking nodig van de
innerlijke krachten in ieder mens.”34 Er is meer behoefte aan harmonie en schoonheid, aan verbetering van
wat we kennen, aan samenwerking, aan ‘vrouwelijke’ waarden, aan energie van het hart, aan liefde.
Het is de tijd voor een meer evenwichtig en gedeeld leiderschap.
Mudde 27-9-2015
Pauka, p. 87 e.v.
29 Blom, p. 33
30 Grof, p. 299
31 Miller, In den beginne, p. 166, 167. Hitler bijvoorbeeld haatte onbewust zijn vader en projecteerde die haat als volwassene op
de joden. De meer persoonlijke kant van dit zondebok-verschijnsel heet ‘valse macht’, zie Bosch
32 Corneau, p. 134
33 Bouman
34 Stibbe, p. 5
27
28
Liefdevol politiek leiderschap |11
Column:
Zout
Gekleed in een paar witkatoenen doeken en met sandalen aan zijn voeten,
begint een tengere 60-jarige Indiër op 12 maart 1930 een mars van 370
kilometer naar Dandi, een kustplaatsje aan de Arabische Zee. Het doel is om
daar zout uit de zee te winnen en zo bewust de Britse wet te overtreden. Die
verbiedt namelijk zoutwinning uit zee, ter bescherming van het Britse monopolie
op zout. Achtenzeventig medestanders vergezellen Gandhi. De belangstelling
voor de mars is enorm. De dorpen en nederzettingen die zij passeren zijn
versierd in India’s nationale kleuren. Omstanders knielen voor de stoet. Een paar
keer per dag spreken Gandhi en anderen de menigte toe. Steeds meer mensen
sluiten zich aan. Na vierentwintig dagen lopen bereikt een massa van enige
duizenden mensen Dandi. De ochtend daarna raapt Gandhi een beetje zout op
dat de golven op het strand hadden achtergelaten. De wetsovertreding is een
feit.
Dit is een signaal voor de Indiërs om massaal zelf zout te gaan winnen. De
Engelse machthebbers geven niet toe. Hun monopolie op zoutwinning, met de
daarbij horende belastingheffing, is in gevaar. Tienduizenden wetsovertreders
worden gearresteerd en tot gevangenisstraf en geldstraffen veroordeeld. De
Gandhi
Engelsen hanteren soms buitensporig geweld, maar het Indiase verzet blijft
massaal èn geweldloos. De actie is vooral een groot succes voor de Indiërs
omdat hun zelfvertrouwen terug is. De opvolging van koloniale bevelen is niet meer vanzelfsprekend. Het
Britse rijk is de morele verliezer.
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1c/Gandhi_at_Dandi_5_April_1930.jpg
Gioconda Belli over de revolutie in Nicaragua
“Ik zeg altijd dat ik het aan de Dichter35 te danken heb, dat ik met de ziel van
mijn land in contact ben gekomen. Ik hield van zijn lichaam van ontzaglijke
meren en oprijzende vulkanen, van de bomen met hun rebelse, verwarde
kronen, van de vochtige, naar koffie geurende dalen, wolken als de vrouwen van
Rubens, zijn uitzinnige zonsondergangen en buitensporige stortbuien. Maar het
was de Dichter, die mij binnenleidde in de diepere kennis van de plek waar ik
geworteld ben, die mij liet zien hoe het verleden licht kon werpen op het heden
en die mij in staat stelde de stukjes naast elkaar te leggen en te begrijpen waar
de politieke feiten en ellende om mij heen (…) uit voortkwamen. (…) Ik had alle
noodzakelijke boeken gelezen om mijzelf ervan te overtuigen dat er voor
Nicaragua geen andere uitweg was dan de gewapende strijd en de revolutie. (…)
Eigenlijk vond ik het fijn een van de velen te worden, de voorrechten kwijt te
Gioconda Belli
raken die mij van de anderen scheidden, de voorrechten die mij achtervolgden
en mij eraan deden twijfelen of de anderen mij ooit wel zo als een van hen
zouden beschouwen als ik wilde zijn.”36 “Dat de revolutie niet helemaal succesvol was, neemt niet weg dat ze
een enorme hoeveelheid positieve energie en dromen voor een betere wereld aan de dag legde. Ik heb nog
nooit zoveel solidariteit, moed en gulheid gezien als toen.(…) Natuurlijk gebruikten we geweld en probeerden
we geweld met geweld uit te bannen. Het werkte niet, dat is de les die we geleerd hebben en dat geldt niet
alleen voor links. Je kunt niet de individuele rechten van de mens verkwanselen. Dat hebben we tenminste
wel bereikt: het inzicht dat je de een niet voor de ander mag opofferen. Het resultaat is dat het er in Nicaragua
menselijker op geworden is.”37
Een collega van Gioconda Belli die zich benoemd had tot haar ‘intellectuele voogd’ toen zij bij een reclamebureau werkte.
Belli, p. 55, 62, 106
37 Frankenhuyzen
35
36
12 | Liefdevol politiek leiderschap
2.
De Hervormer
Het beste wat we over iets kunnen zeggen, is dat het moet worden hervormd, want dat
houdt in dat het onmisbaar is.
Ortega y Gasset
Velen willen niets te maken hebben met macht en politiek, zien politici vooral als hypocriete lieden, uit op
macht om de macht en geld om er zelf rijker van te worden. Die zienswijze is niet alleen van vandaag of
gisteren. Net als in andere delen van de samenleving is in de politiek sprake van kortzichtigheid, egoïsme en
onrecht. Politiek in de zin van publiek bestuur is echter onmisbaar voor een ontwikkelde maatschappij. Er valt
aan politiek niet te ontkomen. En ook al zal de wereld nooit rechtvaardig worden, we zullen onze
verantwoordelijkheid moeten nemen willen we de politiek optimaal voor ons, als samenleving, laten werken.
“We zijn allemaal in hetzelfde avontuur verzeild geraakt en allemaal op zoek naar zingeving, een doel, geluk,
liefde, hier op Moeder Aarde die we met elkaar delen. (…) Als je hart zich bewust wordt van onze wezenlijke
eenheid, [ga je je] inzetten voor gemeenschappelijke doelen waaraan je samen met anderen werkt. Deze
verandering komt van binnenuit (in plaats van je te worden opgelegd door een autoriteit van buitenaf); ze
komt niet voort uit filosofische of politieke abstracties, maar uit een realistisch inzicht.”38 Kortweg: “we
moeten de samenleving van binnenuit veranderen, omdat het onze samenleving is.”39 Dat betekent ook dat
we openstaan voor een aanpak van de problemen en onvolkomenheden die we collectief tegenkomen. Zo’n
aanpak zal eerder bestaan uit hervormingen dan omwentelingen. “Verandering is het zoeken naar een balans
tussen oud en nieuw en niet, zoals vaak beweerd wordt, een revolutionair nieuwe aanpak. Het verwijt van
behoudzucht is dan snel gemaakt. Echter, het verlangen naar een radicale breuk komt óf voort uit
belangstelling voor het onbekende, óf is een teken van een te lang uitgestelde ‘noodzakelijke’, bij de tijd
passende wijziging.”40
De drijvende kracht bij de bezielde hervormer is uit liefde te dienen, harmonie te scheppen, een meer humane
maatschappij in te richten. De Hervormer is er op gericht om nieuwe vormen te bedenken en in te voeren,
zodat nieuwe ideeën voor een meer menselijke samenleving kunnen beklijven.41 Zoals Thorbecke schreef:
“De hervormers op politiek gebied zijn hetgeen in de kunsten, de wetenschappen en de nijverheid de
ontdekkers of uitvinders zijn.“ Hij voegde daaraan toe: “Hervormers overwinnen niet zelden eerst na hun
dood; hervormers vervolgt, kruisigt of verbrandt men, alvorens in hen te geloven.“42 Gelukkig heeft Thorbecke
zelf het positieve resultaat ondervonden van zijn staatkundige hervormingen.
Kwaliteiten van deze leiders zijn idealisme, verantwoordelijkheid, tact en hartelijkheid. Zelfs op momenten van
grote onrust, gevaar en onder omstandigheden van algemene paniek blijven zij sereen, met “een groot besef
van de eigen kracht, voortkomend uit de oude regel: al wat je voor een ander doet, is welgedaan.“43
Hervormers hebben voldoende elasticiteit om hun visie aan te passen aan maatschappelijke veranderingen,
zonder de essentie los te laten. Niet door (over)macht worden tegenstanders overwonnen, maar door
overtuiging. Zij bewegen hen tot samenwerking en het sluiten van compromissen. “Wij moeten elk compromis
niet al te gauw als immoreel veroordelen. Want het gaat in de politiek en de wetgeving niet om onwrikbare
beginselen en onbereikbare idealen. (…) wetgeving onder het democratische stelsel (…) vraagt om
compromissen tussen de verlangens van ieder individu en elke groep en allen om hen heen. (…) Het is het
compromis dat voorkomt dat elke groep van hervormers (…) de groep aan het andere uiterste van het
politieke spectrum verplettert.”44 De Hervormer ziet de maatschappij als een samenwerkingsverband dat onze
vrijheden waarborgt en vergroot, in plaats van een oorlog van allen tegen allen waarin ieder opkomt voor zijn
of haar belang en eigen vrijheid.45
Millman, p. 332
Keen, p. 17
40 Keulen/Kroese, p. 191
41 Korteweg, p. 182
42 Thorbecke, p.19
43 Ten Hoopen, p. 101, 102
44 Kennedy, p. 22, 23
45 Achterhuis 2016
38
39
Liefdevol politiek leiderschap |13
Democratie
De Hervormer “heeft een enorm voordeel ten opzichte van anderen die dat niet hebben: mensen volgen haar
of hem veel liever dan iemand bij wie ze geen warmte voelen. Je kunt nog zo briljant of charismatisch zijn, als
mensen niet voelen dat je er bent voor ze, komen ze niet in beweging – althans niet zonder dwang of
bedreiging.“46 Hervormers hebben vaak een prikkel nodig om tot actie over te gaan. Ze krijgen die vaak van
een ander type leider, de activist. Passie en enthousiasme is nodig om mensen te verzamelen die openstaan
voor het hervormingsprogramma en -beweging. Dit gebeurde door de oproep van Franklin Roosevelt tijdens de
conventie van de Democratische Partij in 1932: “I pledge you, I pledge myself, to a new deal for the American
people. Let us all here assembled constitute ourselves prophets of a new order of competence and of
courage. This is more than a political campaign; it is a call to arms. Give me your help, not to win votes alone,
but to win in this crusade to restore America to its own people.”47
Hervormers zorgen ervoor dat de leden van de groep zich meer met elkaar verbonden voelen. Voor hen geldt
bij uitstek: ‘om jezelf te leiden, volg je hoofd; om anderen te leiden, volg je hart.’ Geven en ontvangen zijn een
vloeiende energie, dynamiek. ‘Vrouwelijke’ energie komt tot uitdrukking.
Zoals liefde en leiderschap eigenlijk werkwoorden zijn, is democratie het ook. Teruggang naar meer autoritaire
vormen in de maatschappij is nooit helemaal denkbeeldig. Hervormers geven democratie juist meer diepgang:
“Mehr demokratie wagen!”48 Bij democratie is nog belangrijker dan het uitgangspunt dat de meerderheid van
de bevolking beslist, het principe dat verkiezingen altijd de mogelijkheid van correctie van de eerdere keuze
inhouden. De kern is dat de bevolking kan beslissen om op haar schreden terug te keren of een andere weg in
te slaan. En dat een meerderheid dit principe niet ‘zomaar’ kan afschaffen door het te vervangen door
‘democratisch centralisme’, ‘de sharia’ of een andere vorm van autoritair bestuur.
Gezagsdrager wordt staatsman
Onverwacht kunnen ‘gewone’ gezagsdragers uitgroeien tot visionaire, bevlogen leiders: staatslieden. Denk
aan Europees leider Jacques Delors, paus Johannes XXIII, premier Willem Drees, de Noorse premier Gro
Harlem Brundtland, de Ierse president Mary Robinson, ministers als Cals, Marga Klompé. Grote leiders komen
bijna altijd uit chaos voort, uit orde komen zij zelden, uit anciënniteit nooit.49 Zelden, maar het komt voor. Willy
Brandt was een groot hervormer, hij kwam tevoorschijn uit ‘chaos’, als kind van een arme ongehuwde
moeder, als balling en uit de puinhoop na de oorlog – maar klom toen volgens de interne democratische orde
binnen de Duitse SPD op tot voorzitter van de partij. Pas in de functie van bondskanselier ontplooide Brandt
zich ten volle als internationaal aansprekend vernieuwer en verzoener die deuren wist te openen door zijn
‘Ostpolitik’.
Een ander, schitterend voorbeeld van een succesvolle hervormer is José Ferrer, president van Costa Rica in
verschillende periodes van 1948 tot 1974. Hij schafte het leger af, voerde kiesrecht ook voor vrouwen in en
verkleinde de kloof tussen arm en rijk. Veel meer dan bijvoorbeeld Fidel Castro en Che Guevara verdient hij
het predicaat ‘Caribisch hervormer’.
Overgangsfiguur
Een ‘speciaal’ type van de Hervormer is degene die overgang van dictatuur naar een milder regime in goede
banen leidt, zoals de Zuid-Afrikaanse president De Klerk. Een ander voorbeeld van een hervormend
overgangsfiguur, die via een partij opklom, is Michaël Gorbatsjov. Na zijn benoeming tot secretaris-generaal
van de communistische partij in 1985 ging hij zijn hervormingsprogramma uitvoeren. Een, overigens weinig
succesvol, ‘vroeg voorbeeld’ van dit soort hervormers is Sun Yat Sen, de eerste president van de Chinese
republiek. Zijn programma leek veelbelovend, een combinatie van nationalisme, democratie en volkswelvaart,
maar hij ondervond te veel weerstand en hij stierf te vroeg om het uit te kunnen voeren.
Konrad Adenauer leidde in West-Duitsland de overgang van de nazi-tijd naar de huidige Duitse democratie,
verankerd in zijn moderne grondwet. Dat Adenauer 14 jaar lang bondskanselier kon zijn (1949 – 1963) werd
niet alleen veroorzaakt door zijn sterke gestel, maar ook door de noodzakelijke langdurige helingsperiode na
Ten Hoopen, p. 106
“Ik beloof u, ik beloof mijzelf, een nieuwe 'deal' voor het Amerikaanse volk. Laten wij, hier allemaal tezamen, ons profeten
maken van een nieuwe eenheid van kunde en van moed. Dit is meer dan een politieke campagne; het is een oproep tot strijd.
Geef mij uw hulp, niet alleen om stemmen te winnen, maar om deze kruistocht te winnen om Amerika aan haar eigen volk
terug te geven.”
48 De leus waarmee de Westduitse partij SPD onder leiding van Willy Brandt de verkiezingen van 1969 inging.
49 Uitspraak van Julius Leber (SPD-parlementslid, verzetsman en een leermeester/mentor van Willy Brandt), zie
Herinneringen, p. 89
46
47
14 | Liefdevol politiek leiderschap
de verwoestende oorlog. Blijkbaar vonden zijn kiezers hem daartoe meer bekwaam dan zijn sociaaldemocratische tegenstanders. Eerst na het aantreden van Willy Brandt (1969) ging een nieuw hoofdstuk van
de Duitse geschiedenis in.
Uitdagingen
Democratische hervorming leidt tot toename van regels en instituties, want democratisering zonder het
vastleggen en uitvoeren van afspraken is gedoemd te mislukken. Al de Duitse wetenschapper Max Weber
heeft gewezen op de spanning die zo ontstaat tussen democratie en bureaucratie.50 De echte democraat
laveert dan ook tussen ruimte en beperkingen.
De uitdaging voor de Hervormer is om doelgericht te zijn en daarin ontspannen, soepel te blijven: “balans
bewaren, want wie doorslaat, brengt geen transformatie maar vernietiging (…) alleen wie evenwichtigheid
weet te bewaren, [kan] werkelijke transformatie bereiken. Een te eenzijdige focus op één bepaald aspect (…)
kan het bereiken van verandering onmogelijk maken.”51 Ook is matigheid nodig: “Op abstract niveau begrijpt
iedereen doorgaans wel de noodzaak tot verandering, maar als het erop aankomt is de mens een
gewoontedier. Te veel vernieuwing is traumatisch en zal tot opstandigheid leiden.”52
Aan de andere kant, behoedzaamheid en vriendelijk begrip van een hervormersgezind leider - bijvoorbeeld in
de rol van bemiddelaar - kan leiden tot besluiteloosheid, en haar verdraagzaamheid tot conflictvermijding en
zelfs tot opportunisme. Zo’n houding kan ook het egocentrisme versterken van de (autoritaire) opponent
(Chamberlain versus Hitler te München in september 1938).
Een andere vorm van ‘hervormend’ opportunisme is de kleur aannemen van je omgeving. Zo was Wim Kok als
voorzitter van de FNV een gedreven vakbondsbestuurder, als PvdA-fractievoorzitter een criticus van de
regering, als minister-president de bekwame optelsom van compromissen en als commissaris van diverse
ondernemingen uiteindelijk een steun van het maatschappelijk systeem dat hij in eerdere functies had
bekritiseerd.
Tegenvoeters
De ‘natuurlijke’ tegenvoeter van de Hervormer is degene die geen verandering wil: de conservatief. Mogelijk is
de conservatief een politicus die geslaagd is in zijn hervormingsijver en de bereikte veranderingen wil
behouden. We kunnen daarbij denken aan de Engelse 18eeeuwse denker Edmund Burke. Jan Blokker haalt
Presser aan die in Napoleon schreef dat de bevredigde revolutionair altijd en overal conservatief is. Hij wil niet
meer terug, maar ook niet meer verder.53
Een venijniger soort tegenvoeter van de Hervormer is degene die zegt de maatschappelijke verlangens van de
bevolking te willen uitvoeren, maar in de praktijk vooral zijn eigen belangen behartigt: de populist. Populisten
spelen in op het wantrouwen dat in veel samenlevingen bestaat tegen besturen, overheden en hun
vertegenwoordigers, de ‘elite’. Parlementariërs worden vaak gezien als belofte-brekers en zakkenvullers. De
populist maakt gebruik van het beeld van een veilige, vertrouwde en duidelijke samenleving die verstoord
wordt door ongewenst invloeden (mensen, opvattingen) van buitenaf.54 De Italiaanse zakenman en politicus
Berlusconi is wel hét voorbeeld van een figuur die op dit wantrouwen handig heeft ingespeeld. Populisten
doen alsof er een eenduidige, ‘eerlijke’ volkswil bestaat - waarvan zij slechts de spreekbuis zijn.55 Charisma,
dat wil zeggen populariteit niet op basis van afstamming of benoeming, is een kenmerk van de populist. In
werkelijkheid heeft de populist altijd zijn eigen – ideële en/of zelf-verrijkende - agenda en gebruikt de
verkregen macht om die uit te voeren. Vaak maakt hij zelf deel uit van de ‘elite’ die hij zegt te bestrijden, maar
weet dat handig te verhullen.
De lijst van dit soort populisten of volksmenners, letterlijk mis-leiders, is helaas lang.
Giddens, p.20
Ten Hoopen, p. 100
52 Wet 45 van de 48 wetten van de macht, zie Greene.
53 Blokker
54 Speksnijder
55 Wansink
50
51
Liefdevol politiek leiderschap |15
Column:
Wederopstanding FDR
In bijzondere omstandigheden treffen uitersten elkaar. Franklin Delano
Roosevelt (FDR), sinds 1921 kreupel als gevolg van de ziekte polio,
beraadslaagt tijdens de oorlog in Teheran en op Jalta met Stalin. De laatste is
sinds zijn jeugd gehandicapt aan zijn linkerarm. FDR kan zijn handicap niet
verborgen houden, maar weet door briljante communicatie de aandacht te
richten op de essentie van het contact met de ander, waardoor die vergeet met
een kreupel iemand van doen te hebben. Stalin doet (wel) veel moeite om zijn
handicap te verbergen. Mogelijk heeft hij daarom een stille bewondering voor
zijn bondgenoot in de Tweede Wereldoorlog.
FDR’s nieuwe start vindt plaats op 26 juni 1924 in New York, Madison Square
Garden. Het verkiezingscongres van de Democratische Partij is in volle gang. De
aanhangers van de verschillende presidentskandidaten geven elkaar geen
duimbreed toe. Debatten worden op het scherpst van de snede gevoerd. Men
kondigt een nieuwe spreker aan, Franklin Roosevelt, in 1920 kandidaat voor
Franklin Roosevelt
het vice-presidentschap. Het publiek kijkt stil toe hoe Roosevelt zich moeizaam
op krukken begeeft naar het spreekgestoelte. Met uiterste concentratie, hevig zwetend, bereikt hij het zonder te vallen. Een kruk zet hij neer, hij grijpt zich met een hand vast aan de katheder. Hij begroet de
duizenden aanwezigen lachend en zwaaiend met zijn vrije arm. Zij antwoorden met een hartelijk applaus. Dan
houdt hij een magistrale redevoering ten gunste van zijn favoriete kandidaat, Al Smith, die hij betitelt als ‘the
happy warrior’, de gelukkige strijder. De menigte juicht hem toe, geeft hem een daverende, langdurige ovatie;
een orkest zet viermaal vergeefs in. Het is iedereen duidelijk wie de werkelijke gelukkige strijder is: niet Smith,
maar Roosevelt. Zijn rentree op het politieke toneel, met zorg voorbereid, is glorieus.
Acht jaar later kiest het Amerikaanse volk hem tot president en leidt hij het door de economische crisis van de
jaren dertig en de oorlog daarna.
Een knieval
Warschau, 7 december 1970. Een druilerige ochtend. Maandenlang is er
onderhandeld tussen de West-Duitse en de Poolse regering over een blijvende
vrede, 25 jaar na afloop van de Tweede Wereldoorlog. Nu is het de dag van
ondertekening van het vredesverdrag. Besloten is om eerst een krans te leggen
bij het graf van de onbekende soldaat en bij het monument voor het getto van
Warschau.
Omringd door diplomaten en fotografen plaatst bondskanselier Willy Brandt de
bloemenkrans bij het monument. Hij blijft staan en … knielt. Zo zit hij een halve
minuut zwijgend op zijn knieën. De beelden hiervan verspreiden de media over
de wereld.
De knieval maakt op miljoenen een ontroerende, onuitwisbare indruk. Men
voelt en ziet dat de leider van de Duitsers met dit gebaar schuld belijdt voor de
moord op de joden tijdens de oorlog. En dat door een man die part noch deel
had aan de jodenvervolging, integendeel, zich voortdurend had verzet tegen de
nazi’s. Of, zoals een verslaggever het uitdrukte: “Dan knielt hij, hij die het niet
hóeft te doen, voor allen die zouden moeten knielen, maar het niet doen –
omdat zij het niet durven of niet kunnen.”
De knieval symboliseert de ommekeer van Duitslands positie in de wereld. Nu
de schuld is erkend, is er ruimte voor een nieuw begin, voor een normaal
aandeel in de gemeenschap van de volkeren.
16 | Liefdevol politiek leiderschap
Willy Brandt
3.
De Activist
De weg naar heiligheid gaat in onze dagen noodzakelijk via daden.
Dag Hammarskjöld (1955)
De bezielde activist komt rechtstreeks op, vanuit een diep gevoel voor rechtvaardigheid en waarheid, voor
verdrukten en minderheden. Activisten zijn er op elk gebied van het leven. Rechtstreekse actie heeft iets
zuivers, heeft de kracht van eenvoud. De Activist weet bruikbare aandacht te krijgen voor nieuwe
aandachtspunten en ideeën. Zij stimuleert door mensen aan te spreken in vormen die ze kunnen bevatten. Zij
zoekt daarbij naar nieuwe middelen en mogelijkheden.
Activisten kunnen van onschatbare waarde zijn omdat ze een samenleving beletten in te dommelen en
zelfgenoegzaam te worden.56 De ‘natuurlijke’ tegenvoeter van de Activist is degene die onverschillig staat
tegenover de zaak waarvoor de Activist aandacht vraagt of deze uit de weg gaat.
Handelen als bewust avontuur
Het gaat bij de Activist niet in de eerste plaats om snel succes te behalen, maar om het doel te behalen via
een weg die daarmee in overeenstemming is. Het handelen zelf is een instrument van bewustzijn en
ontplooiing. Met de mogelijkheid, niet de zekerheid, van verbetering van datgene waarvoor men opkomt, de
uitdaging. Handelen wordt zo een bewust aangegaan avontuur. Theoretische lessen hebben geen of weinig
invloed op deze avonturiers, ze leren door de praktijk, door vallen en opstaan57. “Deugd uitdrukken in daden
geeft het scherpste begrip.“58 Soms lukt het de Activist om innerlijk kalm, sereen te blijven. Zij “kenmerkt zich
door zorgvuldigheid, respect en aanwezigheid. Zorgvuldigheid is een overwinning op nonchalance en
amateurisme, haast en vergeetachtigheid, de neiging om dingen maar half af te maken of zichzelf voor de gek
te houden. (…) Respect (…) houdt in, dat we ook aan gewone omstandigheden die aandacht geven die we
zouden bewaren voor de meest verheven en indrukwekkende dingen. (…) Aanwezigheid is ons honderd
procent geven aan een situatie zonder afgeleid te worden door de verlokking van toekomstige
gebeurtenissen.”59 De paradox van de Activist is om het heden te accepteren zoals het is en de toekomst met
behulp van haar diepste, dierbaarste intenties en wensen te verwezenlijken.60 Zoals Martin Luther King het
zei: “Als je vertrouwen hebt, hoef je niet de gehele trap te zien om de eerste stap te zetten.”61
De Activist heeft veel weg van het archetype de ‘scout’, de verkenner, zoekend naar nieuwe middelen en
mogelijkheden.62
Balans in daadkracht en kwantiteit
Aanwezigheid is ook de eigen integriteit en onafhankelijkheid handhaven zonder over te gaan tot gewelddadig
verzet of terugtrekken, en vanuit integriteit en onafhankelijkheid constructief handelen.63 Zoals Dag
Hammarskjöld het zei: “De weg naar heiligheid gaat in onze tijd noodzakelijk via daden.”64 Daarbij gaat
kwaliteit vóór kwantiteit, want voor de Activist is het een risico om zich te verliezen in de grote hoeveelheid
mogelijke acties en taken. Daadkracht leidt niet automatisch tot resultaat. Contact met de reden voor de
activiteiten, de inspiratiebron, kan uit zicht raken.
En algemeen politiek leiderschap vraagt nog meer, de belangen van anderen zijn dan ook in het geding, zij zijn
wellicht strijdig met die van de oorspronkelijke doelgroep.
Toch zijn er Activisten die zich verbreden, doorgroeien tot een meer allround politiek handelen. Bijvoorbeeld
Martin Luther King, begonnen als strijder voor gelijk burgerschap voor de zwarte bevolking, nam later ook
stelling tijdens de Vietnamoorlog en ondernam actie tegen armoede.
Lessing, p. 78
Lessem, p. 73
58 Yogananda, p. 128
59 Ferruci, p. 92
60 Chopra
61 Tijdens een toespraak op 12 september 1962
62 Onderzoek naar de natuurlijke leider van Mark van Vugt en Anjana Ahuja
63 Assaglioli 1987, p. 177
64 Hammarskjöld 2007, p. 83. “Voor leiders bestaat de uiteindelijke test altijd uit doen” (Bennis, p. 151)
56
57
Liefdevol politiek leiderschap |17
Vakbonden kunnen, naast het behartigen van de collectieve en individuele belangen van werknemers, ook
een macht zijn ter bescherming van de rechtsstaat. Goed georganiseerde bonden kunnen immers snel hun
leden in actie brengen voor verbetering van omstandigheden en tegen misstanden. Zij zijn een ‘natuurlijk’
tegenwicht tegen populisten en demagogen, en hun gemobiliseerde aanhang. Op leiders van de vakbeweging
rust de taak om op afgewogen wijze invulling te geven aan die macht. We spreken daarbij eerder van
autoriteit of gezag – een gehoorzaamheid op vrijwillige basis met de erkenning van een gemeenschappelijke
visie, doel en strategie. Er zijn vele voorbeelden te geven van situaties dat dit gelukt is, maar helaas ook vele
van niet.
Communicatie
Bij politiek handelen is het gebruik van het gesproken en geschreven woord meestal essentieel. “Een goede
leider kan met iedereen praten: van hoog tot laag en van laag tot hoog. (…) Een chauffeur is even belangrijk
als een directeur-generaal.”65 Václav Havel wist als dramaturg als geen ander welk effect woorden kunnen
hebben en pleitte voor verantwoordelijkheid in het gebruik van taal: “Jazeker, woorden kunnen gezien worden
als de werkelijke oorsprong van ons wezen, de eigenlijke kern van de kosmische levensvorm die we de Mens
noemen.”66 In de visie van Dag Hammarskjöld: “Respect voor het woord (…) is ook voor de samenleving en
voor het menselijk geslacht een voorwaarde voor verdere groei. Misbruik van het woord betekent verachting
tonen voor de mens. Het ondermijnt de bruggen en vergiftigd de bronnen. Het voert ons terug op de lange weg
van de menswording.”67 Het reduceren van ingewikkelde ideeën tot een simpele reeks woorden kan een vorm
van hersenspoeling zijn.68 De authentieke stem zoekt de waarheid en drukt deze via het woord uit. Woorden
kunnen een diep gevoel, een diepe liefde aanboren om maatschappelijke verbinding aan te gaan: ‘Allons
enfants de la patrie’.69 Daarbij gaat het niet alleen over de inhoud maar ook, misschien wel vooral, over de
wijze waarop ze worden uitgesproken. Het zijn vooral de zintuigen waardoor we ons laten raken.
Welsprekendheid overtuigt zelfs eerder dan het onthullen van de waarheid. Echter, die overtuiging kan
gebaseerd zijn op misleiding. “Taal is hét instrument van de massa-indoctrinatie. Alle dictaturen verminken de
taal, laten woorden ontaarden in leugens en leuzen.”70
Gloria Steinem wijst er op hoe belangrijk het is voor een emancipatiebeweging om een taal te vinden die
uitdrukt waarom het gaat, die de mensen in staat stelt om gezamenlijk te handelen71: “Baas in eigen buik!”.
Soms is het geluid en de vorm van de activiteit of boodschap belangrijker dan de inhoud. De voormalige
Afrikaans-Amerikaanse slavin Sojourner Truth kwam op weg naar een lezing tegen een groep gewelddadige
mannen te staan. Zowel vluchten als praten was geen optie. Ze besloot te zingen, zo hard als ze kon, over
haar leven. De mannen die dit niet verwacht hadden, luisterden, verloren hun agressie en vroegen haar nog
meer zingend te vertellen over haar leven.72 Imponerend was de “Zingende revolutie”, de beweging die de
Baltische staten hun onafhankelijkheid teruggaf. Hoogtepunt was het kordon van twee miljoen zingende
mensen op 23 augustus 1989 van Tallinn (Estland) via Riga (Letland) naar Vilnius (Litouwen).
Risico’s
Schuld, pijn en angst kunnen ook drijfveren zijn voor politieke actie. Persoonlijk onderzoek naar zuiverheid
van motieven zou daarom een onlosmakelijk deel moeten zijn van het werk van de Activist.
Gebeurt dat niet, dan ontstaat het risico van geforceerd (willen) bereiken van het doel. Een vorm van
verwrongen activisme is een teveel aan strijdlust - die kan leiden tot provocatie. Dat doet de zaak meer kwaad
dan goed. Een ander risico voor de Activist is succes dat uitmondt in een vorm van institutionalisering,
waardoor de oorspronkelijke inspiratie verdwijnt.
Keulen/Kroese, p. 173
Naar alle windstreken, p. 301
67 Merkstenen, 1955
68 Lessing, p. 44
69 “Voorwaarts, kinderen van het vaderland’; de beginwoorden van het Franse volkslied, ontstaan tijdens de revolutie. Ariejan
Korteweg: interview met Nussbaum
70 Marbe
71 Steinem 1985, p. 11
72 Harriet Rubin, p. 130
65
66
18 | Liefdevol politiek leiderschap
Terrorisme
Een Activist staat voortdurend in creatieve en flexibele verbinding met het ideaal waaraan zij kracht ontleent.
Zonder identificatie met de emoties en ideeën die daarbij horen. Dan blijft zij gezond geïnspireerd. Bij een
gestold ideaal ligt fanatisme of bezetenheid op de loer. In het verlengde daarvan bestaat het menstype dat
veel verwantschap heeft met de Activist, maar fundamenteel met hem/haar verschilt, namelijk de terrorist.
Ook de terrorist is in de eerste plaats een individueel gedreven mens, met een ideaal voor ogen. Maar anders
dan de Activist heeft de terrorist er geen zorg om of zijn daden in overeenstemming zijn met zijn idealen. Hij of
zij is meer dan gedreven, er is sprake van fanatisme. ‘Het doel heiligt de middelen’ is een motto dat de
terrorist precies past. Ulrike Meinhof was een pacifiste begin jaren ‘60, maar radicaliseerde tot terrorist.
Mogelijk het gevolg van een hersenoperatie, gecombineerd met een autoritaire opvoeding en manipulaties
van geheime diensten.73 Zoals Thich Nhat Hanh het uitdrukt, terroristen laten zich leiden door ‘het scherpe
mes van de woede in het hart’. Die trouwens bij iedereen in de kiem aanwezig is.74
Terrorisme kan de vorm aannemen van nihilisme. “In deze betekenis duidt de term op het plegen van geweld
omwille van zelfverheerlijking, onsterfelijkheid, roem of macht, en niet omwille van een waarachtig politiek
doel als revolutie of de bevrijding van het volk. Deze omkering is misschien wat er is gebeurd met de plegers
van zelfmoordaanslagen.”75 Adam Lankford heeft aangetoond dat bij veel zelfmoordterroristen het werkelijke
motief het einde maken aan een vorm van depressie of levensmoeheid is. Dit motief wordt als het ware
misbruikt door de leiders van de terroristische aanslagen die het vooral om macht(suitoefening) te doen is.76
De ergste soort terroristen zijn degenen die de overheid (het staatsapparaat) in handen hebben gekregen,
zoals de nazi’s en bolsjewisten, en deze als een soort maffia inzetten tegen (delen van) de eigen bevolking en
andere volken.
“Mijn stelling is dat de beste remedie tegen terrorisme is ervoor te zorgen dat de onderdrukten altijd
vreedzame rechtsmiddelen tot hun beschikking hebben. Als hun deze middelen worden ontzegd, wordt
geweld onvermijdelijk. Terroristen buiten onrecht uit en beweren dat ze een rechtvaardige zaak
vertegenwoordigen. Een anti-terreurstrategie die niets doet aan onrecht (…) kan niet met louter militaire
middelen slagen.”77
Zie haar biografie door Jutta Ditfurth
Tempelman, 2016
75 Ignatieff, p. 160
76 Lankford
77 Ignatieff, p. 11
73
74
Liefdevol politiek leiderschap |19
Column:
De Simone de Beauvoir van de Arabische wereld
De Egyptische arts Nawal El Saadawi wordt op 6-jarige leeftijd besneden, een
gebruikelijke ingreep in delen van de Arabische wereld. In 1955 studeert ze af als arts. In
haar praktijk ervaart ze vele manieren van achterstelling van vrouwen, die zij
aanvankelijk in romans aan de kaak stelt. Later verschijnt van haar hand ook non-fictie
zoals in 1977 ‘De gesluierde Eva, vrouwen in de Arabische wereld’ waarin ze zich onder
meer indringend keert tegen de cultuur van vrouwenbesnijdenis in de Arabische en
Afrikaanse wereld. Het leven van Nawal El Saadawi staat in het teken van het opkomen
voor de rechten van de vrouw, als directeur van het Egyptische ministerie van
Volksgezondheid, als hoofdredacteur van een medisch tijdschrift, als assistent
secretaris-generaal van het verbond van Egyptische artsen, als onderzoeker aan een
medische faculteit en als adviseur van de Verenigde Naties. In al die functies krijgt ze te
maken met verzet tegen haar voorstellen voor bevrijding van de vrouw. President Sadat
zet haar zelfs in 1981 gevangen, zonder formele aanklacht. Twee maanden na zijn dood
komt ze vrij. Bedreigd door islamisten vlucht ze in 1988 het land uit en aanvaart ze
Nawal El Saadawi
leeropdrachten aan Amerikaanse universiteiten. Na haar terugkeer in Egypte publiceert
ze in het Arabisch meer dan 40 boeken, waarvan er vele zijn vertaald. In 2005 kondigt
president Mubarak verkiezingen aan waarop Nawal El Saadawi eerst laat weten daaraan mee te doen, maar
zich terugtrekt wegens te zware voorwaarden voor deelname. Een kenmerkende uitspraak van haar:
“Geschiedenis is niet alleen het leven en de dood van koningen en leiders, geschiedenis bestaat niet alleen
uit gebouwen, vestingen en piramides. Geschiedenis is meer dan dat. Geschiedenis is het verhaal van
miljoenen mensen van alle volkeren en hun voortdurende strijd om het bestaan.”78
http://www.bbc.co.uk/programmes/p0370fx0
Liever tien duivels in een systeem van controle en evenwicht dan een engel met absolute
macht
Liu Xiaobo werkt na zijn leraarstudie aan de universiteit van Peking als literair criticus en
universitair docent, in China en aan universiteiten in Europa en de Verenigde Staten. In
april 1989 keert hij terug naar Peking om deel te nemen aan de studentenprotesten op
het Tiananmen-plein. Op 2 juni 1989 gaat Liu daar, samen met anderen, in
hongerstaking. Hij laat daarbij weten: “Liever tien duivels in een systeem van controle en
evenwicht dan een engel met absolute macht” en “Ik heb geen vijanden en ik voel geen
haat”. Op 4 juni 1989 proberen zij de studenten te overtuigen om het plein te verlaten.
Na de gewelddadige ontruiming ervan (honderden demonstranten vinden de dood) wordt
Liu opgesloten in de gevangenis tot januari 1991. Liu is co-auteur van Charta 08, een
manifest dat de geleidelijke verschuiving van het politieke en juridische systeem in China
in de richting van democratie bepleit.
Na publicatie van het manifest in 2008 volgt arrestatie en een veroordeling tot elf jaar
gevangenisstraf. De rechtbank oordeelt hem schuldig aan het 'aanzetten tot
Liu Xiaobo
ondermijning van de staatsmacht'. Liu heeft steeds de beschuldigingen ontkend.
"Oppositie is niet hetzelfde als ondermijning', stelt hij. Hij eist dat de Chinese autoriteiten
handelen in overeenstemming met artikel 35 van de Chinese grondwet, dat bepaalt dat
burgers van het land 'vrijheid hebben van meningsuiting, pers, vergadering, vereniging, processie en
demonstratie'. Hij licht zijn uitspraak uit 1989 toe: "Haat vreet aan verstand en geweten. Vijanddenken
vergiftigt de geest van de natie en wakkert een wrede strijd aan waarin de een overleeft en de ander het
onderspit delft. Het vernietigt de tolerantie en menselijkheid van de samenleving, het blokkeert de
ontwikkeling naar een vrije democratie." Volgens zijn advocaten heeft Liu bijna 800 essays geschreven,
waarvan 499 sinds 2005. Begin maart 2010 zijn er meer dan 600 mede-ondertekenaars van Charta 08. Dat
jaar kent het Nobelcomité hem de Nobelprijs voor de Vrede toe "voor zijn lange en geweldloze strijd voor
fundamentele mensenrechten in China". De Chinese regering staat Liu niet toe om aanwezig te zijn bij de
uitreiking van de prijs.
78
Nawal el Saadawi, Mijn reizen, p. 19
20 | Liefdevol politiek leiderschap
4.
De Kunstenaar
Schoonheid zelf overtuigt het oog van de mensen zonder een redenaar.
Shakespeare79
Creativiteit is wellicht de meest onderschatte kant van politiek leiderschap. Creativiteit verbindt voelen met
denken èn doen, en kijkt verder dan het bestaande. Een opvatting over kunst en schoonheid gaat ervan uit
dat de kunstenaar een brugfunctie heeft: zij bemiddelt tussen het ‘rijk van zuivere schoonheid’, een ‘visioen
van de eeuwigheid’ en de ‘gewone wereld’. De eigenschap van de bezielde Kunstenaar is het vermogen om
het “beginsel van schoonheid in alle dingen” zowel door de kunst als in het leven te ontdekken en te
verbeelden.80 Zij brengt harmonie, niet als een oplossing van buiten, maar vanuit het doorzicht dat zij heeft ‘in
het midden van de strijd’.81 Zo kan een synthese worden gevonden tussen verschillende levensvisies.
De geschiedenis kent tal van acteurs, architecten, artiesten, dichters, filmers, narren, redenaars, schilders,
schrijvers en andere creatieve geesten die maatschappelijk geëngageerd zijn en ongehoorzaam zijn aan het
gezag. Zij hebben zoveel oog voor maatschappelijke problemen dat zij hun creativiteit en passie ook willen
inzetten voor de oplossing ervan, dat hun scheppingskracht ‘deel van de mensheid’ wordt.
“Mensen bijeen zien in een concertzaal kreeg een symbolische betekenis voor me. Als ik hen in het gezicht
keek en we de schoonheid van de muziek deelden, wist ik dat we broeders en zusters waren, leden van
dezelfde familie. Ondanks de afschuwelijke conflicten (…) en alle kunstmatige grenzen tussen landen, heeft
die wetenschap mij nooit verlaten.“82
Engagement
“Duidelijk is bijvoorbeeld dat het onevenredige aantal schrijvers en andere kunstenaars bij democratische
bewegingen geen toeval is. Omdat hun werk vereist dat ze met eigen ogen kijken en naar hun innerlijke stem
luisteren, zijn ze beter bestand tegen politieke indoctrinatie.”83 De weg van de kunstenaar in de samenleving
is meestal individueel, weinig kunstenaars worden leiders van massabewegingen zoals politieke partijen.
Desondanks kunnen Kunstenaars sterke tegenstanders zijn van nihilisme, zoals dat tot uitdrukking komt in
totalitaire regimes84. “Anna Achmatova, een Russische dichteres, bestreed Stalins onderdrukking met
woorden, niet met geweren of in demonstraties. (…) Achmatova hield het hart en de taal van de poëzie in
leven. Toen er geen brood was om de mensen te voeden, voedde zij ze met de meest betoverende beelden.
Ze was een heks die de mensen haar liefdesgedichten influisterde (het was verboden ze op te schrijven), in de
wetenschap dat de herinnering aan menselijke goedheid de ziel zou doen overleven in een tijd waarin de
dictator mensen tegen elkaar uitspeelde en hen beroofde van elke zweem van menselijkheid.”85
De vermoorde schrijver en activist Ken Saro-Wiwa zei het zo: “mijn credo is dat literatuur niet van politiek
gescheiden kan worden in een kritieke situatie (…). De literatuur moet de maatschappij dienen door zich met
politiek te doordrenken en door op te treden, en schrijvers mogen niet alleen maar schrijven om de lezer te
vermaken of om de maatschappij peinzend en kritisch te bezien. Ze moeten in een actieve rol optreden. (…)
De schrijver dient derhalve homme engagé te zijn: de intellectueel die actie onderneemt. Hij moet deelnemen
aan massaorganisaties. Hij moet een direct contact leggen met het volk en zijn toevlucht zoeken tot de kracht
van (…) welsprekendheid in de eigen taal. Het woord is immers machtig en het is nog machtiger als het in de
dagelijkse taal wordt gegeven.”86
Een goed voorbeeld van maatschappelijk effectief engagement door een kunstenaar ontstond tijdens de
Dreyfus-affaire. Aan het einde van de 19e eeuw werd een Franse officier onterecht wegens spionage gestraft
omdat hij van joodse afkomst was. De schrijver Emile Zola vervulde de rol van het geweten van de Franse
natie door publicatie van een open brief aan de Franse president op de voorpagina van een Franse krant
Hodson, p. 57
Hodson, p. 52
81 Korteweg, p. 186
82 Pablo Casals, geciteerd door Ferruci, p. 57
83 Steinem, 1995, p. 14
84 Heumakers 1990
85 Harriet Rubin, p. 17
86 Saro Wiwa, p. 99
79
80
Liefdevol politiek leiderschap |21
onder de kop: J’Accuse…!. Dit appel had een grote nationale en internationale weerklank, bijvoorbeeld bij de
toen nog jonge Willem Drees.87
De dramaturg en dissident Václav Havel voelde het belang van het creatieve element in de samenleving aan
in zijn verdediging van de Tsjechische rockband ‘The Plastic People of the Universe” (in het manifest Charta
77).
De hofnar was bij uitstek de politieke kunstenaar. Hij stelde de macht ter discussie – dat was zelfs zijn
uitdrukkelijke rol. Zijn functie is in de huidige tijd overgenomen door cabaretiers, cartoonisten, dissidenten en
absurdistische dramaturgen. Soms wordt de kunstenaar zelfs ‘koning’, zoals Václav Havel die groeide in zijn
rol als leider van het verzet tegen de communistische dictatuur en die men tijdens de ‘fluwelen revolutie’ koos
tot president van Tsjecho-Slowakije.
De Chileense danser, dichter, arts en psycholoog Rolando Toro was ontzet door de verwoestingen die de mens
in de Tweede Wereldoorlog had aangericht. Proefondervindelijk ontwikkelde hij biodanza, een dansvorm
oorspronkelijk bedoeld als methode voor verrijking van het leven van psychiatrische patiënten. Inmiddels
wordt biodanza beoefend door duizenden in vele landen en blijft het vrediger omgaan van mensen met elkaar
een integraal bestanddeel ervan. “Als ik niet kan dansen, is het niet mijn revolutie.”88
De geëngageerde sporter is ook te rekenen tot de Kunstenaars. Immers, hij/zij houdt zijn/haar ‘performance’
ook na geïsoleerde voorbereiding voor publiek en is er sprake van een vorm van schoonheid die een uiterste
concentratie vraagt.
Innerlijke drijfveer
Kunstenaars kunnen wellicht zich zo belangeloos inzetten omdat hun beroep met zich meebrengt dat zij los
van stereotypen (leren) leven, bevrijd van rolpatronen, ideologieën, belangen. Zij zien alle perspectieven en
kunnen de onzekerheid dragen die daaraan verbonden is. Een Kunstenaar luistert naar en handelt volgens
een innerlijke drijfveer, een levendig gevoelsleven. Er is geen echte tegenstelling tussen zichzelf zijn en het
herkennen en zich verplaatsen in gedachten en gevoelens van anderen: empathie. Die gaat voorbij de
menselijke eigenschap om voortdurend te (be)oordelen. Dankzij empathie kunnen Kunstenaars de meest
verborgen behoeften, pijnen en dromen van een hele maatschappij voelen, uitdrukken en weten zo mensen te
raken. “Op de Weg van de Schoonheid wordt de transformatie van pijn het helderst beschreven. Als een ruwe,
donkere steen die middendoor breekt en in zijn kern een weergaloos mooie kristal bevat, zo kan pijn inzicht
brengen en zelfs vrede. (…) Picasso’s Guernica verbeeldt de slachting van de bombardementen in een decor
dat zowel uiterlijk als innerlijk is, als om te zeggen dat oorlog onze binnen- en buitenwereld doordringt.” 89
Wanneer een samenleving zich eenzijdig ontwikkelt, kunnen kunstenaars andere richtingen verbeelden en
door dit maatschappelijke engagement helpen het evenwicht en vrijheid te herstellen. “Kunstenaars zijn de
kanaries van de maatschappij. Die zaten vroeger in een kooitje in de mijnen, als ze van hun stokje vielen,
wisten de mijnwerkers dat er gevaarlijk gas vrijkwam.”90
Uitdagingen en allergieën
Kunstenaars leiden vaak aan wisselende stemmingen. Zij kunnen in vervoering raken, dit kan leiden tot
fanatisme. Anderzijds kunnen zij vervallen tot navelstaren, neerslachtigheid en wanhoop of tot
gewelddadigheid door het onderdrukken van sterke driften. Ofman onderscheidt de individualist, een type die
past bij veel kunstenaars. Hij ziet gewoonheid, opgewektheid, nuchterheid en zakelijkheid als uitdagingen
voor dit personage.91
Een risico bij het nastreven van schoonheid is om deze te scheiden van andere waarden als solidariteit,
intelligentie of rechtvaardigheid, ‘estheticisme’. Dan is er geen sprake meer van maatschappelijk
engagement, de estheet negeert bij het ‘schilderachtige’ de ook aanwezige aspecten armoede of andere
maatschappelijke noden.
Drees, p.6
Emma Goldman geciteerd door Gloria Steinem in ‘Door het dolle’, p.11
89 Ferruci, p. 35, 54, 55
90 Kamagurka in een interview met Rob Gollin
91 Ofman, p. 76
87
88
22 | Liefdevol politiek leiderschap
De ‘natuurlijke’ opponent van de Kunstenaar is de kunstvernietiger. In de huidige tijd treden de Taliban en IS
op door kunstwerken uit de oudheid te vernietigen. Dichter bij huis hebben we de boekverbranding van de
nazi’s meegemaakt en in de Nederlandse geschiedenis de beeldenstorm tijdens de Tachtigjarige Oorlog.
Een andere ‘allergie’ tegenover de Kunstenaar treedt op in de vorm van de leider zonder fantasie, zonder
sprankeling: de technocraat. In hun kille behandeling van maatschappelijke kwesties lijken technocraten op
bureaucraten. Václav Havel heeft in zijn schitterende essay ‘Poging om in de waarheid te leven’ aangegeven
waar dit toe leidt: de personen die op machtsposities zitten zijn vaak niet veel anders dan blinde uitvoerders
van interne wetten van het systeem.92
Artistieke kant van leiderschap
Andersom is “de artistieke kant van het leiderschap (…) in een bepaald opzicht niet verschillend van kunst
bedrijven; in zekere zin komt het allemaal neer op innovatie – en net als alle creatieve handelingen spruit het
voort uit een bepaald soort vrije associatie.“93 De inspiratiebron bij een aantal vooraanstaande leiders is een
diepgevoeld streven naar schoonheid, esthetiek en harmonie. Authentiek leiderschap veronderstelt voeling
met je eigen uniek-zijn, met vrije persoonlijke associatie en zelfstandige ontplooiing – wat ook een voorwaarde
is voor waarlijk kunstenaarschap.
Minder verheven is om je op een bepaalde manier voor te doen teneinde een doel te bereiken, dat via een
andere weg niet of minder gemakkelijk kan worden gerealiseerd. Mogelijk is Franklin Roosevelt de eerste
Amerikaanse president die zijn ambt ‘acteerde’. Door zelfverzekerd op te treden verdween de indruk van
zwakheid, veroorzaakt door zijn verlamde benen. Met zijn openhartige en joviale manier van doen nam hij
velen, de pers voorop, voor zich in. Het lukte Roosevelt te voorkomen dat van hem foto’s zittend in zijn rolstoel
werden gemaakt. Het leek alsof hij geen enkele twijfel had over zijn bekwaamheid om het presidentschap uit
te oefenen. Echter, aan het eind van de dag van zijn eerste verkiezing tot president, bekende hij onder vier
ogen aan zijn oudste zoon James dat hij de angst had de kracht te missen om ‘the job’ te doen. Roosevelt
vroeg zijn zoon God te bidden om kracht en begeleiding, zoals hij zelf ook zou doen.94
Van de acteur, politicus en – uiteindelijk - president Ronald Reagan is bekend dat hij Roosevelt imiteerde om
geloofwaardiger over te komen bij het publiek.95 De komst van de TV en verwante media heeft het vereiste
aangescherpt dat politici op een vlotte manier communiceren, minstens op een ‘acterende’ manier. De
aanbeveling van mediadeskundigen aan (kandidaat-)politici om vooral ‘jezelf’ te zijn, is niet erg geloofwaardig.
Verwording
“Wie het innerlijke pad opgaat, moet deze chakra [de onderbuik- of sekschakra, K.V.] eerst zuiver hebben,
anders is verdere voortgang niet mogelijk. (…) Want het beheersen van gevoelens kunnen we maar zeer ten
dele en wanneer het tot onderdrukking leidt, werkt dit bij verder geestelijk gezonde mensen hoogst negatief.
(…) Dit is het ware beheersen van emoties: je staat jezelf toe ze in alle hevigheid te ervaren, en bepaalt
vervolgens met distantie van de innerlijke heer en meester of je ze wilt gebruiken als energiebron en leidraad
voor je handelen.”96
De geschiedenis kent ook voorbeelden van gefrustreerde kunstenaars die slechte politici werden, een misleider. Deze stelt de kunst in dienst van zichzelf. “Als ‘architect’ van nieuwe tijdperken waant de dictator zich
kunstenaar.”97 Het hoort bij de psyche van veel dictators om te willen bewijzen op élk terrein geniaal te zijn.
“De Romeinse keizer Nero gaf met zijn werk collega-dichters de klassieke Griekse dichtkunst ten
voorbeeld.”98 Er zijn goede gronden om aan te nemen dat zowel Hitler als Nero de erkenning die ze als artiest
niet hadden gekregen in de politiek zochten en probeerden van hun heerschappij een kunstwerk te maken.99
Volgens Frederic Spotts waren Hitlers esthetische dromen en verlangens dé drijfveer van zijn oorlogen en van
Havel, Waarheid, p. 19
Bennis, p. 116, 151
94 James Roosevelt, p. 142
95 Lammers, p. 286 e.v.
96 Ten Hoopen, p. 76, 78, 79
97 Marbe
98 Damen, p. 9
99 Tempelman 2010; De Kom, p. 45
92
93
Liefdevol politiek leiderschap |23
zijn ziekelijke vernietigingsdrang. Kunst, zei Hitler, is een zum Fanatismus verpflichtende Mission.100 Zelfs in
de laatste weken van zijn rijk besteedde hij veel aandacht aan de reusachtige maquette die hij naar zijn eigen
ideeën had laten maken van de geplande vernieuwing van de Oostenrijkse stad Linz, de stad van zijn jeugd.101
Alice Miller vermoedt dat Hitlers artistieke begaafdheid hem - van jongs af aan met onvoorstelbare energie gedwongen heeft zijn indrukken van zijn tirannieke en mishandelende vader na te spelen. Zeer pijnlijke
indrukken die hij als kind voortdurend diepgaand heeft ervaren en die zich in zijn onbewuste hebben
vastgezet.102
De dictator wil zijn eigen aanleg voor kunst bewijzen. Ook moest er, bijvoorbeeld in Duitsland en de SovjetUnie, een nieuwe mens in een nieuwe gemeenschap worden gecreëerd. Mede door het nationaal- of sociaalrealisme in de kunsten.103
Column:
Naar alle windstreken
Václav Havel wordt op 5 oktober 1936 in Praag als oudste kind geboren uit
welgestelde ouders. Na de communistische machtsovername in 1948 verliezen zij
een groot deel van hun bezittingen. Omdat Václav het toch beter heeft dan veel van
zijn vriendjes en medeleerlingen en dik is, wordt hij veel geplaagd. Hij voelt zich
ergens vereenzaamd en minderwaardig. Hij droomt erover om beroemd te worden en
leest alles wat onder z’n ogen komt.
Op zijn vijftiende krijgt Václav belangstelling voor poëzie. Met vrienden van dezelfde
leeftijd richt hij een filosofische kring op. Zo jong als ze zijn, organiseren ze halfillegale symposia en congressen, en geven ze een getypt tijdschrift uit. Hij wil graag
een studie film doen, maar wordt geweigerd wegens zijn ‘bourgeoisafkomst’. In 1956
Václav Havel
krijgt hij een relatie met de actrice Olga Šplíchalová die duurt tot haar dood in 1996.
Tijdens zijn militaire dienst raakt Havel geïnteresseerd in toneel en schrijft hij zijn
eerste toneelstuk. Daarna werkt hij in uiteenlopende operationele functies (toneelknecht, belichter,
decorbouwer, etc.). Zijn toneelstukken, zoals ‘Het tuinfeest’ (1963) en ‘Het rondschrijven’ (1965), verschijnen
in diverse vertalingen en zijn op vele plaatsen in de wereld opgevoerd. Havel laat op een satirische en
absurdistische manier het verval van het bureaucratisch systeem zien, terwijl diens uitvoerders nog steeds
geloven dat het recht van bestaan heeft.
In april 1968, tijdens de ‘Praagse lente’, stelt Havel de monopoliepositie van de communistische partij ter
discussie. De in 1969 herstelde communistische dictatuur verbiedt Havels publicaties en opvoering van zijn
stukken. In 1977 brengt een burgerinitiatief onder de naam Charta 77 een pamflet uit dat pleit voor
mensenrechten, met Havel als een van de woordvoerders. In reactie daarop zet het regime hem jarenlang
gevangen. Zijn overdenkingen in die tijd verschijnen onder de titel ‘Brieven aan Olga’. Na zijn vrijlating
ontvangt hij diverse belangrijke buitenlandse prijzen.
In 1989 ontstaat in Tsjecho-Slowakije, zoals ook in andere Oost-Europese landen, een massale
democratische volksbeweging, ‘het Burgerforum’. De mensen laten zich door brute onderdrukking niet meer
afschrikken. Deze ‘fluwelen revolutie’ dwingt de communisten op de knieën. Als vooraanstaand leider van het
Burgerforum wordt Havel op 29 december 1989 president van Tsjecho-Slowakije.
In 2003 treedt Havel terug als president van Tsjechië (Slowakije was inmiddels een afzonderlijke staat
geworden). Op 18 december 2011 overlijdt hij. Zijn politieke essays, zoals gebundeld in 'Naar alle
windstreken', behoren tot de beste die ooit op politiek gebied zijn verschenen. Havel is beroemd geworden als
de leider die de wereld veel leert over macht, de machtigen èn de machtelozen.
Depondt. Een leus die Hitler op het ‘Haus der Kunst’ te München had laten aanbrengen.
Kershaw, p. 45; Hulsman 2015
102 Miller 1983, p. 156
103 De Haan
100
101
24 | Liefdevol politiek leiderschap
De laatste godin van Athene
Melina Merkouri, een succesvol Grieks actrice, keert zich onmiddellijk
tegen de kolonels als die in 1967 in haar land naar de macht grijpen. Op
dat moment treedt ze op in een toneelstuk in de Verenigde Staten en in
reactie op haar stellingname wordt haar het Griekse staatsburgerschap
ontnomen, zodat ze niet naar Griekenland kan terugkeren. In een
interview verklaart ze dat ze geboren is als Griekse en dat ze zal sterven
als Griekse. Moed is haar niet vreemd: tijdens de bezetting van
Griekenland in de Tweede Wereldoorlog dreigt een Duitse officier haar
neer te schieten als ze niet meedoet aan een drinkgelag. Ze weigert, de
officier schiet, maar mist.
Melina neemt intensief deel aan de internationale campagne voor de
terugkeer van de democratie in haar land. In 1974, vooral na massale
studentendemonstraties, is het zover en ze gaat een actieve rol spelen in
Griekse politiek. Als minister van Cultuur, Jeugd en Sport zet ze zich in
voor haar nationale en de Europese cultuur. Het idee van de jaarlijks
wisselende ‘culturele hoofdstad van Europa’ is van haar. Tijdens haar
tweede termijn als minister ondergaat zij een zware longoperatie waarvan
ze niet herstelt. Ze sterft op 6 maart 1994. “In heel Griekenland worden
vlaggen halfstok gehangen, sluiten theaters en bioscopen en passen
radio- en televisiestations hun programma’s aan. (…) De Grieken geven
‘de laatste godin van Athene’ een overweldigend afscheid.”104
104
Melina Merkouri
Het aanzien van 1994, p. 39
Liefdevol politiek leiderschap |25
5.
De Wetenschapper
Het kosmisch religieuze gevoel is het sterkste en meest edele motief
voor wetenschappelijk onderzoek.
Albert Einstein105
Bij de bezielde wetenschapper is het welzijn van de wereld hèt motief voor zijn onderzoek en inspanning. Het
gaat haar daarbij om kennis te veroveren en waarheid te vinden. Deze moet te bewijzen zijn via analyse,
logica en systematiek. Eenvoud is de uitdaging voor de scherpzinnige onderzoeker, zoals inlevingsvermogen
een perspectief is voor de beschouwende observeerder.106 De Wetenschapper gebruikt haar onafhankelijke
denkvermogen als een boor om het hart van problemen te vinden.107 In de levens van grote onderzoekers
komt verwondering vaak voor en zij erkennen dat vrijelijk, het zijn ‘vrije geesten’. De Wetenschapper zoekt
mogelijkheden om kennis toe te passen, ideeën te ontwikkelen en sneller te denken dan het tempo van de
veranderingen.108 Zij houdt ervan om vanuit nieuwsgierigheid geestelijk in beweging te zijn, eerder dan
lichamelijk of emotioneel. Daarbij is er vaak behoefte aan perioden van alleen-zijn.
De Wetenschapper heeft oog voor de schoonheid en elegantie van waardevolle theorieën en ideeën. Zij stelt
zich open “voor het leven zoals het is, niet zoals we gewend zijn om het te zien. (…) Mensen die in staat zijn tot
intellectuele eerlijkheid zijn avonturiers. Ze zijn ervan overtuigd dat alles mogelijk is, zelfs werkelijkheden die
griezelig zijn of ingaan tegen alles dat iedereen voor waar houdt. (…) het is lastig, want we zijn gedwongen al
onze overtuigingen te reorganiseren; het is pijnlijk, omdat onze trots is gekrenkt; het is vermoeiend omdat we
helemaal opnieuw moeten beginnen. Maar wanneer de fout niet langer de sombere last van het falen draagt,
liggen er nieuwe mogelijkheden voor ontdekking open. (…) Het doel is ontdekken. (…) Men moet zich niet
laten afleiden, noch opgeven. Men moet met hartstocht strijden en het onmogelijke tarten. En dit alles
betekent discipline. Het meest fundamentele aspect van discipline (…) is concentratie. “109
Delen met anderen
De bezielde wetenschapper schept er een genoegen in om ontdekkingen en gaven onbaatzuchtig met
anderen te delen. “Wetenschap is een georganiseerde discussie en de kracht van de wetenschap zit in de
kwaliteit van die discussie.”110 De Wetenschapper maakt het – door zelf stapsgewijs te denken en zich zo uit
te drukken – voor mensen voorstelbaar dat ze hun eigen weg stap voor stap kunnen gaan.111
Veel Wetenschappers zijn ook leraar; ze geven kennis en wijsheid door, maar ze staan ook open voor nieuwe
(leer)ervaringen. Verwondering en verbazing is de basis voor ‘een leven lang leren’. Hun bewustzijn is
geworteld in weerloosheid.112
De ‘natuurlijke’ volger van de Wetenschapper is de leerling die zich tot geleerde kan ontwikkelen, net zoals
goede leiders die anderen helpen leider te worden.
Weliswaar zijn er relatief veel geëngageerde wetenschappers, maar slechts weinigen ‘gaan de politiek in‘.
Wangari Maathai, Woodrow Wilson, Angela Merkel en Andrei Sacharov zijn daarop markante uitzonderingen.
Wel is een wetenschap als de (algemene) economie sterk met de politiek verweven. Veel vooraanstaande
economen hebben grote invloed gehad op de politiek: onder anderen Ricardo, Adam Smith, Karl Marx,
Schumpeter, Keynes, Friedman. En daar komen bio-wetenschappers bij zoals de onderzoekers Frans de Waal
en Jane Goodall die uit het gedrag van apen veel kennis hebben afgeleid over het menselijke gedrag, ook in
politiek opzicht.
Wijsheid en intuïtie
Het absolute vertrouwen in analytische werkwijzen en in tastbare bewijzen heeft vaak tot gevolg dat
onderzoekers de grote beginselen in de schepping niet onderkennen en niet vatbaar zijn voor kennisbronnen
Ferruci, p. 181
Ofman, p. 88
107 Hodson, p. 59, 61
108 Lessem, p. 68
109 Ferruci, p. 188, 189, 205
110 Keulemans 2014
111 Korteweg, p. 188
112 Chopra
105
106
26 | Liefdevol politiek leiderschap
als intuïtie, visie en wijsheid. “Een risico is hier de rede, die met haar langzame, afgemeten stappen en haar
behoefte om alles uit te pluizen en te wegen, een hinderpaal wordt voor de warmte van de liefde.”113 De
pretentie de waarheid te bezitten is al een vervorming op zich.
Echte, ethische wetenschap houdt ook wijsheid en gevoel voor ethiek in. “En we konden en we wisten zoveel,
en we waren zo gefascineerd door het mogelijke, dat we het contact verloren met wat goed was” (Robert
Oppenheimer, de ‘vader’ van de atoombom).114 De wetenschap zal altijd de (inter)menselijke factor in het oog
moeten houden en voorkomen ‘verliefd’ te worden op technieken en methoden. “Je denkt aan wetenschap en
dan zie je al gauw de problemen die zij mede heeft veroorzaakt: nucleaire en chemische oorlogsvoering,
vivisectie, genetische monsters, technologische vervreemding.”115 Hoe ver de onmenselijke wetenschapper
kan gaan, is in de oorlog naar voren gekomen door een maniak als Dr. Mengele met zijn gruwelijke
experimenten op levende mensen.
Voor mannen met angst voor verlies van controle over zichzelf kan analytische wetenschap een uitkomst, een
weg tot ogenschijnlijk succes zijn. Maar intuïtie is, naast wetenschap, niet te negeren als bron van inzicht. ‘Dit
is het‘ als ervaring, als een innerlijk, gevoelsmatig weten treedt vaak spontaan op als het denken ‘het niet
meer weet’. Zo’n sleutelmoment moeten we koesteren.116
Negatieve wetenschap
“Intellectuele analyses en oplossingen die in een ivoren toren bekokstoofd zijn, lopen altijd gevaar in
fanatisme te ontaarden zodra zij met alle macht op de realiteit toegepast worden. Dit komt omdat die
bedachte ideeën niet in de ervaring zijn geworteld en geen rekening houden met die onvoorspelbaarheid.”117
We kennen veel vormen van ideologie gepresenteerd als wetenschap, zoals het ‘wetenschappelijke’
socialisme als onderdeel van het stalinisme, en creationisme.
Een andere vervorming is sciëntisme: “Toen de waardesferen zich begonnen te dissociëren, kreeg een
machtige en agressieve wetenschap de kans de andere sferen binnen te dringen en te domineren, zodat er in
welke serieuze beschouwing van de ‘werkelijkheid’ dan ook nauwelijks ruimte was voor kunst en ethiek. De
wetenschap veranderde in sciëntisme – wetenschappelijk materialisme en wetenschappelijk imperialisme –
dat al snel het overheersende ‘officiële‘ wereldbeeld van het modernisme werd.”118 En daarmee ook de
politiek sterk beïnvloedt. Een actueel voorbeeld is de Nederlander Swaab die van oordeel is dat de geest van
een mens samenvalt met diens brein. Scherpzinnigheid slaat dan door naar arrogantie. Dan komt de bet- of
alweter tevoorschijn, de ‘kweetal’ die de mening van anderen afkraakt – als hij daar al naar luistert. Als er iets
misgaat, geeft hij niet thuis. Wetenschap als collectief kan de opvattingen van een individu of een minderheid
negeren, zelfs kleineren.
Een ander voorbeeld van een ideologie vermomd als toegepaste wetenschap is het apartheidssysteem,
‘geperfectioneerd’ door de Zuid-Afrikaanse professor en minister-president Verwoerd. De kern van deze
ideologie bestond uit de overtuiging dat er een rechtstreeks verbond was tussen God en de blanke
Afrikaners.119
De wetenschapper kan een ook terrorist worden. Michael Ignatieff haalt de roman ‘De geheim agent’ van
Joseph Conrad aan: “al die idealen waren even onbelangrijk, meende de Professor, in vergelijking met het
doel waaraan hij zijn leven had gewijd: ‘de volmaakte ontsteking’ maken. (…) politieke doelen als zodanig –
revolutie, gerechtigheid, vrijheid – (hebben) weinig te maken met wat de Professor beweegt. De kern van zijn
motivatie is veel duisterder: minachting voor een maatschappij die zijn genialiteit niet erkent, fascinatie voor
de onkwetsbaarheid die hij ontleent aan zijn eigen bereidheid te sterven, en een obsessie met de techniek
waarmee hij over leven en dood kan beschikken.”120
Sommige politieke stromingen ontkennen de waarde van wetenschap überhaupt, zoals de Taliban. Hun
aanhangers zijn obscurantisten: zij streven doelbewust na om andere mensen in onwetendheid te houden en
zelfstandig denken te verhinderen.121 Een kenmerk van de meeste dictaturen.
Ferruci, p. 99, 225, 226, 229
Veenbaas/Weisfelt, p. 38
115 Ferruci, p. 181
116 Gastkemper
117 Melis, p. 47
118 Wilber 2001, p. 83
119 Goudzwaard, p. 76
120 Ignatieff, p.155
121 Wikipedida-definitie
113
114
Liefdevol politiek leiderschap |27
Column:
De moeder Theresa van de apen
Jane Goodall krijgt na haar baanbrekend onderzoek onder chimpansees in de Kongo
niet direct de wetenschappelijk waardering die zij met haar onconventionele aanpak
verdient. Tijdens de eerste presentatie van haar onderzoeksresultaten in 1962 maakt
een vooraanstaande hoogleraar op kleinerende toon bezwaar tegen haar
onderzoeksmethode, veldwerk in de vorm van participerende observatie. Zo trekt hij
haar bewijzen in twijfel dat chimpansees vlees eten.
Goodall breekt met de gewoonte van gevestigde wetenschappers om onderzochte
apen nummers in plaats van namen te geven en ze om studieredenen te mishandelen.
Goodall vindt dat wetenschap niet van nature koud, hard en reductionistisch hoeft te
zijn. “Wetenschap in zijn ware vorm betekent: willen leren over, willen weten over. Met
die houding zal je de natuur met een nieuwgierige geest benaderen en met een gevoel
Jane Goodall
van verwondering.”122 Door haar onderzoekswerk is ze erg bewust geworden van de
kwetsbaarheid van de natuur en het klimaat door menselijk ingrijpen. Haar angst is dat
de mensheid te laat is met het aanwennen van een duurzame levensstijl. Onvermoeibaar reist ze de wereld
rond om te pleiten voor meer beheersing van de groei van de bevolking, verlaging levensstandaard van de
westerse wereld en het behoeden van de ontwikkelingslanden voor de fouten van de ontwikkelde wereld. De
jeugd heeft haar special aandacht: in 1991 start ze een leerprogramma in Tanzania “Roots and Shoots’
(‘Wortels en Spruiten’) om speciaal jongeren te interesseren voor duurzame natuur. Inmiddels zijn er
duizenden groepen met een ‘Roots and Shoots’- programma in meer dan honderd landen. Haar visie is om te
handelen op lokaal niveau, wereldwijd te denken en in te zien dat je belangrijk bent. Daarbij ergert ze zich aan
zwart-wit denken van activisten, aan het wars zijn van compromissen: “je kunt nauwelijks vooruitkomen
zonder – zolang je je eigen waarden niet te grabbel gooit. (…) Dat is een belangrijke les voor onze kinderen:
dat er altijd twee kanten aan een medaille zitten en dat je ook het standpunt van een ander moet kunnen zien
en begrijpen."123
Duurzame ontwikkeling, democratie en vrede
Wangari Maathai (1940 - 2011) is de eerste Afrikaanse vrouw die de Nobelprijs voor
de Vrede ontving. Ze is ook de eerste vrouwelijke geleerde uit Oost en Centraal-Afrika
die een doctoraat (in de biologie) krijgt, en de eerste vrouwelijke hoogleraar ooit in haar
moederland Kenia. Maathai speelt een actieve rol in de strijd voor democratie in Kenia.
In 1977 begint ze een volksbeweging gericht op het tegengaan van de ontbossing die
de middelen van bestaan van de agrarische bevolking bedreigt. De campagne moedigt
vrouwen aan om bomen te planten in hun lokale omgeving en ecologisch te denken.
Deze zogenoemde Green Belt Movement breidt uit naar andere Afrikaanse landen en
heeft zo bijgedragen aan het planten van vele miljoenen bomen.
Wangari’s mobilisering van de Afrikaanse vrouwen is niet beperkt gebleven tot haar
visie om te werken voor een duurzame ontwikkeling; ze ziet bomen planten in een
breder perspectief, die van de democratie, de rechten van vrouwen, en internationale
Wangari Maathai
solidariteit. In de woorden van het Nobelcomité: 'Ze denkt mondiaal en handelt
lokaal.’124 In haar eigen woorden: “Het planten van een boom, is als het planten van
een idee.”
Ondanks veel tegenwerking lukt het haar in het Keniaanse parlement gekozen te worden, gevolgd door de
benoeming in 2003 tot onderminister van Milieuzaken en Natuurlijke hulpbronnen. In 2011 overlijdt ze aan
eierstokkanker.
Lippe, p. 194
Lippe, p. 200
124 Vertaalde tekst van www.nobelprize.org
122
123
28 | Liefdevol politiek leiderschap
6.
De Idealist
Onder al onze verbrokkelde verlangens ligt een basisbehoefte – het verlangen
naar wat ons overstijgt.
Piero Ferruci125
De drijvende kracht in de bezielde idealist is het verlangen tot onzelfzuchtige dienst tot leniging van de noden
van de wereld - die scherp gevoeld worden. Deze ‘devotionele’126 leider (her)kent het goede, het schone en
het ware. Idealisten ‘weten’ dat “er vanaf de geboorte tot aan de dood toe diep in ieder menselijk hart iets is
[dat] er op wacht dat men wél doet en geen kwaad berokkent. Dat nu is hetgeen in elk mens heilig is. Het
goede is de enige bron van dat heilige.”127 “Fundamentele goedheid maakt deel van ons uit; we zijn ermee
uitgerust. Het is een natuurlijke situatie die we bij onze geboorte hebben meegekregen.”128
Van dit soort leider is volkomen toewijding, zelfopoffering, overgave het ideaal. Onder Idealisten zijn veel
filosofen, geestelijken, pedagogen, schrijvers en – gecombineerd met wilskracht of activisme - profeten. Zij
zijn er op gericht het bewustzijn maximaal te ervaren. Dat kan door een panoramisch uitzicht over zowel
innerlijke als uiterlijke werelden. Of anders gezegd, de Idealist ervaart zichzelf als een deel van een groter
geheel - in het besef dat het geheel meer is dan de som van de delen. Volgens Robert Muller, vice secretarisgeneraal van de Verenigde Naties, moeten we actieve mystici zijn, het universum, de grootsheid van de
schepping en de mysteries van het leven voelen en er bewust van zijn, in het dagelijks leven, van de morgen
tot de avond.”129
Bewustzijn kunnen we ook volledig ervaren door concentratie op één enkel object, als het ware
samensmelting met het ideaal (extase). Of door introspectie: de eigen gedachten, gevoelens en
gewaarwordingen diepgaand onderzoeken en overdenken. Idealisten beheersen de gave om naar de
innerlijke stem te luisteren.130 “Hun weg is vol liefde, hartstocht, vreugde en overgave”. Zij spreken anderen
aan in het verlangen van hun ziel en helpt hen “de valse tonen van de zuivere te onderscheiden”.131
De Engelse organisatiedeskundige Ronnie Lessem zegt over idealistische ontwerpers dat ze eerder een
evolutie doormaken, dan dat ze vooruitgang boeken, en dat ze eerder hun eigen weg in een bestaande
situatie zoeken dan dat ze zich eraan aanpassen.132 In de woorden van Deepak Chopra: “Als ik mijn unieke
talenten gebruik ten dienste van de mensheid, raak ik mijn gevoel voor tijd kwijt en creëer ik weelde in mijn
leven en in het leven van anderen.”133 De Idealist heeft, net zoals de Bevrijder, de Kunstenaar en de
Wetenschapper, een sterke individuele kant. Ook een Idealist zal echter essentiële ervaringen en inzichten
delen, en praktisch samenwerken.
Visie en spiritualiteit
De Idealist staat sterk, ook in een geestelijk isolement. Zij kan nieuwe generaties leren welke kracht nodig is
om aanvallen op menselijke waardigheid te pareren. Bijvoorbeeld als er geen wetten of instituties meer
bestaan die ons beschermen, zoals in de nazi-tijd.134
Spiritualiteit is niet alleen te vinden bij of door religieuze leiders als de Dalai Lama, Martin Luther King,
Johannes de XXIII en Tutu. Gandhi schrijft in het begin van zijn autobiografie: “Wat ik tracht te bereiken (…) is
zelf-verwerkelijking; om God van aangezicht tot aangezicht te zien; om Moksha (verlossing) te bereiken (…) al
mijn bemoeienis op politiek terrein is gericht op dit ene doel.”135
Ferruci, p. 227
Devotie is het vermogen om zich over te geven en te wijden aan een verheven doel, zonder iets terug te vragen - in goede en
slechte tijden.
127 Simone Weil in Over de waardigheid, p. 47
128 Trungpa, p. 37
129 Muller
130 Bennis, p. 47, p. 113 e.v.
131 Korteweg, p. 189
132 Lessem, p. 75
133 Chopra: tweede stap bij de zevende spirituele wet van succes
134 Levinas, aangehaald in Over de waardigheid, p. 76 e.v.
135 Gandhi, p.12
125
126
Liefdevol politiek leiderschap |29
Ook wereldse leiders zoals Jean Monnet, Hammarskjöld, Havel, de Roosevelts, Mandela, Gloria Steinem
hebben laten zien dat zij geïnspireerd zijn. Zij luisterden en handelden naar een innerlijke stem die de
goddelijke waarde van elk leven en de natuur (h)erkent.
De Romeinse keizer Marcus Aurelius “stelde zich voor dat hij vanaf een zetel in de wolken de menselijke
wederwaardigheden, met inbegrip van zijn eigen leven, gadesloeg in de context van de hele wereld. Dit
ruimere perspectief stelde hem in staat de dingen met grotere wijsheid en kalmte te zien.”136 Deze filosoofkeizer is de geschiedenis ingegaan als een voorbeeld van integriteit, rechtvaardigheid en menslievendheid.
Zijn ‘overpeinzingen’ heeft hij opgeschreven; die notities zijn ook een moderne ‘keizer’, Bill Clinton, tot steun
geweest. Bij Franciscus van Assisi begint het niet met grote idealen voor kerk en maatschappij, maar in zijn
eigen hart. Waarbij hij steeds voor één ding bevreesd is: dat zijn armoede en nederigheid in hem ooit zouden
omslaan tot een reden voor hoogmoed. Hij kon leiden aan de onvolkomenheid van de wereld, en aan die van
zijn kerk. Maar tot twijfel over zijn eigen roeping leidde dat nooit. Daardoor was Franciscus een heilige en
geen cynicus.137 En “om spirituele waarden als zelftranscendentie, compassie en liefde te ervaren, heb je
geen religie nodig. Spiritualiteit is ook te waardevol om over te laten aan zwevende new-agers die dwepen met
de eenwording van het universum.”138
Risico’s
De mens die zijn weg zoekt – en hopelijk vindt – via/in meditatie en mystiek roept bij velen weerstand op.
Hem/haar wordt al gauw zweverigheid verweten. We kennen het beeld maar al te goed van vrome prelaten
die in het geniep dingen doen die volledig in strijd zijn met hun preken. ‘Practise what you preach’139 is hier
erg op zijn plaats. Daarnaast mag van kerken en hun vertegenwoordigers worden verwacht dat ze bijdragen
aan de waarheid. “De Verlichting heeft er – zeer terecht – op gewezen dat alle religieuze beweringen die de
confrontatie met bewijzen vermijden, onmogelijk de spreekbuis van een God of Godin kunnen zijn; ze
vertolken slechts de wil van mannen en vrouwen die gewoonlijk zijn toegerust met grote kanonnen en nog
grotere ego’s. Macht – en niet de waarheid – is het motief achter beweringen die bewijzen uit de weg
gaan.”140 En “mensen zijn nu eenmaal moreel ambigue wezens die zich liever met krijgers en winnaars
identificeren dan met een non. De ontkenning van deze ambiguïteit wijst op hardleersheid. In sommige
kringen gaat die hardleersheid door voor idealisme.“141
Daarentegen, als een devotioneel gericht mens de verbinding met de aarde (her)vindt, dan kan hij een
krachtig persoon zijn die inspireert en een waardevolle plaats inneemt in de samenleving. Uitdagingen voor dit
type zijn evenwicht, luchthartigheid en sereniteit.
Een valkuil van een leider met dromen en idealen is dat hij zich sterk bewust is van wat hij wil bereiken, maar
geen strategie en tactiek heeft hoe hij dit effectief kan bereiken. Illusies ontstaan als onvoldoende rekening
wordt gehouden met de mensen om wie het gaat en hun eventuele weerstanden. Goede bedoelingen kunnen
de mist ingaan als weerstand vooral wordt gezien als een hindernis. Maar weerstand kan ook gezien worden
als onmisbare bron van informatie. Want mensen met weerstand leggen vaak de vinger op de zwakke plek.
De grootste valkuil voor leiders die willen inspireren is wellicht dat ze anderen willen overtuigen van hun visie,
maar hun eigen houding niet onder de loep nemen. Bij hen is vaak afkeer om te reflecteren totdat ze
ontdekken hoeveel bewegingsvrijheid, tijd en energie juist die reflectie kan opleveren. Angst speelt vaak een
belangrijke rol in het overwinnen van eigen afkeer en weerstand en die van anderen. “De weerstand
beschermt meestal een kwetsbare plek bij mensen. Iets wat gevoelig lag in het verleden, wordt nog steeds
vermeden. De uitdaging is dit te onderkennen en te gaan doen wat je geneigd bent te vermijden.”142
Een andere valkuil voor de idealist is dat zijn ideaal zich vervormt tot een vorm van obsessie en bezetenheid.
“De grote problemen van de mensheid – zoals hongersnood, geweld, onrechtvaardigheid en vervuiling – lijken
mede veroorzaakt te worden door mensen die onbewust zijn en beheerst worden door waanzinnige
‘dromen’.”143 Dromen die de vorm krijgen van een heilig doel dat tot elke prijs en met elk middel moet worden
Ferruci, p. 121
Greven
138 Jensen
139 ‘Doe wat je preekt’
140 Wilber 1998, p. 256
141 Grunberg
142 Vollenhoven, p. 22/23, 26
143 Ferruci, p. 104
136
137
30 | Liefdevol politiek leiderschap
gerealiseerd. Eerlijk onderzoek naar de oorzaak van die dromen zou een confrontatie inhouden met de
werkelijke motieven die diep verborgen zijn in de persoonlijkheid van de ‘idealist’, zoals frustratie, angst,
woede en onverwerkte pijn. Dat het verwerkelijken van die dromen zou leiden tot het verdwijnen van die
emoties is een illusie, zoals Alice Miller en in haar voetsporen Ingeborg Bosch helder aantonen.144
Fundamentalisten
Het is een menselijk verschijnsel om het gedachtegoed van grote inspirators – of het nu Krishna, Boeddha,
Christus, Mohammed, Marx, Steiner of anderen betreft – vast te leggen en daarvan wetten te maken. De
oorspronkelijke creativiteit en flexibiliteit verstart en verdroogt. Fijngevoelige kwetsbaarheid maakt plaats voor
meedogenloze angst. Dan ontstaan de fundamentalisten, de ‘farizeeërs en schriftgeleerden’ om met de bijbel
te spreken145. De lijn ‘naar boven’ verdwijnt, nog beter gezegd: de verbinding met het hart, met mededogen is
er niet meer. Angst voor het onbekende, vaak voor vrouwelijke vitaliteit en spiritualiteit, laat oorspronkelijk
levende uitingen verworden tot kille en starre rituelen en voorschriften.
Veel mensen hebben onbewust last van onverwerkte emoties van verwerping uit de vroege kindertijd.
Gevoelens van schuld, zonde, onwaardigheid zijn daarvan het gevolg (door Bosch aangeduid als ‘primaire
afweer’146). Strenge religies bieden hoop op leven mits hun regels en rituelen strikt worden nageleefd.147
Fundamentalisten eisen van zichzelf en van anderen een absolute zuiverheid van bedoeling. Geweld om
dogma’s (gestolde angsten) te handhaven en anderen op te leggen, ligt dan om de hoek. Hoe radicaler het
dogma, des te radicaler de agressie en de kritiek.148 Idealisme kan ook overgaan in bezetenheid en fanatisme
om de ander te redden, te bekeren. “Ze brengen je zelfs naar de brandstapel om je van je zonden te zuiveren
– en ze zijn er altijd van overtuigd dat ze alleen maar het hoogste goed doen.”149 Hanneke Groenteman heeft
een remedie: “De fanatici moeten elke dag twee theelepeltjes nieuwsgierigheid en humor nemen, dat zal hen
genezen.”150
Fundamentalisme kan de vorm, met name in communistische landen, aannemen van een
persoonlijkheidscultus en zelfs erfelijk leiderschap, zoals in Noord-Korea. “Want was de
persoonlijkheidscultus rond Stalin, waaraan Gorki in de jaren dertig zo hartstochtelijk deelnam, niet de
ultieme schepping van een heuse volksgod?“151
Ook het nationaal-socialisme “is er op uit een nieuwe wereld en een nieuwe mens te creëren. Door
Rauschning wordt Hitler dan ook een ‘ziener’ en een ‘profeet’ genoemd, die een opsplitsing van de mensheid
voorspelt in ‘Godsmens’ en ‘massadier’. (…) Over het nationaal-socialisme zegt hij: ‘Het is nog méér dan een
religie: het is de wil tot de schepping van een nieuwe mens.“152 SS-leider Himmler wilde in het voetspoor van
zijn vader, een pedagoog, treden om de Duitser (her) op te voeden tot edelgermaan.
Gehoorzaam aan hoger hemels gezag
Volgens Phyllis Chesler verlangen mannen onbewust sterk naar vaderlijke liefde en aandacht – die maar al te
vaak in hun jeugd er niet was. “Vaderlijke welwillendheid is wat men hartstochtelijk nastreeft (…) Ondanks – of
juist vanwege – de tragedie van het leven houden mannen daarom vol dat de Vader van de man – God –
bestaat, dat Hij goed is en dat Hij gehoorzaamd moet worden. Dat is de traditionele mannelijke
onderdanigheid tegenover de meer dominante man. Dit is een van de redenen waarom het zo belangrijk is dat
koningen en politieke leiders uit deze tijd gehoorzaamheid aan een hoger hemels gezag betonen of beweren
hieraan onderworpen te zijn. Als men ziet hoe een koning, dictator of oligarch knielt voor een mannelijke God,
een mannelijke vaderlijke autoriteit, vervaagt de ongelijkheid tussen mannelijke leiders en mannelijke
volgelingen.”153
De Italiaanse Maria Antonietta Macciocchi vult in zekere zin Chesler aan met haar stelling dat vrouwen door
de onderdrukking van hun seksualiteit hun lustgevoelens projecteren op een masculiene, superieur geachte
Miller 1983, Bosch 2003
Mattheüs 15
146 Bosch 2003, 2015
147 Bosch 2003, p. 115 e.v., 2015 p. 311 e.v.
148 Lessing, p. 36
149 Ferruci, p. 224
150 Riemersma 2015
151 Verbij
152 Heumakers 2003
153 Geciteerd in ‘Denken over liefde en macht’, p. 79
144
145
Liefdevol politiek leiderschap |31
leidersfiguur, bijvoorbeeld de Italiaanse vrouwen in de jaren twintig en dertig op Mussolini. Zij onderscheidt
drie typen ‘sublimatiefiguren’: Het type van de minnaar waarop vrouwen hun verlangens kunnen projecteren,
zoals - naast Mussolini - Hitler, Castro, Guevara. Het vader-type, de wijze die het beste met zijn onderdanen
voorheeft: Mao, Allende, Tito.154 En als derde de theatrale figuur, de volksheld, de cowboy: Reagan.
Doris Lessing wijst er op dat “we tweeduizend jaar geleefd hebben onder een van de grootste tirannieën die
de wereld ooit gekend heeft: de christelijke kerk. Dat is de reden dat we nu zo gemakkelijk dictaturen
accepteren, we zijn geconditioneerd op priesters die ons vertellen wat we moeten doen.”155 Er zijn goede
redenen om er vanuit te gaan dat vrouwen pas hun macht verloren toen zij de toegang verloren tot het
‘heilige’ – en dat het terugwinnen van hun autoriteit en macht als vrouw samengaat met zichtbaar spiritueel
leiderschap.156 Nog steeds geloven massa’s vrouwen dat hun veiligheid afhangt van gehoorzaamheid aan
religieuze voorschriften en van de mannen die die regels afdwingen.157
Column:
Staatsman van verbondenheid
De geschiedenis van de Europese Unie in ogenschouw genomen, rijst
allereerst de figuur op van Jean Monnet (1888 – 1979). Monnets
voortdurende voorstellen voor structurele samenwerking in Europa zijn van
die onvoorzienbare daden die de geschiedenis hebben bepaald. Of, in de
woorden van Kennedy: “Door uw inspiratie heeft Europa in minder dan twintig
jaar meer naar eenheid bewogen dan in duizend jaar daarvóór. (...) U
verandert Europa door de macht van een opbouwend idee.”158 Voor Monnet
gaat het om het verenigen, verbinden van mensen, meer dan om een
samenwerkingsverband van staten. Jean Monnet is van beroep handelaar in
cognac en bereist in die functie de wereld. In de Eerste Wereldoorlog en bij
de Volkenbond vervult hij belangrijke diplomatieke taken, en bouwt zijn
netwerk van connecties met vooraanstaande bestuurders uit.
Jean Monnet
In dienst van de geallieerden bespreekt hij zijn plannen over een naoorlogs verenigd Europa al in 1943 met
De Gaulle. Nauwe economische samenwerking tussen vooral Duitsland en Frankrijk zou de kans op een derde
onderlinge oorlog sterk verkleinen. Dankzij zijn uitgebreide netwerk en zijn overtuigingskracht heeft hij invloed
op regeringsleiders, terwijl hij geen enkele officiële functie vervult. Zo is hij bedenker van het 'Schumanplan’
dat in 1951 leidt tot de eerste Europese supranationale instelling, De Europese Gemeenschap voor Kolen en
Staal (EGKS). Samen met andere Europese instellingen is de EGKS in de EU opgegaan.
Monnet komt in die zin met Gandhi overeen dat beiden, zonder een regeringsfunctie te vervullen, grote
invloed uitoefenden door consequent en volhardend hun doel na te streven. In Monnets woorden: ‘wat ik heb
ondernomen, op elk belangrijk keerpunt in mijn leven, was het resultaat van een keuze en deze concentratie
op één enkel doel hield me af van de verleiding mijn energie te versnipperen.’
Zie ook Ducret en Windgassen
Denken over liefde en macht, p. 151, 153, 231
156 Flinders
157 Steinem, p. 335
158 Duchêne, p. 6
154
155
32 | Liefdevol politiek leiderschap
Bisschop van de sloppenwijken
Hélder Câmara wordt in 1909 geboren in het arme noordoosten van Brazilië. Zijn
vader vindt 'Den Helder' in een atlas als een mooie naam, vandaar de on-Portugese
voornaam Hélder. Al vroeg voelt hij de roeping om priester te worden. Tijdens zijn
eerste jaar als priester wordt hij onder invloed van zijn bisschop een aanhanger
van een extreem-rechtse organisatie, waarvan hij later afstand neemt. In 1952
wordt hij hulpbisschop van Rio de Janeiro.
Hélder Câmara krijgt in de jaren zestig de bijnaam de 'rode bisschop' en 'de
bisschop van de sloppenwijken'. "Als ik voedsel aan de armen geef, noemen ze me
een heilige. Als ik vraag waarom ze geen eten hebben, noemen ze me een
communist." Câmara vindt dat de kerk te veel geholpen heeft om de orde te
bewaren en chaos te vermijden, en te weinig heeft ingezien dat orde in
werkelijkheid vaak wanorde inhield. In 1964 wordt hij aartsbisschop. Onder zijn
leiding keert de kerk zich tegen de onsociale politiek van de militaire dictatuur en
organiseert een krachtige beweging voor sociale verandering. Hij moedigt collega’s
Hélder Câmara
aan om boeren verder te laten denken dan hun conventionele fatalisme door het
bestuderen van het evangelie in kleine groepen, met de vraag welke conclusies
daaruit kunnen worden getrokken voor sociale verandering. Hij geeft een voorbeeld door zijn bisschoppelijk
paleis in te ruilen voor een simpele flat. In zijn dankwoord bij de ontvangst van een eredoctoraat theologie
zegt Câmara dat onze christelijke beschaving oorlog voert, racisme voedt, zich verrijkt ten koste van de armen
en de moed mist om de internationale trusts daarmee te laten stoppen. De spiraal van geweld die daartegen
ingaat: 1. onrecht, 2. gewapend verzet daartegen, 3. fascistisch tegengeweld (enz.) is geen oplossing. Wel
bewustwording van de massa’s. En voegt Câmara daaraan toe, ook vanuit zijn persoonlijke kennis van
extreemrechts, het benutten van elke opening om in dialoog te gaan met de onderdrukkers. Hij noemt dit de
"Beweging voor de geweldloze revolutie."
Zijn optreden is niet zonder gevaar. Traditionele katholieken vragen de militaire regering hem te arresteren
voor zijn steun aan landhervormingen. Câmara's collega Antônio Pereira Neto wordt vermoord. In 1973
arresteren de autoriteiten een aantal van Câmara's medewerkers, onder wie zijn hulpbisschop. Maar ook van
het Vaticaan ontvangt hij niet de steun die hij nodig heeft. Desondanks zet hij zijn werk voort.
Hij sterft in 1999 op 90 jarige leeftijd. In 2015 opent het Vaticaan het proces voor zijn zalig- en
heiligverklaring.
Liefdevol politiek leiderschap |33
7.
De Organisator
Als iets de moeite waard is om te doen, dan is het de moeite waard om het goed te doen.
Geoffrey Hodson159
Bezielde organisators behoren meestal tot degenen die het minst aansprekend en ook weinig zichtbaar zijn.
Zij zijn ondersteuners die vooral ‘achter de schermen’ werken, zoals ambtenaren, bestuurders en diplomaten.
Zij combineren denken met doen, ‘voelen’ voert niet de boventoon.
Echter, misschien meer nog dan ‘echte’ politici, kunnen leiders en medewerkers van bestuursinstellingen en
organisaties bijdragen tot barmhartig, effectief en rechtvaardig functioneren van de samenleving. Want
onderzoek toont aan dat voorspoed afhankelijk is van politieke stabiliteit en bestuurlijke kwaliteit. Die
scheppen voorwaarden voor renderende investeringen in de economie.160 Sterker nog, vaak is de het de
overheid die uitvindingen doet welke het bedrijfsleven te gelde maakt.
Achter de schermen werken inspecteurs, rechters, stelselbewakers, vertrouwenspersonen, klokkenluiders, en
andere ‘nijvere bijen’ die onversaagd en systematisch hun opbouwende arbeid verrichten. Soms verdienen zij
het predicaat ‘ambtelijke held’ of ‘hoeksteen van de samenleving’.
Als bestuurders, Organisators, weten zij de potentie en creativiteit van hun medewerkers te stimuleren. Het
kunnen dezelfde soort initiators zijn als grondleggers van duurzaam succesvolle ondernemingen in het
bedrijfsleven. Toegewijde, gepassioneerde visionairs die vaak met een bepaalde bescheidenheid en
nederigheid zichzelf en hun medewerkers inspireren tot blijvende prestaties van formaat. “Zoals Peter
Drucker opmerkte, is het hoofddoel van leiderschap de schepping van een menselijke omgeving die bijeen
wordt gehouden door werk voor een gemeenschappelijk doel. Organisaties en hun leiders hebben
onherroepelijk te maken met de menselijke natuur. Daarom zijn waarden, aangegane verplichtingen,
overtuigingen en zelfs hartstochten fundamentele elementen van elke organisatie. (…) (Het is) van essentieel
belang dat leiders een duidelijke en consistente koers volgen. Ze moeten onzekerheden erkennen, effectief
met het heden omgaan en tegelijkertijd vooruitlopen op de toekomst en daar reeds op inspelen. Dat betekent
eindeloos vaak de taak van de organisatie duidelijk maken, verklaren, doortrekken, uitbreiden en indien
noodzakelijk herzien.”161 Of anders gezegd, ‘een organisatie bestaat niet, mensen die zich verbinden aan een
idee wel.’162
En ook buiten het bestuur treffen we Organisatoren aan, denk aan betrokken burgers, bestuurskundigen,
journalisten, klachtindieners, coaches en anderen, al of niet in georganiseerd verband.
Structureren en samenwerken
De Organisator bevordert en coördineert de vorming van groepen van mensen in de politiek en samenleving.
En brengt daarin flexibele orde aan. Meer spiritueel ontwerpt en gebruikt hij symbolen, ceremonieën en
rituelen.163 Een goede ondersteuner weet een groep zo te organiseren dat ieder op zijn plaats is, zonder dat
iemand domineert of achterblijft. Hij beheerst, schept autoriteit in de goede zin des woords: hij is bekwaam
om in te schatten wat er nodig is aan kwaliteiten, kennis en kunde. En laat de leden van de groep tot hun
recht komen met hun eigen specifieke deskundigheid. “De kunst van het leiden van een organisatie ligt in het
optimaal gebruikmaken van (…) vooral de menselijke bronnen.”164 De Organisator volgt bij zijn ontwikkeling
meestal een directe weg en leert het beste door een combinatie van praktijkervaring en training. Tact is
daarbij een wezenlijke eigenschap, zonder dat deze verwordt tot indirectheid en krachteloosheid.
De Bevrijder en soms ook de Activist heeft vaak het meest succes in samenwerking met een Organisator: dan
wordt het streven geaard, krijgt het blijvende waarde. Het individuele is minder krachtig. Vaak steunt een
Bevrijder of Hervormer op een Organisator. Al 2300 jaar geleden werd in China onderkend dat het goed kan
Hodson, p. 66
Havenaar. Het gaat hier om bestuur ten goede van een humane samenleving. Dat overheidsbestuur een elite kan bevoordelen
en onder het mom van meer vrijheid machtigen en rijken nog machtiger en rijker kan maken, is een trieste waarheid. Zie
bijvoorbeeld Marx, Het kapitaal, p. 192 e.v. en 564 e.v. en Goudzwaard, p. 126 e.v.
161 Bennis, p. 168, 169; Weisfelt, p. 240 e.v.
162 Uitspraak op kalender van Olympia uitzendbureau
163 Hodson, p. 66, 67
164 Fousert, p. 14
159
160
34 | Liefdevol politiek leiderschap
zijn om nationale autoriteit en soevereiniteit enerzijds en uitvoering anderzijds te scheiden. De verlichte
heerser of vorst representeert de gehele natie en de visie om deze in stand te houden en uit te breiden, en de
generaal of wijze commandant handelt op basis van zijn deskundigheid en gezagvoering. Dit kan alleen
optimaal resultaat hebben als de generaal de bevoegdheid heeft om een opdracht van de heerser te negeren
als deze strijdig is met de natuurlijke gang der dingen zoals de wijze commandant die ziet (Tao).165
Het is begrijpelijk dat er weinig bekende Organisatoren zijn. Van hen wordt immers verwacht dat zij hun werk
in anonimiteit dienend doen. Maar bij nader inzien is het toch niet zo moeilijk om een aantal ondersteuners te
vinden die bewondering hebben geoogst door hun prestaties. Of die moedig zijn opgekomen tegen onrecht, of
misstanden aan de kaak hebben gesteld die zij in hun werk zijn tegengekomen.
Sommigen van hen breken door en worden een bekend, invloedrijk persoon.
Zoals Eduard Douwes Dekker die onder het pseudoniem Multatuli de ‘Max Havelaar’ schreef, gebaseerd op
koloniale wantoestanden in het Nederlands Indië die hij als assistent-resident166 had meegemaakt.
Rituelen
Een ander aspect van organisatie is het ritueel. Uit onderzoek blijkt dat het voordeel van rituelen is dat
mensen die geen familie van elkaar zijn, toch een gevoel van gemeenschap en verwantschap krijgen. Een
oorspronkelijk zinvol ritueel kan echter door machthebbers worden misbruikt als een bezwering tegen angst
voor de dood, verdoemenis of zinloosheid. Sterker nog, Australische onderzoekers hebben geconstateerd dat
het ritueel offeren van mensen in vele culturen het doel had om een hiërarchische samenleving in stand te
houden. Met het mensenoffer bevestigden leiders hun macht.167
De nazi’s hebben oude Germaanse rituelen en symbolen op grote schaal aangewend om hun sinistere doelen
te rechtvaardigen.
Een algemeen kenmerk van onderdrukkende instituties zijn vaste voorschriften, strakke procedures en
verstarde rituelen. Veel mensen zien daarom geen nut (meer) in rituelen. Toch kan een samenleving niet
zonder rituelen. Denk aan begroetingsrituelen, het vieren van verjaardagen of sinterklaas en kerstmis.
Uit onderzoek is gebleken dat gemeenschappen op religieuze basis waarvan rituelen een onderdeel zijn, vaak
lang stand houden.168 Wel komt de Amerikaanse terrorisme-expert Jessica Stern tot de conclusie dat religie
goede mensen beter maakt en slechte mensen slechter. “Wat je in de heilige teksten aan excuus zoekt voor je
gedrag, zal je altijd vinden.“169
Positieve macht achter de schermen
Een bijzondere positie hebben degenen die zelden op de voorgrond treden, maar desondanks veel invloed
hebben. In verenigingen zijn dat de secretaris en penningmeester; zij blijven meestal in de schaduw van de
voorzitter. Dit geldt ook voor politieke partijen. Een opvallend voorbeeld daarvan is Jozef Stalin die zijn
oorspronkelijke functie als onopvallend partijsecretaris in tien jaar wist uit te bouwen en te manipuleren tot de
machtigste in zijn land, de Sovjet-Unie.
Bij Franklin Roosevelt figureerden twee mannen als relatief stille, positieve kracht. De eerste was Louis Howe,
Roosevelts ‘ontdekker’ als veelbelovend politicus en jarenlang zijn persoonlijk assistent. Na het overlijden van
Howe nam Harry Hopkins geleidelijk diens plaats in. Hopkins reisde tijdens de Tweede Wereldoorlog als
directe afgezant van de Amerikaanse president naar Londen en Moskou, en was zijn vertrouwenspersoon bij
alle belangrijke beslissingen. Als iemand die geen andere wens had dan de president te dienen.170 In feite
was Hopkins – anders dan de officiële vice-president171 – Roosevelts plaatsvervanger. Alleen echtgenote
Eleanor had vergelijkbare invloed op de president. Hopkins’ dienstbaarheid resulteerde, mede door zijn
zwakke gezondheid, in een vorm van zelfopoffering: Hopkins overleed uitgeput enkele maanden na het einde
van de oorlog, niet lang na de dood van degene voor wie hij zo waardevol was geweest.
Sun Tzu p. 32, 74, 84, 92, 223
De functie van een hoge koloniale ambtenaar
167 ‘Mensenoffer helpt’, De Volkskrant 9-4-2016
168 Mudde 2013
169 Stern
170 Sherwood, p. 5
171 Achtereenvolgens John Garner, Henri Wallace en Harry Truman
165
166
Liefdevol politiek leiderschap |35
Gelukkig voor de mensheid zijn er veel meer diplomaten en internationale ambtenaren, zoals Hopkins, die
vaak onopvallend het belang van hun eigen land uitbreiden tot internationale vooruitgang. Om er een aantal
te noemen: Max van der Stoel, Gerrit-Jan van Heuven Goedhart, Martthi Ahtisaari (Finland), Mohammed El
Baradei (Egypte), Mongi Slim (Tunesië), Fridtjof Nansen (Noorwegen), Paddy Ashdown (Verenigd Koninkrijk),
Egon Bahr (Duitsland), Mary Robinson (Ierland), Ralph Bunche en Andrew Young (VS), Vijaya Lakshmi Pandit
(India), Sadako Ogata (Japan). Sommigen stierven in het harnas: Sérgio Vieira de Mello (Brazilië) en Richard
Sykes (Verenigd Koninkrijk). Zweden betaalde een hoge tol met de onnatuurlijke dood van Raoul Wallenberg,
Folke Bernadotte, Hammarskjöld, Olof Palme en Anna Lindh.
Voortdurende bezieling
De Italiaanse onderzoeker Alberoni heeft aangetoond dat de beschaving die in rustige tijden zo diepgeworteld
lijkt, bij crises in de samenleving maar uit een dun laagje bestaat. Oorspronkelijk sociale bewegingen die
instituties zijn geworden, bieden geen voldoende bescherming (meer) tegen maatschappelijke ontwrichting.
Bij crises proberen mensen zich onvermijdelijk te organiseren in nieuwe bewegingen om veilig te stellen wat
werkelijk telt in het bestaan.172
Wil zo’n nieuwe beweging op de langere duur succes hebben, dan zijn daarvan organisatorisch ingestelde
leden, leiders, onmisbaar. Soms ontwikkelt zo’n beweging zich tot een maatschappelijke instelling, een
institutie, die oog blijft hebben voor de spirituele factor: “Politieke en economische overeenkomsten zijn niet
voldoende voor een blijvende vrede – de verdediging van de vrede en de voorwaarden voor duurzame
ontwikkeling moeten in de geest van mannen en vrouwen worden opgebouwd.”173 Het succes van nieuw
bezield beleid is afhankelijk van de kwaliteit van het beleidsprogramma en vooral van degenen die het
uitvoeren, de leider voorop. Een zwak programma kan nog iets worden door bevlogen uitvoerders, maar een
mooi programma wordt niets met zwakke uitvoerders.
Bij de uitvoering van bestaand bezield beleid, meestal belegd in organisaties, is evenzeer bevlogen en
betrokken leiderschap van doorslaggevend belang. Wil een instelling niet verstarren - en dus niet een
bureaucratie in de slechte zin des woords worden - dan is voortdurende focus op het doel van de instelling en
inspirerend leiderschap noodzakelijk. Het is dan tijd dat (een) Organisator of Organisatoren weer aan de
touwtjes gaat/gaan trekken.
Bureaucratie en ambtenarij
“Bureaucracy is as much underrated, as an ordinating principle of life, as charisma is overrated as the source
of real leadership”.174 De Duitse socioloog Max Weber heeft bureaucratie als maatschappelijk verschijnsel als
eerste ‘ontdekt’ en beschreven. Hij zag het als superieur ten opzichte van traditionele systemen van bestuur.
Bureaucratieën zijn immers rationeel en efficiënt. Elke afdeling zorgt voor één stukje van de keten, waarbij de
taakverdeling duidelijk is beschreven. Iedereen wordt op gelijke wijze behandeld. Familie en vrienden worden
in principe niet voorgetrokken. Ambtenaren zijn volgens Weber in beginsel objectief.
Een ander pluspunt was voor Weber de scheiding tussen politiek en ambtenarij. Politici nemen beslissingen
en de ambtenarij voert deze dan loyaal uit.
In de periode dat Dag Hammarskjöld secretaris-generaal van de Verenigde Naties (VN) was, 1953 – 1961,
lijkt die organisatie aan het beeld van een ideale bureaucratie te hebben voldaan. Hammarskjöld had voor zijn
benoeming veel ervaring opgedaan als hoge ambtenaar en als partijloos minister in Zweden. Zijn opvattingen
over de speelruimte van een ambtenaar zijn te lezen in een artikel dat hij schreef tijdens zijn periode als
minister. “De rijksambtenaar en de maatschappij”, dat in september 1951 verscheen in het sociaaldemocratische tijdschrift ‘Tiden’. Hammarskjöld beklemtoont in dat artikel dat de ambtenaar in de eerste
plaats de maatschappij dient en niet een bepaalde groep. Een ambtenaar werkt niet voor zijn persoonlijke
ideaal, maar hij mag zijn eigen politieke opvatting wel boven zijn plicht als ambtenaar stellen wanneer hij
meent dat die opvatting een maatschappelijk belang vertegenwoordigt waarover de meningen, objectief
gezien, niet verdeeld kunnen zijn. Daarnaast kan de ambtenaar door zijn specialistische kennis en
vaardigheden de actuele politiek beïnvloeden, maar altijd vanuit een zo objectief en zakelijk mogelijk
standpunt, in vrijheid van discussie, en met respect voor de overtuiging van anderen.
Van Ammelrooy
Uit de beginselverklaring van de UNESCO
174 “Bureaucratie is even ondergewaardeerd als ordenend beginsel van leven, als charisma is overgewaardeerd als de bron van
echt leiderschap.” Wills, p. 115
172
173
36 | Liefdevol politiek leiderschap
In 1953 benoemde de VN Hammarskjöld in de verwachting dat hij “zijn aandacht in hoofdzaak zou bepalen bij
de administratieve problemen en zich van publieke uitspraken over het politieke beleid der organisatie zou
onthouden. Een dergelijk voorzichtig en kleurloos ambtenaar meende men in Dag Hammarskjöld te hebben
gevonden.“175 Echter, als een echte organisator begon Hammarskjöld met het reorganiseren van het
ambtelijk apparaat van de VN in New York. Hij verbood de FBI om nog langer binnen het apparaat van de VN
onderzoek te doen naar vermeende communistische sympathisanten onder de medewerkers. Hij liet de
Algemene Vergadering van de VN een nieuw personeelsreglement aannemen die het internationale karakter
en de onafhankelijkheid van het secretariaat waarborgde. Niemand had verwacht dat ‘kleurloze’
Hammarskjöld de bevoegdheden van het VN-handvest zou gebruiken om consequent en krachtig op te komen
voor de jonge, zwakke staten (voormalige koloniën) en hun inwoners.
In een toespraak aan de John Hopkins Universiteit te Baltimore op 14 juni 1955 heeft hij aan de strekking van
zijn artikel uit 1951 toegevoegd, dat het van essentieel belang is dat de (internationale) ambtenaar trouw mag
zijn aan de waarheid en rechtvaardigheid - zoals hij die ziet.176 Deze zienswijze zou de basis kunnen vormen
voor een ‘levend ambtelijk statuut’ zoals bepleit door Gabriël van den Brink en Thijs Jansen.177
Ruggengraatloosheid?
“En, de vraag die veel niet-ambtenaren zich stellen, hoe slagen ambtenaren er nu in om zich steeds weer aan
te passen aan nieuwe politieke ideologieën en prioriteiten? Is dat een kwestie van verregaande
ruggengraatloosheid of is het toch iets anders?”178 Sommige overheidsdienaren zijn bevlogen en vinden
maatschappelijke bevrediging door hun bewindspersoon te ondersteunen en naar beste eer en geweten diens
beleidswensen uit te voeren.179 Als nieuwe prioriteiten te ver afwijken van de eigen opvattingen haken zij af en
zoeken een andere baan.
Een tegenhanger van de bezielde ondersteuner is de bureaucraat. Voor zo’n ambtenaar is een
bewindspersoon een ‘voorbijgaand verschijnsel’. Na verloop van enige jaren komt immers meestal een
nieuwe bewindspersoon met een ander programma, andere prioriteiten, en nog belangrijker, een andere
persoonlijkheid.
Daarnaast kent wel iedereen de figuur die aan regels meer belang hecht dan hun inhoud en werkelijke
betekenis. Wellicht ooit idealistisch begonnen bij een institutie, heeft deze manager of medewerker
onvoldoende incasserings- en relativeringsvermogen opgebracht om de onvermijdelijke frustraties op te
vangen. Geleidelijk verkrampt hij. Hij wordt een ‘papieren tijger’ die zijn wereld vol procedures en formulieren
voor de echte is gaan aanzien. Hij kenmerkt zich vaak door overdreven netjes en precies zijn, méér dan
gewetensvol. Of alertheid heeft zich vervormd tot achterdocht.180
Een variant is de bureaucraat die zijn eigen interpretatie van beleid en regels gaat volgen, hij/zij doet aan
‘bureaupolitiek’. Hij interpreteert op zijn eentje de regels naar zijn eigen, benauwde inzichten. Een Organisator
die leider wordt van zo’n bureaucraat of bureaucratie en daar verandering in wil brengen, krijgt het moeilijk.
De kunst is dan te zorgen voor een (nieuwe) uitdaging die de betrokkene(n) zelf ook als een uitdaging ervaren.
Pas als ze mogelijkheden zien om actief hun oude patronen te doorbreken, zijn ze gemotiveerd om stappen te
zetten en weer soepel(er) te acteren.181
Organisaties zonder bezieling
De harde werkelijkheid is dat de meeste organisaties bezieling missen. Er zijn zoveel factoren die de bezieling
teniet kunnen doen.
Verantwoordelijkheidsbesef kan doorslaan in striktheid, verstarring, ‘slechte’ bureaucratie. Instituties horen
mensen te dienen, maar hun medewerkers kunnen gevangenen worden van gewoontes, gebruiken en regels
Voormalig Nederlands ambassadeur bij de VN Schürmann in het voorwoord van ‘Merkstenen’ (uitgave 1968)
Dit komt overeen met de zienswijze van Sun Tzu; zie de eerdere voetnoot over hem.
177 Zie www.beroepseer.nl
178 Brechtjesblogje
179 Als dat leidt tot ambtelijke strijd, vragen de betrokken bewindslieden af waarom die onenigheid nodig is, zonder te beseffen
dat ze die met hun eigen wensen en standpunten hebben veroorzaakt.
180 Ofman, p. 100
181 Vollenhoven, p. 28
175
176
Liefdevol politiek leiderschap |37
(‘ambtelijke rituelen’) die hen ineffectief maken.182 Loyaliteit kan uitmonden in besluiteloosheid.183 De
organisatie verwordt tot een onpersoonlijke proces-machine waarin de individuele vrijheid van ambtenaren
verloren gaat. “De neiging is, als het niet goed gaat (..), de teugels strakker aan te halen en meer te gaan
controleren en beheersen. (…) Of om juist de teugels te vieren en het proces over te laten aan de
keuzevrijheid van mensen. Beide hebben een averechts effect. De mensen zullen nog minder
verantwoordelijkheid nemen in het eerste geval en geen verbinding en leiding meer ervaren in het tweede
geval.”184 Anderzijds kunnen leidinggevende bureaucraten te veel macht krijgen omdat zij niet genoeg door de
politiek verantwoordelijken gecontroleerd worden.
Ambtelijke bureaucratie kan als een sterke kracht in de samenleving worden gevoeld, de ‘vierde macht’
(naast, of achter, de klassieke ‘trias politica’, de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht). Anders dan
de ‘trias politica’ is er geen sprake van maatschappelijke controle.
Een voorbeeld van zo’n vierde macht is de ‘gesloten wereld’, een instelling of bestuursorgaan werkt met eigen
regels en gedragscodes, creëert een eigen cultuur en raakt daardoor afgeschermd, gesloten naar de
samenleving. Bijvoorbeeld het leger, waaronder het ministerie van Defensie, is berucht door het afhouden van
(zelf)onderzoek bij misstanden en ongelukken, en reageert standaard ‘defensief’. Een minister van Defensie
moet van goeden huize komen om zo’n cultuur te doorbreken. Soms is het leger de enige stabiele
organisatorische kracht in een land. Uit dat oogpunt is het begrijpelijk dat in veel Afrikaanse landen militairen
de macht hebben gegrepen om een einde te maken aan wanbestuur. Echter, meestal maakt het nieuwe
landsbestuur zich schuldig aan dezelfde vergrijpen als het afgezette regime.
Een variant op dit ‘model’ is het Russische waarbij de communistische junta (een politieke maffia) in feite
vervangen is door de geheime dienst (de voormalige KGB) met de sinistere Poetin en zijn politieke vrienden
aan het roer. Het stalinistische systeem lijkt nu niet meer ver weg. Ex wereldkampioen schaken Gari Kasparov
tekent daarbij aan dat Poetin minder sterk is dan Stalin, want die had zijn dictatuur deels gebouwd rond een
ideologie – wat bijdroeg aan loyaliteit aan het regime. Poetins ideologie is volgens Kasparov een sentimenteel
Russisch nationalisme dat een dunne dekmantel is voor de behoefte aan macht en geld. Als Poetin bij het
uitdelen daarvan ernstige fouten maakt, kunnen de belanghebbenden ontevreden worden en is Poetins
positie in gevaar.185
Een andere variant is de nazi-staat: ”De Holocaust was het resultaat van improvisatie, pragmatisme en om zo
te zeggen ambtelijke creativiteit. Hitler-Duitsland was geen Befehl-staat waar alles pasklaar van boven
kwam.”186 En die ruimte gaf aan het gevaarlijkste type van de bureaucraat, de intelligente, maar slaafsgehoorzame uitvoerder van crimineel beleid, het Eichmann-type. Ook ‘een man achter de schermen’ maar dan
in de meest negatieve zin, een gevoelsarme, meedogenloze uitvoerder van een waanidee - waarvan hij de
essentie nooit in twijfel trekt - die op een perfect-machinale wijze systematisch mensen vermoordt of doet
vermoorden.
Tevreden met de overheid
Volgens de filosoof René ten Bos komen we als samenleving niet los van bureaucratie omdat die lijkt te
beantwoorden aan een hardnekkig, in oorsprong religieus vertrouwen dat de dingen op aarde goed geregeld
zijn, ondanks veel tekenen die op het tegendeel wijzen.187 Want leiders of managers hebben altijd te maken
met (groepen van) mensen die het oneens zijn met de doelen van de heersende politiek of van de organisatie.
Er kan daarom niet veel terechtkomen van de verwachtingen die we van instanties en hun medewerkers
hebben – inspiratie, verbinding, dienstbaarheid, vernieuwing, bevlogenheid. Het hoogst haalbare bij de
overheid of politiek is volgens Ten Bos tevredenheid, dankzij een dienstbaar en integer-neutrale opstelling van
de medewerkers.188 En daarmee zijn we dichtbij het ideaalbeeld dat Hammarskjöld schetste.
Bennis, p. 48
Ofman, p. 100
184 Vollenhoven, p. 27
185 Persson
186 Heumakers 2013
187 Heumakers 2016
188 Jansen
182
183
38 | Liefdevol politiek leiderschap
Column:
Psalm 4 vers 9
Een avond in de eerste week van november 1956. Na de nationalisatie van het
Suezkanaal door Egypte is het land in oorlog met Engeland, Frankrijk en Israël. De
wereld houdt de adem in. Dagen en nachten lang is de secretaris-generaal van de
Verenigde Naties, Dag Hammarskjöld, bezig geweest met het herstel van de vrede.
Een continu proces van vergaderingen, telefoneren, opstellen van telegrammen,
gesprekken met ambassadeurs, perscontacten, schrijven van rapportages aan de
Veiligheidsraad of aan de Algemene Vergadering. Hammarskjöld heeft nauwelijks
geslapen. VN-medewerkers weten hem over te halen om tussendoor rust te
nemen. Al na een paar uur wordt hij in zijn rust gestoord omdat zijn aanwezigheid
weer nodig is. Maar men vindt hem niet in bed, zoals te verwachten was, maar
zittend aan zijn bureau, lezend in de bijbel. Dankzij Hammarskjölds dagboek
weten we dat hij Psalm 4 vers 9 las: “In vrede ga ik rusten, vredig slaap ik in: want
Gij alleen, Heer, doet mij wonen in veiligheid.”
Op 7 november 1956 stoppen de gevechten. Het uitbreken van een grote
internationale oorlog is op het nippertje voorkomen. Hammarskjöld heeft in een
paar dagen een VN-vredesmacht georganiseerd die de wapenstilstand gaat
waarborgen. Niet alleen is de reputatie van Hammarskjöld als vredestichter
gevestigd, ook de Verenigde Naties als organisatie van de vrede heeft meer reliëf
gekregen.
Dag Hammarskjöld
Strijder tegen de zee
Cornelis Lely, de enige staatsman naar wie in Nederland een gemeente is
vernoemd (Lelystad), is een geweldig organisator. De politiek trekt hem vooral aan
om zijn plannen voor een veiliger en welvarender Nederland door te zetten. Als
ingenieur en als minister van Waterstaat is hij de drijvende kracht achter het plan
om de Zuiderzee in te polderen. Pas na de watersnood van 1916, toen door het
hoge water rond de Zuiderzee tientallen mensen omkomen, is de politiek rijp om
het plan door te zetten. Met een groep hoogwaardigheidsbekleders maakt Lely in
1928 een excursie naar de nieuwe dijk die het eiland Wieringen met het vasteland
verbindt, een onderdeel van het plan. “Tijdens de bezichtiging brak een stortbui
los. De groep vluchtte de bus in. Maar Lely, toch al dik in de zeventig, weigerde
pertinent in te stappen. Hij beende voort in de striemende regen. Want dit was zíjn
dijk, volgens het plan dat híj veertig jaar eerder had ontworpen.”189
Lely is een liberaal met een groot sociaal gevoel. Hij brengt bijvoorbeeld de eerste
Nederlandse ongevallenwet tot stand. Zijn eenvoud en rechtschapenheid zijn
spreekwoordelijk. Daarnaast bezit hij een groot doorzettingsvermogen.
Cornelis Lely
Naast zijn werk in de openbaarheid is hij in hoge mate gehecht aan zijn gezin.190
Twee van zijn zonen worden ook waterstaatsingenieurs. Drie jaar na zijn dood komt
de Afsluitdijk gereed, het enige menselijk bouwwerk dat naast de Chinese muur
vanuit de ruimte is te zien.
189
190
Kopstukken, p. 27
Wikipedia
Liefdevol politiek leiderschap |39
DEEL II Leiders en leiderschap
Universele of politieke liefde dat is het gevoel van verwantschap met alles en iedereen.
Diotima191
Wat is het kwade anders dan het goede dat door eigen dorst en honger wordt gekweld?
Kahlil Gibran
Liefdevolle politiek
Liefdevolle politiek is te omschrijven als de wil en de actie om, met bezieling en wijsheid, de samenleving
democratisch en harmonieus te organiseren, en doeltreffend te sturen vanuit idealen, visie en kennis.
Meer dynamisch gezien gaat het om de macht om te scheppen, te herscheppen en te transformeren. Om
energie te genereren en maatschappelijke veranderingen ten goede tot stand te brengen: gepassioneerde
politiek.192
Reflectie is daarbij een noodzakelijke voorwaarde. Barbara Tuchman heeft naar voren gebracht dat macht
niet alleen tot bederf en ontaarding leidt, maar ook tot dwaasheid. Dwaasheid in de vorm van onder meer
stijfkoppigheid, zelfmisleiding en tunnelvisie. Zij stelt: “Wie macht uitoefent dient goed op de hoogte te blijven,
informatie serieus te nemen, ruimdenkend te blijven en weerstand te bieden aan de verraderlijke bekoring
van domme botheid. Voldoende ruimdenkendheid om te zien dat een bepaalde aanpak schadelijk is in plaats
van het eigen belang te dienen, voldoende zelfvertrouwen om dat te erkennen, en voldoende wijsheid om op
je schreden terug te keren – dat is het hoogste niveau van de kunst van het regeren.“193
En daaronder ligt de eigenschap van gezonde mensen om samen te werken, naar harmonie te streven en
anderen praktisch en geestelijk te helpen en daarbij initiatief te nemen – leiderschap te tonen.
Wie bepaalt de menselijke geschiedenis?
De invloed van de mensheid op de geschiedenis van de wereld is beperkt. Het bestaan van onze meer dan 4
miljard jaar oude aarde is minder dan 1‰ beïnvloed door ‘het verschijnsel mens’. Maar het is voor ons
uiteraard van groot belang hoe we die aarde inrichten, voor zover we dat kunnen beïnvloeden. Het is dan een
voortgaand debat wie uiteindelijk onze geschiedenis bepaalt: vooral individuen of de mensheid als collectief.
De historicus Hobsbawm heeft gesteld dat mensen met een uitzonderlijk karakter als individuen de loop der
dingen beïnvloeden, als collectief bepalen zij die uiteindelijk.194 Volgens Mandela maakt de geschiedenis de
mens, sterke krachten werken samen om sterke leiders op te leveren. Het moment maakt de mens, omdat
alleen dan de mens het moment kan grijpen; hij heeft de gelegenheid niet gecreëerd.195 De geschiedenis van
de mensheid wordt op cruciale momenten bepaald door de beslissingen, gespeelde rollen en acties van
‘historische figuren.’196 Het maakt volgens Ian Kershaw wel degelijk uit wie er op cruciale momenten aan het
roer van een land staat. In de oorlog was geen koers zonder alternatief, geen besluit was onvermijdelijk.197
In alle tijden kiezen volkeren en groepen leiders of wijzen ze aan. Groepen, laat staan landen, zonder leiders
bestaan nog steeds niet. Kennelijk zijn leiders nodig om als volk of groep te overleven. Bovendien is
leiderschap niet uniek menselijk, veel groepen van dieren kennen leiders. Een van de basisfuncties van de
leider, bijvoorbeeld bij chimpansees, lijkt het bieden van passende emotionele steun te zijn.198
Harriet Rubin, p.59
Steiner, februari 2013
193 Tuchman, p.38, geciteerd door Owen, p.12 en aangehaald door Blom, p. en verder. Overigens moet het wel mógelijk zijn om
op een besluit terug te komen. Toen de Duitse president Hindenburg eenmaal Hitler tot rijkskanselier had benoemd, bleek
terugkeren op dat besluit niet mogelijk. Even onheilspellend is de onmogelijkheid van terugkeer bij de inzet van kernwapens
als de Amerikaanse president samen met zijn minister van Defensie hiertoe besluit.
194 Tollebeek
195 Stengel, p. 139
196 Marc Eyskens aangehaald door Baraitre, p. 8
197 Funnekotter 2007
198 Goleman 2013, p. 88
191
192
40 | Liefdevol politiek leiderschap
De historicus Arthur Schlesinger heeft daarover als inleiding voor een reeks biografieën van leiders de
volgende rake observatie gemaakt: “Vanaf oude tijden tot heden hebben vooraanstaande denkers individuen
beschouwd als niet meer dan de vertegenwoordigers en pionnen van grotere machten (…). Maar het beeld
van mannen en vrouwen als de slaven van de geschiedenis staat haaks op de diepste menselijke instincten.
Volledige onafwendbaarheid maakt een eind aan het menselijk vrijheidsidee – de aanname van vrije keuze
die schuilgaat achter elke beweging die we maken, elk woord dat we spreken, elke gedachte die we denken.
Het beëindigt het idee van menselijke verantwoordelijkheid, want het is zonder meer onredelijk om mensen te
belonen of te straffen voor handelingen waar zij per definitie geen zeggenschap over hebben. Het leven is niet
te verenigen met een dergelijke deterministische overtuiging.”199
Manfred Kets de Vries wijst op de behoefte die mensen hebben aan leiders, op de volger in ons. Leidinggeven
is niet alleen rationeel en doorzichtig handelen; leidinggevenden als managers worden gedreven door
emoties, verlangens en fantasieën, en volgers zijn bereid daarin mee te gaan.200 Dat veel mensen
gemakkelijk een autoriteit aanvaarden en dan vaak bereid zijn om vernietigende opdrachten uit te voeren,
hebben onder meer het Milgram-experiment en het Stanford Prison-experiment uitgewezen. Onbewust zijn we
vaak geneigd meer ons aan de groep aan te passen dan onze eigen afwegingen en overtuiging te volgen,
inclusief degene die zich ogenschijnlijk zelfverzekerd als leider opwerpt (‘kuddegedrag’). En die leider, daar
draait het om bij mijn onderzoek.
Belang politiek leiderschap
Hoe belangrijk is politieke leiding? Arthur Schlesinger stelt: “Leiderschap (…) betekent leiderschap zowel in
denken als in handelen. Op de lange duur zou leiderschap in denken een groter verschil voor de wereld
kunnen betekenen. ‘De ideeën van economen en politieke filosofen, zowel als ze juist als wanneer ze
verkeerd zijn’ schreef John Maynard Keynes, ‘zijn sterker dan in het algemeen wordt aangenomen.’ (…) Maar,
zoals Woodrow Wilson eens zei, ‘In zijn algemeenheid zijn degenen die daadwerkelijk handelen, leiders van
mensen… In hún handen worden nieuwe gedachten vertaald in de ruwe taal van daden.’ Leiders in denken
doen hun uitvindingen vaak alleen en verborgen, en laten aan volgende generaties de taak om die in daden
om te zetten. (…) Leiders zijn betekenisloos zonder volgers. (…) Grote leiders draaien de onuitgewerkte
emoties van de massa naar hun eigen doelen. Zij grijpen de kansen aan die hun tijd biedt, de hoop, de
angsten, frustraties, crises, potenties. Zij slagen wanneer de omstandigheden de weg voor hen gereed hebben
gemaakt, wanneer de gemeenschap wacht om gewekt te worden, wanneer zij verhelderende en
organisatorische ideeën kunnen leveren. Leiderschap smeedt de keten tussen de individu en de massa en
verandert daarmee de geschiedenis. (…) De grote omwenteling van de moderne tijd is de revolutie van
gelijkheid. ‘Misschien dat geen regeringsvorm (…) zo sterk grote leiders nodig heeft als democratie.’ De idee
dat alle mensen voor de wet gelijk horen te zijn, heeft de oude structuur ondermijnd van autoriteit, hiërarchie
en verschil. (…) Het is gemakkelijk om bevelen te geven en ze af te dwingen (…). Het is veel moeilijker om
tegenstand te overwinnen en toestemming te krijgen met argumenten en overredingskracht.”201
In de woorden van Václav Havel: “Men zegt dat een volk de politici krijgt die het verdient. In zekere zin is dat
waar: politici zijn werkelijk de spiegel van de maatschappij en een zekere belichaming van haar potentie.
Tegelijkertijd echter geldt – paradoxaal – ook het tegenovergestelde: de maatschappij is een spiegel van haar
politici. Het is dus in een niet geringe mate van de politici afhankelijk welke maatschappelijke krachten zij
vrijmaken en welke ze onderdrukken, of ze veeleer het beste dat in elke burger aanwezig is ondersteunen, of
juist het slechtste.” Gloria Steinem zegt het zo: “We moeten in onze verbeelding een sprong maken en ons
naties voorstellen als gezinnen in de beste zin van het woord: de democratische gezinnen die wij in ons eigen
leven proberen te creëren. (…) een van de cruciale verschillen tussen de despoot en de creatieve leider is het
verschil tussen weinig en veel zelfrespect (…) de natie (moet) zelfverzekerde burgers voortbrengen die
anderen gelijkwaardig behandelen. (…)”.202 Het feministische motto ‘het persoonlijke is politiek’ heeft zijn
keerzijde: het politieke is ook persoonlijk.
De mondiale problemen zijn zo groot dat we ons geen wedijver tussen staten meer kunnen veroorloven.
Steeds meer keuzes die we maken hebben gevolgen voor anderen buiten onze grenzen. Er zijn leiders nodig
Eigen vertaling van ‘On Leadership’
Intermediair 8-1-1998
201 Eigen vertaling van ’On Leadership’
202 Steinem, 1995, p. 22
199
200
Liefdevol politiek leiderschap |41
die verder kijken dan het – ogenschijnlijke – nationaal belang. Die de kwaliteiten hebben om omvangrijke
rampen slagvaardig te voorkomen of op te lossen. Net zoals in het bedrijfsleven, kan in de politiek de kwaliteit
van een leider er veel toe doen.
Politieke leiders zijn katalysators. Zij brengen afzonderlijke individuen samen tot een nieuwe, sterke kracht. Zij
bieden een aantrekkelijk perspectief op de verwerkelijking van verlangens en idealen. Politiek leiderschap lijkt
onmisbaar om structuur in de samenleving aan te brengen en deze te vernieuwen. Dat de weg er naartoe
vaak niet in overeenstemming is met het te bereiken ideaal en het ideaal zelf ook niet helemaal wordt als het
oorspronkelijke wensbeeld, wordt voor lief genomen. En hoe goed een politiek programma ook kan zijn, het
gaat altijd om hoe en wanneer het wordt uitgevoerd; het blijft mensenwerk waarbij leiding onontbeerlijk is.
In onze wereld waar de mensheid wapens heeft ontwikkeld die de menselijke beschaving in korte tijd kunnen
uitroeien, is het meer dan ooit van belang dat stabiliteit is verzekerd via onderlinge afhankelijkheid,
betrouwbare, democratische instituties en wijs leiderschap. Als ordening van de samenleving macht
noodzaakt, dan is deze door middel van handel, innovatie en tolerantie duurzamer dan door het uitoefenen
van geweld als overheersing, plundering en onteigening, zo leert de geschiedenis van de ‘hypermachten’.203
Leiders kunnen die visie belichamen en de weg wijzen die leidt tot het behoud en positieve ontwikkeling van
de mensheid.
De beste leiders om anderen te helpen uit een maatschappelijke crisis te komen, zijn degenen bij wie
persoonlijke crisis en tegenslag geleid hebben tot meer kracht en liefde.204
Het zijn in de geschiedenis uiteindelijk – toch - de personen die het verschil maken.
Persoonlijke voorwaarden voor leiderschap
Een combinatie van aanleg, opvoeding, milieu en maatschappelijke omstandigheden is bepalend voor hoe
iemand zich ontwikkelt. “Doordat mensen in hun ontwikkeling dingen onbewust naar zich toetrekken of juist
vermijden, ontstaat al vroeg een script205 dat vrij bepalend is voor iemands levensverhaal en
toekomstverwachting. Mensen worden zichzelf op basis van wat ze zelf (niet) willen. Hun waarden en normen,
geboden en verboden van huis uit spelen daarbij een rol. Leiders die zich hiervan niet bewust zijn, worden
vaak gedreven door kwaliteiten die ze al heel jong hebben ontwikkeld. Dat schept allerlei mogelijkheden voor
hen en voor de mensen waaraan ze leiding geven. Het eigen ‘script’ zorgt echter ook voor valkuilen: leiders
proberen uit alle macht soms dingen te voorkomen of denken dingen te moeten doen die niet nodig zijn. Op
deze wijze voldoen leiders nog steeds aan de eisen die ooit als kind (…) aan hen werden gesteld en die ze aan
zichzelf zijn gaan stellen. Iedereen heeft zo zijn eigen geboden en verboden met de daaruit voortvloeiende
verborgen agenda, die men zich zonder bewuste reflectie niet realiseert.” “De eerste valkuil is aan dromen
vast te houden en weerstand (…) te ontkennen. (…)
Mensen die hun idealen afdwingen, kunnen een hel veroorzaken doordat ze de eigen autonomie van mensen
belemmeren en hen min of meer dwingen tot rebellie of passiviteit.”206 “Als mensen zich bewust worden van
hun eigen drijfveren, kunnen ze zich met hart en ziel inzetten voor hun droom zonder veel brokken te maken.
Want dan kunnen ze rekening houden met hun eigen valkuilen. (…) Vanuit het eigen verlangen kan een
…leider komen tot een visie die in zijn houding uitstraalt. Aan een dergelijke verbinding hebben de leider zelf
en de mensen om hem heen behoefte. Mensen moeten ervaren en aan de toon kunnen horen dat iemand
diep van binnen gelooft in wat hij doet en zegt. (…) ”207 “Elke gestructureerde kijk op het eigen leiderschap
(kan) op zich al verlichtend werken.”208
“Het is een kwestie van persoonlijk meesterschap om te leren registreren wat er van binnen gebeurt; wat je
interne dialoog is. Als de communicatie (…) is vastgelopen, is het nodig de dialoog vanuit een andere houding
opnieuw op gang te brengen. (…) Bewust zijn van eigen motieven en drijfveren is een essentieel onderdeel in
de ontwikkeling van persoonlijk leiderschap. (…) Een leider die zich niet bewust is van zijn eigen energie en
kwaliteiten, is zich ook niet bewust van zijn invloed op de mensen in de organisatie. Hij roept op wat hij
Amy Chua
Zie bijvoorbeeld Sorokin, p. 221
205 Een onbewust patroon van doen en laten
206 Vollenhoven, p. 31, 60
207 Vollenhoven, p. 13, 17, 69
208 Ten Hoopen, p. 7
203
204
42 | Liefdevol politiek leiderschap
onbewust achterhoudt. (…) Als leiders op dit niveau de uitdaging durven aangaan, dan maken ze elke keer
opnieuw de tocht door de schaduw naar het licht.”209 “Hij koestert ook voldoende twijfel om dingen ter
discussie te stellen, uit te dagen, door te prikken en daardoor vooruitgang te boeken.”210 Volgens David
Brooks is in de strijd tegen de eigen zwakheden nederigheid de grootste deugd. Daarentegen is trots (hybris)
de grootste ondeugd, die maakt je blind voor je zwakheden. Wie zijn zwaktes onder ogen ziet en die net als
tegenslag kan overwinnen, wordt wellicht niet rijk en beroemd, maar wel geestelijk volwassen.211 David Owen
pleit voor een verklaring waarom sommige politieke leiders hoogmoedig worden. Hij beschouwt een patroon
van hoogmoedig gedrag als een geneeskundig te erkennen syndroom, een ziekte.212
Andrew Samuels heeft het begrip ‘innerlijke politicus’ geïntroduceerd. Waardoor ben je politiek gevormd? Ben
je beïnvloed door je opvoeding, of door gender, of door een bijzondere maatschappelijke gebeurtenis? Bij een
conflict met een politieke of maatschappelijke kant is de context ook belangrijk: thuis, op het werk, in een
groep. En wat voor persoonlijk type spreekt je het meest aan? Samuels onderscheidt de strijder, de terrorist,
martelaar, mysticus, wijsgeer, diplomaat, bruggenbouwer, onderhandelaar, struisvogel. 213
Het begint dus bij persoonlijk leiderschap: “Wij moeten zelf de verandering zijn die we in de wereld willen
zien.”214 Zoals de filosoof Nagarjuna stelde “Als een heerser geen verlichte politiek weet in te voeren, dan
moet hij of zij de troon opgeven om eerst de verlichting te zoeken.”215
Bekwaam en bezield leiderschap
De bezielde leider – als bevrijder, hervormer, activist, kunstenaar, wetenschapper, idealist of organisator –
personifieert wat onder anderen Almaas en Gurdjieff ‘de essentie’ noemen, Trungpa ‘fundamentele goedheid’,
Assaglioli ‘zelf-bewustzijn’ en Tolle simpelweg ’Zijn’. Deze grenzeloze kern manifesteert zich in een palet van
kwaliteiten met een samenstelling die bij een ieder uniek is. Eveneens heeft iedereen een unieke roeping en
passie die bij bezielde leiders in hun doen en laten naar voren komt. “Hun (geloofs)overtuiging geeft hen
vertrouwen in een kracht die groter is dan henzelf. (…) Inspirerende leiders hebben hun eigen droom nodig.
Dat is hun kompas. Pas daarna komt een visie waar zij mensen bij betrekken. (…) De bezielde leiderfiguur
regeert niet op basis van hiërarchie, onderdrukking of charisma. Zij ‘lezen’ de omstandigheden, de wereld om
hen heen en hebben een visie daarop, een droom hoe het zou kunnen worden. Zij zien eerder, verder en meer
dan anderen. Ze zetten de stappen die voor dit moment nodig zijn, zonder de doelen op de lange termijn uit
het oog te verliezen.”216 Zij vertellen en maken ‘het grote verhaal’ waarin visie, missie, strategie, kwaliteiten
en waarden samen zijn gebracht. Het is een spirituele opdracht.217 In dit verband maakte Churchill het
verschil: "Een politicus denkt aan de volgende verkiezing, een staatsman aan de toekomst."
Bekwaam leiderschap is ook het kunnen omgaan met onaangekondigde gebeurtenissen, ‘events’.
Net als liefde is leiderschap eigenlijk een werkwoord: als het goed is, groeit het elke dag.
Het belangrijkste aspect is, zeker in hun grootse momenten, dat zij het goede voorbeeld geven.218 219 220
Daarbij zal altijd ruimte moeten zijn voor het interne debat. ”Veel politieke leiders lijken niet te beseffen hoe
ongelofelijk belangrijk de psychologie van het proces van besluitvorming is. Ze zouden zich veel ellende,
interne strijd en hoon besparen als ze de moed zouden hebben de dialoog in de eigen club ruimte te
geven.”221 Hun voorbeeld kan zelfs therapeutisch gebruikt worden, want bewondering roept het natuurlijke
verlangen tot navolging op.222
Vollenhoven, p. 72 e.v.
Bennis, p. 146
211 Weusten
212
Owen, p. 18 e.v., 313 e.v.; zie ook Fischer, p. 65
213 Samuels, p. 25
214 Gandhi
215 Ten Hoopen, p. 54
216 Vollenhoven, p. 72
217 Weisfelt, p. 251
218 Haden
219 Burlet, p. 12
220 Halsema, p. 312
221 Tromp
222 Assaglioli 1985, p. 188
209
210
Liefdevol politiek leiderschap |43
Hij of zij neemt de verantwoordelijkheid om mensen, vaak op onopvallende wijze, de weg te wijzen naar
nieuwe horizonten en probeert hen te beïnvloeden om die weg ook te bewandelen.223 De essentie van
leiderschap is anderen inspireren om te volgen.224
Zoals James MacGregor Burns stelde, de ware leider voelt en transformeert de behoeften van volgelingen.
Echt grote leiders brengen hun volgelingen in aanraking met de eigen krachtbron en autoriteit225, en helpen
hen hun eigen leiderscapaciteiten te ontwikkelen: involverend leiderschap. Zij inspireren dus anderen om hun
dromen waar te maken, door woorden, door acties.
Maatschappelijke voorwaarden voor leiderschap
Ook al lijkt iemand de eigenschappen te bezitten of te hebben ontwikkeld als bekwaam en bezield leider - het
is niet vanzelfsprekend dat iemand zich daadwerkelijk manifesteert als zo’n leider.
“Er bestaan (…) geen geboren leiders met een automatisch gezag. Recht op het doel afgaan is niet altijd een
goed recept voor succes. Of iemand als leider gedijt, wordt bepaald door een veelheid van factoren en zeker
niet alleen door de gave het goede voorbeeld te geven of mensen voor zich in te nemen. Een figuur die om
bepaalde eigenschappen wordt verwenst, kan niettemin onder bepaalde omstandigheden het respect
afdwingen dat hem tot leider maakt en anderen tot volgelingen. Die omstandigheden en de receptiviteit van
het publiek voor bepaalde signalen zijn van cruciaal belang; van groter belang soms dan het karakter van de
leider.”226 Winston Churchill bijvoorbeeld bezat een aantal eigenschappen die samenwerking met hem lastig
maakten. “Hij was zeker koppig. Hij praatte vaak teveel. Hij wilde vaak teveel. Hij was zich vaak teveel bewust
van het verleden en had soms geen greep op het heden.”227 Alan Brooke, de Britse stafchef in de Tweede
Wereldoorlog, was vaak gefrustreerd over Churchills ongrijpbare manier van werken – maar bewonderde hem
evenzeer. Als Churchill in mei 1940 niet geroepen was tot premier van het Verenigd Koninkrijk, had hij
ongetwijfeld een bescheiden plaats in de geschiedenis gekregen. Nu zal hij bekend blijven als de juiste man in
de wereld, op de juiste plaats, in de juiste tijd.228
Een minder vooraanstaande plaats in de geschiedenis is gereserveerd voor Bismarck. Omdat hij zijn eigen
politieke machtsspel steeds had gecamoufleerd met een beroep op de koninklijke autoriteit (van de Duitse
koning/keizer), leerde hij de Duitsers ‘geduldig en fatalistisch’ te wachten op wat uit naam van de hogere
machten voor hen besloten werd. Dat bleek een fatale erfenis.229
Wie klaagt dat er geen grote leiders meer zijn om de touwtjes in handen te nemen, vergeet volgens Wills230
dat er een schare moet zijn die geleid wil worden, en een zaak om voor te strijden, wil de leider zich kunnen
ontpoppen. (…) de massa laat zich bij gebrek aan enthousiasmerende kwesties maar moeilijk mobiliseren.”231
Veelal wordt verondersteld dat ‘een leider’ niet zonder volgers bestaat. Te weinig wordt echter gezien dat het
‘volgen’ niet per se letterlijk hoeft te worden genomen. Was Dag Hammarskjöld een ‘leider’? Niet in de zin dat
hij aanhangers, kiezers of fans had. Maar door zijn daden en uitstraling wordt hem toch bijzonder leiderschap
toegeschreven. Hetzelfde geldt voor figuren die niet erg zichtbaar zijn, zoals een Harry Hopkins of Jean
Monnet terwijl die toch grote invloed hadden en zelfs, scherp bezien, over aanhang beschikten. In de huidige
tijd is dankzij de media leiderschap mogelijk meer zichtbaar en waarneembaar dan ooit. Terwijl, paradoxaal,
het volgerschap evenzeer vaak onzichtbaar en diffuus blijft. En niemand zal ontkennen dat dit ‘virtuele’
leiderschap minstens evenveel invloed kan hebben als het zichtbare leiderschap van weleer.
Vrouwelijke invloed
“Niemand zal ontkennen dat sommige vrouwen over fabelachtige wilskracht beschikken. Van Jeanne d’Arc en
Florence Nightingale tot (…) deze tijd (…) zijn er vrouwen geweest die met hun wilskracht de stevigste mannen
tot mietjes reduceerden, Maar zij spreken vooral zo tot de verbeelding omdat ze zulke grote uitzonderingen
zijn. De meeste vrouwen wordt van kinds af bijgebracht dat ze op de wereld zijn om te doen wat anderen
zeggen: eerst de ouders (…), dan de echtgenoot. Natuurlijk zijn er geëmancipeerde vrouwen die lachen om dit
Hakvoort, p. 13, 14
Ten Hoopen, p. 18, 35
225 Kieft
226 Bosscher
227 Murray-Brown, p.47
228 Zie verder Van Staden, p. 14
229 Heijne
230 Zie met name de introductie van “Certain Trumpets” van Wills
231 Bosscher
223
224
44 | Liefdevol politiek leiderschap
beeld van het volgzame vrouwtje (…) maar de werkelijkheid is dat (…) de man het merendeel van de grote
beslissingen neemt…”232
De combinatie van wilskracht en liefde kan bergen verzetten. “Liefde als strategie draait om hoe je kunt
vasthouden aan de droom van de krijger, ondanks de verhalen die mensen vertellen over het verschil tussen
droom en werkelijkheid… Wie vecht harder dan een minnares? Geen soldaat is zo strategisch als een
minnares (…) Als soldaten met dezelfde vastberadenheid op de overwinning zouden afstevenen als die
waarmee minnaars hun liefde najagen, dan zouden ze (…) bijna altijd de zege behalen.”233 Wie uit liefde
handelt, gaat door vuur. Maar in onze cultuur wordt de macht van de wil aangemoedigd voor mannen en
ontmoedigd voor vrouwen, behalve thuis. En veel vrouwen hebben lange tijd liever de bescherming van
mannen gezocht, dan dat ze zelf verantwoordelijkheid droegen. Zij hebben een aandeel gehad in de mythe
van de sterke man die het territorium verdedigt, die vrouw en kinderen beschermt. Ze wilden geen bemoeienis
hebben met ‘de macht’.234 Geleidelijk is dit aan het veranderen. Compassie in de politiek is een opkomende
waarde. Vrouwelijke politici worden daar beter toe in staat geacht.235
Het verschil in macht tussen mannen en vrouwen in de geschiedenis wordt echter als het ware
gecompenseerd door de grote invloed die moeders van politieke leiders vaak op hun zoons blijken (gehad) te
hebben, zoals naar voren komt in biografieën en onderzoek. Vaak voldoet een Amerikaanse
president(skandidaat) aan de heroïsche wensen van zijn moeder. “Zij is degene die hem volpompt met
ambitie en moed. Denk (…) aan Rose Kennedy of Lillian Carter, vrouwen die hun zoons door dik en dun
steunden en hen in zekere zin offerden aan hun land.“236
Leiderschap en crisis
En naarmate een crisis (economisch, politiek en/of cultureel) in (groepen in) de samenleving als zodanig
wordt ervaren, neemt de behoefte aan en de roep om zichtbaar politiek leiderschap toe.237 “Periodes van
grote chaos zijn momenten waarin ook grootse daden worden verricht.”238 Maar het risico wordt dan navenant
groter dat een verkeerde leider, al of niet op democratische wijze, aan de macht komt.
Een voorbeeld daarvan is de situatie die voorafging aan de Tweede Wereldoorlog. Landen als Brits Indië (nu:
India/Bangla Desh/Pakistan), Duitsland, Italië, Rusland, Turkije en de Verenigde Staten verkeerden in
ernstige en langdurige economische en politieke crisis. Leiders met zeer uiteenlopende visie kregen macht om
hun volkeren uit die crises te leiden, respectievelijk Gandhi, Hitler, Mussolini, Lenin, Atatürk en F.D. Roosevelt.
Zij waren als het ware katalysators van de gevoelens van hun volkeren. Als we nagaan wat hun
overeenkomsten in strategisch opzicht zijn, dan zien we de volgende:
-
ze vertolkten overtuigend een gemeenschappelijk gevoel over een dringend maatschappelijk probleem,
gebaseerd op een buitengewone gerichtheid (focus);
-
ze communiceerden op effectieve wijze een visie die een betere toekomst beloofde aan grote groepen;
-
ze bouwden een reputatie op die een groot deel van de bevolking de hoop gaf dat die belofte, al was het
maar deels, op afzienbare termijn zou worden ingelost.239
Deze eigenschappen zou je charisma kunnen noemen.
Verder
-
hadden ze te maken met tegenstanders die, om uiteenlopende redenen, niet tegen hen opgewassen
waren;
-
kregen ze substantiële aanhang, ook buiten hun landsgrenzen.
Ten Hoopen, p. 91
Harriet Rubin, p. 61
234 Zie bijvoorbeeld Joyce Lussu in Denken over liefde en macht, p. 299 e.v.
235 Obbema
236 Corneau, p. 49. Voor de rol van de moeders van elf Amerikaanse presidenten zie Bonnie Angelo: First Mothers, the Women
Who Shaped the Presidents.
237 De 13e wet van de macht, zie Mulder, p. 211
238 De Boer
239 Deze strategie komt grotendeels overeen met wet 27 van de wetten van de macht: “Mensen hebben veelal een sterk
verlangen om ergens in te geloven. Maak van dat verlangen gebruik en geef ze een zaak waarvoor ze kunnen strijden,
verschaf ze een nieuw geloof. Houd uw woorden vaag maar vol belofte; leg sterker de nadruk op enthousiasme dan op
rationaliteit en helder denken.“
232
233
Liefdevol politiek leiderschap |45
De manier waarop zij met de verworven macht omgingen, verschilde echter sterk. Een voorbeeld hiervan zijn
de wegen die Hitler en Roosevelt bewandelden. Beiden begonnen vrijwel gelijktijdig in vergelijkbare
omstandigheden een omvangrijk programma van ingrijpende veranderingen. Het enorme verschil in resultaat
– bij Hitler een demonische dictatuur, bij Roosevelt een meer sociale democratie - zit in de aard van de
veranderingen en hun achterliggende morele dimensie. Bij politiek leiderschap wordt het verschil uiteindelijk
gemaakt door zuiverheid van de emotie(s), van de drijfveer/drijfveren.
Tekortschietend leiderschap, dat bijvoorbeeld zich uit door het stellen van onrechtvaardige regels, werkt
destructief: ‘Overstromingen en ziekten konden de mensen aan, ’schreef de Braziliaanse romanschrijver Jorge
Amado, ‘maar niet de (onrechtvaardige) wet; daaraan gingen zij ten onder.’240
Wat voor vooruitgang geldt, geldt ook voor achteruitgang, voor destructief leiderschap. Zoals bij energie en
gevoel, gaat het in het leven om de balans, de juiste balans.
Charisma en emoties als bliksemafleider
Volgens Weber is charismatisch leiderschap niet gebaseerd op een formele machtspositie van een leider,
maar op zijn of haar persoonlijke karakter en uitstraling.241 Wills stelt dat charisma overgewaardeerd is als
bron van leiderschap.242 Hoe dan ook, charisma wordt belangrijker in tijden van crisis en desintegratie. Men
wil dan iemand die zekerheid uitstraalt, antwoorden heeft, op wie je verwachtingen en hoop kan richten.243
Zeker als hij mensen van uiteenlopende achtergrond aantrekt met een nieuwe benadering, zoals Hitler, met
een visie die gebaseerd was op een combinatie van quasi-wetenschap en quasi-religie.244
Stanislav Grof heeft naar voren gebracht dat “politieke en militaire leiders (functioneren) als een soort
‘vuilnisvaten’ voor verdrongen gevoelens van individuen, groepen en hele landen. Ze bieden sociaal
aanvaardbare wegen voor het projecteren en uitleven van emoties die niet onder controle kunnen worden
gehouden door de gebruikelijke intrapsychische afweermechanismen.”245 Campbell noemt de medicijnman
als bliksemafleider van de gemeenschappelijke angst.246 Overal waar mensen ervaren dat hun situatie
hopeloos is, van uitzichtloze vernedering en lijden, zijn zij bereid om achter een rattenvanger aan te lopen, als
de laatste strohalm om zich aan vast te klampen. In extreme situaties met angst en geweld worden mensen,
vaak onder invloed van manipulerende leiders, verleidt om voormalige goede buren, vrienden, zelfs
familieleden te haten. Een vorm van collectieve valse macht.247 Die manipulerende leiders zijn vaak
(potentiële) tirannen, zoals beschreven in deel I. Als we het tonen van emoties over maatschappelijk
ingrijpende gebeurtenissen achterwege laten en overlaten aan populisten en andere anti-democratische
krachten, is het risico groot dat zij daarmee veel aanhang verwerven.248 René Gude: “Emoties zijn sterk, ze
rollen over ons heen; tegelijk zijn ze richtingloos. Het verstand, dat ze moet sturen, is een traag broedertje.
Zeker als je gezamenlijk iets wil, zoals in de politiek, zal er eerst veel gepraat moeten worden. (…) Als de
politiek de macht overneemt, leidt dat tot totalitarisme. Neemt het volk de macht over, dan krijg je revolutie.
Met de combinatie van verstand en emotie heb je de motor en de richting. Wend je die intelligent aan, dan
kun je beide extremen voorkomen. Die intelligentie moet dan door politiek en volk worden gedeeld.”249
Daarnaast kan het lijden van de een, genot bij de ander oproepen. “Er schuilt wellust in alles wat ons de
harde feitelijkheid van hindernissen om ons heen doet vergeten. Daarom raken mensen door drastische
omwentelingen van het bestaande, zoals oorlogen en burgeroorlogen, in vervoering. Want dan wordt de
menselijke existentie van haar werkelijkheid ontdaan en tot een marionet verlaagd.”250 Die vervoering kan
lang aanhouden. In Duitsland verkeerden velen aan het eind van de Eerste Wereldoorlog in de overtuiging dat
het land intern was verraden (de dolkstoot-legende) ondanks vele bewijzen van het tegendeel. Later werden
de wandaden van nazi’s aan figuren van lagere rang toegeschreven: ‘als Hitler dat eens wist!’ Hetzelfde deed
Steinem, Ned. vert. p.20
Sunier; Giddens, p. 56
242 Wills, p. 115
243 Pol. Met het grote risico dat die hoop niet uitkomt: valse hoop, zie ook Bosch. Of men richt zijn hoop op een ‘hogere’ macht,
geest of kracht, soms in de vorm van een ideologie. Zie Goudzwaard, p. 31 e.v.
244 Hulsman 2012
245 Grof, p. 305
246 Campbell, p. 89
247 Bosch
248 Met name de Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum waarschuwt daarvoor.
249 De Rek 2014
250 Simone Weil geciteerd in Over de waardigheid, p. 48
240
241
46 | Liefdevol politiek leiderschap
een Roemeense nog in 2015 toen het ging over de verantwoordelijkheid van Ceausescu voor de excessen in
haar land, daar hadden anderen schuld aan. En voor veel ex-Sovjet burgers is Stalin nog altijd een held.
Manfred Kets de Vries wijst er op dat als charisma in overdreven mate bij iemand aanwezig is, dat kan duiden
op een bipolaire stoornis.251
Lessen
Diverse denkers hebben uiteenlopende aanbevelingen gedaan voor wijs leiderschap. Zoals de volgende.
Sommige leiders stellen zich te afhankelijk op van de groep die ze (willen) leiden. Ze zijn bang voor de risico’s
om hun autonomie te laten gelden. Dan doen ze wat ze denken dat ervan hen wordt verwacht. Een leider die
niet trouw is aan zijn kwaliteiten zal zijn doel vaak niet bereiken.252
Voor machtige mensen geldt in het algemeen dat zij morele dilemma’s meer dan andere mensen oplossen
door zich op regels en stereotypen te baseren – en minder te kijken naar de uitkomst van een moreel
dilemma.253 Terwijl relatie-gericht handelen vaak betere resultaten geeft.254 Het denken in stereotypen van
ondergeschikten en je baseren op regels helpt orde te scheppen in de drukke chaos die een leidinggevende
positie meestal met zich meebrengt. Ook leidinggevenden willen leven in een rechtvaardige wereld en moeten
daarom wel geloven dat ze meer kunnen dan hun medewerkers.255
“Het heeft me geleerd om het individu hoog te achten, de persoon die haar of zijn eigen manier van denken
ontwikkelt en bewaart, die stand houdt tegen het groepsdenken, de groepsdwang. Of die zich slechts in
zoverre conformeert met de groepsdwang dat hij in alle rust zijn eigen denken en ontwikkeling kan behouden
(…) mensen die de mensheid als geheel vooruit helpen (…) een intelligente, toekomstgerichte maatschappij
behoort al het mogelijke te doen om dergelijke individuen te kweken, in plaats van ze te onderdrukken… het is
mijn vaste overtuiging dat het op de lange duur altijd de eenling is in de samenleving die de toon aangeeft en
de werkelijke vooruitgang bepaalt.” 256 Groepsdenken en loyaliteit aan het eigen collectief is evolutionair te
verklaren, want hoe hechter de groep, hoe groter de overlevingskans van het groepslid. Het stimuleren van
deze manier van denken werkt discriminatie van de andere groep in de hand. Zo begint de verdeling in vriend
en vijand, en is de drempel voor een ‘normaal mens’ laag om een dader te worden. Een leider kan dat patroon
doorbreken door de leden van de eigen groep te richten op emotie, op het inleven hoe de ander zich voelt.
Met andere woorden het stimuleren van empathie. Dat voorkomt discriminatie, uitsluiting en vijanddenken.257
“De Grote Les voor wereldleiders? Je kunt niet eerlijk genoeg zijn bij het beschrijven van grote problemen, niet
krachtig genoeg bij het bieden van oplossingen, niet bescheiden genoeg bij het afhandelen van grove fouten,
niet gretig genoeg bij het steeds herhalen van je boodschap en niet dapper genoeg bij het bespreken van wat
eerder onbespreekbaar was.258
Zoals Gandhi het volgens A.T. Ariyaratne stelde: als je verandering wilt bewerkstelligen, moet je door vijf fases.
De eerste fase is onverschilligheid, In de tweede proberen ze je klein te maken. In de derde misbruiken ze je.
In de vierde gooien ze je in de gevangenis of proberen je zelfs te vermoorden. Maar de vijfde fase is het
gevaarlijkste, dan respecteren de mensen je. Dan word je je eigen vijand, tenzij je voorzichtig bent.259
Leider en heldendom
De psycholoog Kevin Dutton van de universiteit van Oxford260 en Maia Szalavitz261 constateren dat mensen
die tot helden of heiligen worden gerekend eenzelfde eigenschap hebben als psychopaten: totale concentratie
op het nu met een ‘angstloze dominantie’. Het grote verschil tussen beide groepen is het moreel besef dat
wezenlijk is bij de eerstgenoemden, en bij de psychopaten ontbreekt.262Zodra echter de held zijn macht
overschat en hybris optreedt, verzwakt of verdwijnt het moreel besef en is het pure heldendom voorbij.263 Het
Ruesink
Vollenhoven, p. 59
253 De Bruin
254 Hamaker 1998
255 Konst
256 Lessing, p. 83, 84
257 Tuk; Pas
258 Thomas Friedman
259 Ingram, p. 123 Deze les heeft zijn parallel in de wet 46 van de wetten van de macht: “wek nooit de schijn volmaakt te zijn.”
260 Hintum 2013
261 Szalavitz
262 Hargrove, p. 48 “demonische doelen”
263 Campbell, p. 288
251
252
Liefdevol politiek leiderschap |47
najagen van het ‘bovenmenselijke’ door de ‘held’ kan gemakkelijk leiden tot minachting van het ‘menselijke’.
We zijn dan niet ver af van het idee van de ‘Übermensch’. Dictators-in-spe als Mussolini, Franco en Hitler
misbruikten beeldvorming en verering van historische helden door het publiek als Garibaldi, El Cid of
Wallenstein voor hun eigen machtswellustige fantasieën.264
Een onderzoek van de Columbia Universiteit naar achtergrond van personen die als helden zijn gedefinieerd
toont aan:
-
zij komen vaker uit praatgezinnen. Als ze als kind iets verkeerds deden, legden hun ouders uit wat dit
teweeg bracht bij anderen.
-
Helden hebben vaak ouders die het goede voorbeeld geven door zich in te zetten voor de gemeenschap,
bijvoorbeeld door vrijwilligerswerk.
-
Helden groeien vaak op in een omgeving met mensen van verschillende etniciteit, religies of sociale
klasse.
(…) Waar veel mensen zich vooral verbonden voelen met familie, vrienden en collega’s, rekent een typische
held eerder de hele mensheid tot zijn naaste.“265
Is een bezielde leider dan een ‘held’? Wel als we de held(in) zien als een mens dat met vallen en opstaan
wijzer wordt en bovenal naar innerlijke waarden handelt. Wellicht ‘verlicht’ of ‘heilig’? Enkelen verdienen
wellicht zo’n predicaat. De waarheid is dat maar weinig leiders helden zijn. De meeste leiders doen (…) hun
werk, zonder bijvoorbeeld een cruciale oorlog met een overwinnende veldslag te beslissen. Hun effectiviteit
groeit met de tijd, echter voornamelijk als gevolg van een aaneenschakeling van verstandige beslissingen en
goed gedrag.266 Politieke ‘helden’, zoals Alcibiades, Cato, El Cid, Wallenstein en Garibaldi, geven een
aansprekend voorbeeld en gaan de ‘klassieke’ weg zoals beschreven door onder meer Campbell (“De held is
de kampioen van dingen in wording.”267). Maar zij zijn daarom nog geen (effectieve) leiders.268
“Wee degenen die helden nodig hebben, ze worstelen om zichzelf een denkbeeldige reputatie te schenken.
(…) Dit gebeurt vaak wanneer helden de redders worden van verslagen volken of veranderde groeperingen. Ze
hebben een therapeutische functie, maar de neveneffecten van deze behandeling zijn maar al te vaak niet
gering. Een held staat nooit ver af van opoffering, want het is zijn functie een vernedering goed te maken.”269
Keerpunt
Interessant is om het keerpunt in de levens van leiders te benoemen. Sommigen groeien uit tot een ‘energie
groter dan zichzelf’. De verlamming door polio stuurde Roosevelt als het ware de goede kant uit: “Hij
veranderde sterk tijdens zijn lange ziekte. Alle verwaandheid verdween in die jaren van pijn en lijden. Ze gaven
hem een warm hart, een grote bescheidenheid en een diepere filosofie. Hij kon nu het leed van anderen
begrijpen.”270 Bij Gandhi voltrok een keerpunt op het moment dat hij in Zuid-Afrika uit de trein werd geduwd:
“… een symptoom van het rassenvooroordeel. Ik moest zo mogelijk proberen die ziekte uit te roeien…”271
Hitler nam, in of kort na afloop van de Eerste Wereldoorlog, het onheilspellende besluit om “politicus te
worden”.272 Slaat de balans door naar het goede of naar het kwade? Constructief of destructief?
Het maakt niet uit welk type leider – zoals genoemd in deel I - je bent: de mate van gevoelsrijkdom bepaalt
voor een belangrijk deel het succes van het gebruik van je talenten, van je roeping.
Gebundelde wil
Sterke leiders zetten hun krachtige wil als het ware gebundeld in om hun doel te bereiken. Zelden zal dat zo
sterk te zien zijn geweest in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw. Hitler kwam op Roosevelts
verjaardag, 30 januari 1933, in Duitsland aan de macht. Roosevelt op 4 maart 1933. Beiden drukten hun
stempel op de twaalf jaar die volgden. Na de aanval van Japan op Pearl Harbor (7 december 1941) verklaarde
Hitler de oorlog aan de Verenigde Staten en er volgde een waarlijke, indirecte uitputtingsstrijd tussen beide
mannen. Deze strijd wordt geïllustreerd door Roosevelts oproep om agressieve staten onder quarantine te
Pas
Mudde 25-4-2015
266 Hakvoort, p. 23
267 Campbell, p. 204
268 Campbell, Hughes
269 Cyrulnik, p. 153
270 Perkins, p. 32
271 Gandhi, p. 106
272 Read, p. 29; Lukacs, p. 66
264
265
48 | Liefdevol politiek leiderschap
stellen273 en Hitlers, op Roosevelt persoonlijk gerichte, oorlogsrede voor de Duitse Rijksdag (parlement) op 11
december 1941.274
Hitlers politieke leven is te beschouwen als een extreem pathetische, pathologische gedrevenheid om
harmonie, het goede, de liefde te bereiken die in zijn leven al zo vroeg onbereikbaar was. De intelligente,
getalenteerde Adolf vond een levensanker in dubieuze theorieën en waanbeelden. Op zijn manier bleef hij
bezig te streven naar groei, naar wording.275 “In Assaglioli’s visie liggen aan alle daden goede bedoelingen ten
grondslag; zelfs de meest sinistere manifestaties van de menselijke geest worden volgens hem veroorzaakt
door een uit het lood geslagen bovenbewuste kracht. (…) Volgens Plato streeft ieder mens, ook de meest
slechte en de meest misleide, het goede na, wat dit ook volgens zijn of haar visie is.”276
Hitlers vermogen om zich scherp te richten op een doel en die als een visie of droom over te brengen aan
anderen, bleef tot zijn levenseinde intact. Een potentiële ‘daimon’ (goede geest) werd een demon (boze
geest). Hitler had een constructieve uitblinker, een (levens)kunstenaar kunnen zijn als hij zijn angst en pijn
had kunnen transformeren. Hij was basaal erg angstig, maar hij is nooit in staat geweest aan zichzelf toe te
geven bang te zijn. Hij zocht het gevaar op omdat alleen gevaar zijn angst kon verhullen. Hij kon de angst
echter niet uitroeien. Intimiteit beangstigde hem omdat – hoe paradoxaal - intimiteit de angst blootlegt.
Ook bij Roosevelt is sprake van een sterke, gebundelde wil, van een sterke focus. Zie daarvoor het hoofdstuk
over de Hervormer en deel III.
Uitgeput door de oorlog stierven Roosevelt en Hitler kort na elkaar; beiden in de wetenschap dat de
geallieerden de zege niet meer kon ontgaan.
Overigens zijn het ook in de politiek tot nu toe overwegend de mannen die de extreme posities – zowel
opbouwend als vernietigend - innemen.277
Tegenover de leiders met een gebundelde, sterke wil staan de leiders met te weinig wilskracht in
crisissituaties: Pontius Pilatus278, Hindenburg279, Chamberlain280.
Ongezond leiderschap, sektevorming
Naarmate een beweging of partij meer aanhang krijgt, worden sommige leden of aanhangers zelf (sub)leiders.
Zij krijgen macht ‘overgedragen’ door trouw aan de oprichters. Leiders die uit zijn op macht om de macht zelf,
zien hier hun kans die macht door manipulatie van hun trouwe volgelingen te vergroten. Dit gebeurt met name
door leiders die geen oog (willen) hebben voor hun eigen onvolkomenheden. Invloed van buiten wordt
geminimaliseerd en het groepsdenken (‘groupthink’) neemt toe. Aan de eigen leiders worden overtrokken
bekwaamheden toegeschreven, terwijl leiders van andere bewegingen worden geringgeschat. Deskundigen
van buiten de organisatie met een onafhankelijke instelling, krijgen geen toegang, vaak onder het mom van
dat ze verwarrend zouden kunnen zijn. Leden/aanhangers wordt ruimte onthouden om in vrijheid een eigen
mening te vormen over programma, visie en strategie. Impliciete of uitdrukkelijke ongeschikt-verklaring is niet
ongewoon, tot vernedering toe. Deze verwording is in veel organisaties waar te nemen, vooral in bewegingen
waarbij de oprichter of leider ongeremd charmante of charismatische kwaliteiten inzet, of waar een
centralistische cultuur heerst. Kritische geesten worden verbannen en ontvangen de negatieve gevoelens en
gedachten, ‘de shit’.
Dergelijke ongewenste, sektarische ontwikkelingen kunnen worden tegengegaan door het toelaten en zelfs
organiseren van tegengeluiden (vroeger had de hofnar zo’n functie) en het verbinden van een termijn aan het
uitoefenen van functies. Het zal duidelijk zijn dat de oprichter en leider de meest aangewezen persoon is om
actie te ondernemen om de beweging en organisatie gezond te houden. Aan de mate waarin hij/zij hiervoor
oog heeft, kan zijn/haar kwaliteit worden gemeten.
Speech te Chicago op 5 oktober 1937, doelend op Duitsland, Italië en Japan
“Bovendien kan ik in het geheel niet beledigd worden door de heer Roosevelt, want ik houd hem (…) voor geestesziek.” Een
van Hitlers vele projecties…
275 Rogers, p. 101
276 Hardy, p. 55, 179. Plato, Gibran, Trungpa en Assaglioli zitten hierin ‘op één lijn’.
277 Baumeister
278 De Romeinse prefect die luisterde naar de Joodse priesters die Jezus wilden terechtstellen
279 President van Duitsland die in 1933 Hitler tot rijkskanselier (minister-president) benoemde, in plaats van verkiezingen uit te
schrijven.
280 Britse premier die het akkoord van München met Hitler in 1938 sloot, waardoor Tsjecho-Slowakije aan Hitler werd uitgeleverd.
Churchill was hardgrondig oneens met dat akkoord.
273
274
Liefdevol politiek leiderschap |49
Bij de maffia of gewelddadige politieke groeperingen zoals de SS neemt de manipulatie van de leden extreme
vormen aan. Ze krijgen de keuze tussen trouw of lafheid. Trouw betekent meedoen met het gebruik van
geweld. Anders volgt vernedering en uitstoting. Relativiteit van ‘het goede’ en ‘de goede mens’
“In een beroemd geworden reeks experimenten lieten de psychologen Adam Galinsky en Joris Lammers
vrijwilligers zich een beetje machthebber voelen door ze te laten fantaseren over een situatie waarin ze veel
macht hadden. Daarna werden ze bevraagd over eerlijkheid. Wat bleek: met hun ego waren ook hun normen
en waarden opgepompt. Ze bliezen hoog van de toren over fatsoen en eerlijk duurt het langst (…).“ Uit een
experiment dat daar direct op aansloot, bleek die fatsoenlijkheid en eerlijkheid tegen te vallen. De
ontnuchterende conclusie, ook uit andere experimenten, is dat het maar weinig mensen gegeven is om hun
integriteit te bewaren, ongeacht de positie waarin men verkeert.281 Van Lincoln is de uitspraak: “Bijna
iedereen kan tegenspoed doorstaan; als je iemands karakter wilt testen, geef hem macht.282 Terrorismeonderzoekster Jessica Stern heeft een vergelijkbare waarneming voor een meer extreme positie: “Men heeft
ook de behoefte te denken dat terroristen het absolute kwaad vertegenwoordigen en in niets op ons kunnen
lijken. Was dat maar zo! Ik zou graag geloven dat ik niet in staat ben tot zulk kwaad, zelfs wanneer ik dezelfde
vernederingen, dezelfde armoede en hetzelfde geweld moest ondergaan als de Palestijnen. Ik zou graag
beweren dat ik nooit zoiets wreeds als een zelfmoordactie zou kunnen begaan, maar ik kan daar helemaal
niet zeker van zijn. Veel mensen willen dat niet onder ogen zien.”283
Het is zinvol om te beseffen dat in ieder van ons een beul schuilgaat, en ook op ons kan de gruwelijkheid een
zekere aantrekkingskracht uitoefenen.284
Stern wil geen slachtoffer zijn. Net als iedereen heeft ze een hekel aan slachtoffers, omdat ze zwak zijn. Zij
constateert dat hun angst, woede en pijn vervormen tot schaamte. Op deze giftige cocktail van emoties kan
maar beter het deksel blijven zitten, zo voelen veel mensen dat. Zwijgen en ontkennen wordt dan het devies.
Maar schaamte en vernedering vormen een voedingsbodem voor barbaarsheid.285
De Britse politicus Owen heeft een goede studie gewijd aan de gevolgen van medicijngebruik op de
beoordeling van situaties door politici.286 Een ziekte hoeft op zich geen nadeel te zijn voor een ‘gezond’
politiek oordeel. Een psychiater “heeft de depressies van Winston Churchill krediet gegeven voor diens
resolute verzet tegen elke tegemoetkoming aan Hitler. Dankzij de black dog287 zag Churchill de dreiging van
Hitler-Duitsland eerder en scherper dan gerespecteerde collega’s als Chamberlain. En terwijl velen dachten
dat alles verloren was, wist Churchill dankzij het overwinnen van depressies dat er altijd ‘een glimp van hoop
is in een hopeloze situatie.’
Een andere factor die het oordeelsvermogen van leiders negatief beïnvloedt, is het gebrek aan tijd. Tijd, nodig
om zich van de feiten op de hoogte te stellen, voor het inwinnen van advies, voor beraad.288
Machtsverslaving
Zelden waren mensen wreder dan in gevallen waarin ze het ‘goede’ met hardvochtige middelen konden
doordrijven. Schuldgevoelens verdwijnen volledig uit het bewustzijn wanneer onze handelingen, door onze
onbewuste machtsbegeerte gemotiveerd, in het bewustzijn door het zogenaamde ‘objectief juiste en goede’
kunnen worden verklaard.289
Uitoefening van macht kan een drijfveer worden naar steeds meer macht, machtsverslaving.290 Macht maakt
mensen vaak gevoelloos: “leiders zijn net kussens: als je ze niet regelmatig opschudt, worden ze hard.”291
Veel politici weten niet wanneer ze er mee moeten ophouden.292 Hoe langer een politiek leider aan de macht
is, hoe moeilijker het is om afscheid te nemen.293
Keulemans 2015
Van Gool
283 Stern 2005
284 Heijst
285 Ritsema
286 Owen
287 De benaming die Churchill gaf aan zijn depressie. Zie Tempelman 19-4-2014
288 Zie bijvoorbeeld Tuchman, p. 484
289 Hamaker. Deze constatering is verwant met het resultaat van het Milgram-experiment met als verschil dat de hardvochtigheid
ontstond door een externe autoriteit.
290 Zie Mulder, p. 109, 210
291 Coachingskalender
292 Funnekotter
293 Goslinga
281
282
50 | Liefdevol politiek leiderschap
In het bedrijfsleven kennen we het ‘zonnekoningen-gedrag’ van de hoogste bestuurders (CEO’s). Uit een
onderzoek uit 2001 van de Tilburgse hoogleraar Kees Cools naar 25 grote beursschandalen blijkt dat een
onbeheerst streven naar meer macht een sterke factor is voor misdragingen. In de praktijk hebben, zoals je
zou verwachten, niet zozeer collega’s, maar familieleden (partner, moeder) een matigende invloed op dat
machtsverlangen. De Nederlandse psychologe Janka Stoker bevestigt dat CEO’s vaak vertellen hoe belangrijk
hun partner is als klankbord en raadgever.294 Bedrijfskundige Daniel Ofman werkt met het begrip valkuil: als
iemand een kwaliteit (deugd) die hij of zij bezit te sterk doorzet, bijvoorbeeld onder druk, kan die kwaliteit zijn
waarde verliezen en zelfs tegen de betrokkene persoon keren. Voorbeelden bij een leider: moed die doorslaat
in overmoed of gezag dat doorslaat naar arrogantie.295 Volgens Marinus Knoope ontstaan valkuilen niet door
het te ver doorgaan met kwaliteiten, maar door onderdrukking van ervan.296 Volgens mij hebben beide
verklaringen bestaansrecht.
Daar komt bij dat politiek een ideaal ‘speelveld’ of camouflage is om persoonlijke frustraties te uiten en
proberen kwijt te raken. “Macht is opvallend vaak gebouwd op neuroses. Veel mensen ontlenen hun krachtige
carrières aan beschadigingen in hun jeugd.“297 Onverwerkte jeugdtrauma’s kunnen leiden tot een illusie van
macht. Alles wat de leider als peuter of puber tekort is gekomen, zet hij, eenmaal volwassen, iedereen betaald
die hij tegenkomt. De beste plek daarvoor is een leidinggevende positie en het perfecte middel is macht.298
Dat speelt bij veel tirannen een belangrijke rol.
Meer in het algemeen zet onze samenleving een premie op kwaliteiten die psychopaten ook hebben.
Focussen op één doel, manipuleren van anderen, keihard opkomen voor jezelf, zelfoverschatting.299 En bij
psychopaten geldt dat zij als slachtoffers van een harteloze of gewelddadige opvoeding het hun ontbreekt aan
inleving in anderen. Bij mensen die aan deze aandoening lijden ontstaat een weinig samenhangend zelf dat
zich staande houdt door zich af te wenden van anderen, door sterke schijnaanpassing en/of haat naar
anderen. “De combinatie jong, sterk en maatschappelijk onbehagen kan levensgevaarlijk zijn.”300 In wie, met
name als kind, is afgesneden van zijn wezensgrond, zijn innerlijke bron van kracht, kan een razende
hunkering ontstaan naar macht.301
“Zolang de wereld niet begrijpt dat er dagelijks ontelbare psychische moorden op kinderen worden begaan, en
dat de maatschappij onder de gevolgen daarvan te lijden zal krijgen, tasten wij rond in een duister labyrint –
ondanks alle goedbedoelde plannen voor ontwapening.”302
Ingeborg Bosch prikt de illusie door dat we, met een veroordelende en superieure houding tegenover anderen,
kunnen krijgen wat we nodig hebben (valse macht). De waarheid is dat we het gebrek aan aandacht, zorg en
liefde uit onze jeugd die de machtshonger veroorzaken, nooit meer kunnen wegnemen. We kunnen die wond
wèl helen. De verwerking van die waarheid vergt echter moed, geduld en inzet waarbij vaak hulp nodig (en
beschikbaar) is.303 En de samenleving is er erg bij gebaat dat kinderen niet alleen fysiek, maar ook geestelijk
zo gezond mogelijk opgroeien. Voorkomen is beter dan genezen.
Dictators
Sommige dictators worden herinnerd als moedige mannen. Maar zijn ze dat echt?
Vaak zijn het ogenschijnlijk charmante mannen die zich ontpoppen als narcisten. Ze doen alsof ze
onkwetsbaar zijn, vertellen dat ze altijd gelijk hebben, en doen zich begerenswaardig voor.
“Hij is zogenaamd soeverein.304 Onder zijn kracht en energie is een ondertoon van lust voelbaar. Wat hij
vermijdt is zwakheid. Waar hij dwangmatig in kan zijn, is vergelding. Zijn verdedigingsmechanisme is
ontkenning. Het letterlijk wegblokken en ontkennen van kwetsbare gevoelens.” Een geestelijk trauma wordt
niet (h)erkend, zie ook deel I, onder Trauma.
Stoker
Ofman/van der Weck, p. 123
296 Knoope, p. 223
297 De Poel
298 Hesse/Schrader
299 Malou van Hintum
300 Gomperts, p. 203
301 Storms, p. 59
302 Miller 1983, p. 229
303 Bosch
304 Gysling, p. 110
294
295
Liefdevol politiek leiderschap |51
Eenmaal op de troon staat de ‘drug’ bewondering hen in overvloed ter beschikking. De narcistische leider
(‘führer’) gebruikt zijn volgelingen, zijn kiezers als psychische grondstoffenleverancier, zoals de narcistische
ondernemer de grondstoffen in de natuur uitbuit, omdat hij overwinningen, bewondering en prestige als drugs
nodig heeft. Schuldgevoelens kent hij niet – en liefhebben ook niet, want zonder schuldgevoelens wordt de
ander en de natuur vernietigd. De narcistische politicus doet zich kennen als een opportunist zonder
ruggengraat.305 Een exploitant van angstige mensen.
Campbell definieert dit verschijnsel: “Het kleine ego heeft zich de rechterstoel van het Zelf toegeëigend.”306
“Het opgeblazen ego van de tiran is een vloek voor hemzelf en zijn wereld.”307
“Even meedogenloos en liefdeloos wordt er dan met de hulpbronnen van de natuur omgegaan, want waar de
liefde ontbreekt, daar ontbreekt het rekening houden met, daar ontbreekt het schuldgevoel, daar ontbreekt
het kunnen geven, daar regeren profijt en uitbuiting. In de omgang met de anderen en met de wereld als
geheel.”308
Een dictatuur van het totalitaire soort controleert ook het zielenleven van de bevolking. De eis om alles op te
biechten wordt een middel om macht uit te oefenen, zelfs over iemands innerlijke wereld.309
Tirannen en onderdrukkers lachen niet om zichzelf en tolereren niet dat men om hen lacht.310
Er zijn maar weinig mensen die deze narcisten doorzien en achter het narcistische masker iemand
waarnemen die wanhopig behoefte heeft aan erkenning en echte aandacht. Hoe radicaler, hoe meer (niet
verwerkte) pijn. De ogenschijnlijke moed van de tiran is in feite een vlucht voor zijn innerlijke onrust en
verschilt daarmee wezenlijk van de moed die de dood overwonnen heeft, zoals de Bevrijder. Het is niet
verwonderlijk dat deze vlucht bij hoge nazi’s tot zelfvernietiging heeft geleid (doodsdrift).
“Ik zou (…) alle anti-democraten eerder als patiënten dan als misdadigers willen behandelen. Velen onder hen
zijn inderdaad misdadigers. Maar ze zijn dat omdat ze ziek zijn. ”311
De politiek filosoof Evert van der Zweerde stelt dat bij veel hedendaagse dictaturen gewelddadige
onderdrukking nauwelijks nodig is om de oppositie klein te maken of te houden. Ze proberen de ideeën van
de heersende groep bij de bevolking ingang te laten vinden, bijvoorbeeld via het zelf oprichten van nongouvernementele organisaties. Zelfverheerlijking is beperkt en gebruik van internet is gelimiteerd
toegestaan.312
Vadersurrogaat
Alice Miller heeft aandacht gevraagd voor de mannen die, ondanks dat zij lichamelijk en geestelijk door hun
vader waren mishandeld of verworpen in hun jeugd, in staat zijn geweest een leidende, dictatoriale positie in
te nemen, bijvoorbeeld Ceausescu, Hitler, Himmler, Le Pen, Saddam Hussein, Stalin. Ze hadden genoeg
kwaliteiten, zoals intelligentie, mensenkennis, communicatieve vaardigheden, maatschappelijk inzicht en
lichamelijke taaiheid om een groep volgelingen aan te voeren en drijfveren van de volgelingen te verwoorden,
te legitimeren en richting te geven. Als een (strenge) opvoedingsmethode bij grote groepen of volken
gebruikelijk is, dan wordt het risico dat deze mensen zich laten leiden door een soortgelijke (vader)figuur erg
groot: “Wanneer buitenlanders de scènes met Hitler zagen in de bioscoopjournalen, begrepen zij nooit iets
van de jubelkreten en de verkiezingen van 1933. Voor hen was het gemakkelijk zijn menselijke zwakheden,
zijn opgelegde, kunstmatige zekerheid, zijn onwaarachtige argumenten te doorzien: hij was niet als hun vader
tot hen gekomen. Voor Duitsers was dat echter veel moeilijker. Een kind kan de negatieve kanten van zijn
vader niet registreren, en toch zijn die ergens opgeslagen, want de volwassene zal zich juist door deze
negatieve, geloochende kanten in zijn vadersurrogaten aangetrokken voelen. Een buitenstaander kost het
moeite dat te begrijpen.“313 De gefrustreerde, getraumatiseerde figuur die zich opwerpt als leidsman is in zijn
ontwikkeling deels niet verder gekomen dan het trauma uit zijn kindertijd dat hij – onbewust - verbergt. Hij
schept een mentale constructie die zijn onverwerkte emoties van het trauma: woede, angst, eenzaamheid,
Gysling, p. 45, 63; Storms, p. 85 e.v.
Campbell, p. 257
307 Campbell, p. 24
308 Gysling, p. 52, 53
309 Cyrulnik, p. 126
310 Lessing, p. 54
311 Fischer 1948 p. 65
312 Van der Lugt
313 In den beginne, p. 79
305
306
52 | Liefdevol politiek leiderschap
wanhoop en verdriet niet richt op de veroorzaker(s), maar op zondebokken. De boodschap vanuit die mentale
constructie is dat zij verantwoordelijk zijn voor een werkelijke of vermeende maatschappelijke misstand.
Zondebokken als de joden, moslims, vrouwen, het gele gevaar, noem ze maar op. Die projecties kunnen zo
geraffineerd inspelen op overtuigingen, vooroordelen en meningen van veel mensen dat zij door – ook
onbewuste – herkenning geloven in de boodschap. Wee het land waar de koning in feite een kind is!314 315
Maatschappelijke en innerlijke transformatie
De oplossing is niet, zo hebben we ook geleerd, geweld fanatiek te bestrijden of er een heilstaat (utopie)
tegenover te stellen. We zullen moeten leren leven met geweld en ruimte geven aan mensen die “voorgaan in
het ontmantelen van ‘autocratie, overheersing en onderdrukking.’ De Spaanse schrijver Antonio Muñoz doet
de universele oproep tot een verstandige, democratische gematigdheid, waarin men zich blijft realiseren hoe
fragiel het goede is - dat in zijn ogenschijnlijke vanzelfsprekendheid nauwelijks nog wordt opgemerkt.316
‘Helden van de terugtocht.” “Het ideaal van een universele menselijkheid dient slechts als een ster aan de
hemel die ons doen en laten, als ook ons denken begeleidt.”317
Alleen een combinatie van goede voorzieningen en actief optreden van de gemeenschap bij het opgroeien kan
de uitzichtloze spiraal van slechte opvoeding, werkloosheid, verslaving en criminaliteit doorbreken. Dat is
doeltreffender dan de verantwoordelijkheid daarvoor simpelweg bij de mensen aan de onderkant
deponeren.318
Stanislav Grof is ervan overtuigd dat “een radicaal, op uiterlijke omstandigheden gericht programma of een
politieke machtsstrijd erg belangrijk (kan) zijn om een einde te maken aan een onmenselijk regime zoals dat
van Hitler of Stalin, maar nooit de oplossing (kan) brengen voor de problemen van de mensheid als er niet
gelijktijdig aan een innerlijke transformatie wordt gewerkt.”319
“Mensen die roem vergaarden en succes oogsten zónder tot zelfdestructie te vervallen, (hebben) op zijn minst
enkele van de volgende kenmerken (…) zelfs wanneer ze slecht behandeld werden, was er ten minste één
belangrijk figuur – een leraar, familielid of vriend – die naar hen luisterde, hen de moeite waard vond en met
respect behandelde.“320
Vergevingsgezindheid is de sleutel tot actie en vrijheid. Zonder vergevingsgezindheid wordt het leven beheerst
door de drang tot herhaling, door een schier eindeloze kringloop van haat en vergelding.321 “Wij hebben een
conflict met de communistische partij van China, niet met de gewone Chinezen. Ik beschouw de Chinezen nog
altijd als mijn broeders of zusters en haat ze niet. Om de waarheid te zeggen heb ik ze onvoorwaardelijk
vergeven.”322 “Vergeving doorbreekt de causale samenhang, omdat degene die – uit liefde – ‘vergeving
schenkt’, de verantwoording voor de gevolgen van jouw daden op zich neemt. Vergeving is daarom altijd een
offer. De prijs die je voor deze bevrijding van jezelf, door het offer van een ander, te betalen hebt is deze, dat
je zelf bereid bent om anderen evenzó te bevrijden – ongeacht de inzet die gevraagd wordt.“323
We kunnen dus niet om onze maatschappelijke verantwoordelijkheid, om politiek bemoeienis heen. Dat wèl
doen is in feite een ontkenning van een behoefte, een van de vormen van afweer die Ingeborg Bosch treffend
heeft beschreven.324
Storms, p. 247
“Wee u, o land, welks koning een kind is”“ (Bijbel, Prediker 10:16). Hoeveel terroristen voelen zich wel verstoten door hun
vader? Zie ook ‘Afwezige vaders, verloren zonen’ van Guy Corneau, en Bosch
316 Groot
317 Melis, p. 148
318 Jakson
319 Grof, p. 299
320 Millman, p. 38; Zie ook Miller – Drama, p. 18, 43; Steinem Ned. Vert., p. 92; Gomperts, p. 201
321 Keen, p.17
322 Dalai Lama, aangehaald in Happinez
323 Hammarskjöld in Merkstenen, Pasen 1960
324 Bosch
314
315
Liefdevol politiek leiderschap |53
Deel III Elf leiders vergeleken
Het geheim van hartverwarmend politiek leiderschap
Het onderscheid in zeven leiderstypen is mede tot stand gekomen op basis van mijn onderzoek naar een elftal
internationaal beroemde politieke leiders, vooral in de periode van 1999 tot 2004. Veerkrachtige leiders die
symbool zijn geworden voor bepaalde waarden of een bijzondere kwaliteit en daarmee zich in zekere zin
onsterfelijk hebben gemaakt: Gandhi – geweldloosheid als wapen, Roosevelt – wereldleiderschap,
Hammarskjöld – wereldvrede, Brandt – verzoening, Mandela en King – vrijheid door raciale
gelijkwaardigheid, Steinem – gelijkberechtiging van vrouwen en mannen, Dalai Lama – krachtige, ongebroken
vriendelijkheid, Havel – ironische en creatieve scherpzinnigheid, Menchú – rechtvaardigheid voor de
inheemse bevolking, Aung San Suu Kyi – hartverwarmende discipline.
Ik liet me bij dit diepte-onderzoek leiden door vragen als: wat onderscheidt hen van ‘gewone’ bestuurders en
politici? Wat is het geheim van hun hartverwarmende uitstraling? Wat hebben ze gemeenschappelijk?
Ik heb gezocht naar het antwoord op deze vragen. In mijn onderzoek probeer ik hun achtergronden en
drijfveren in kaart te brengen, wat heeft geleid tot de volgende bevindingen.
Gelouterd door tegenslag
Het overwinnen van een grote handicap of tegenslag is een kenmerkend gemeenschappelijk kenmerk. Hèt
voorbeeld daarvan is Franklin Roosevelt. Door polio kreupel geworden op 39-jarige leeftijd, wist hij toch zijn
presidentiële ambities waar te maken.
Allen hebben aanzienlijke problemen ondervonden, vaak met een levensbedreigend karakter. Er is een diepe
inbreuk op hun vrijheid geweest in de vorm van discriminatie, gevangenisstraf, isolement of verbanning. Bij de
meesten gaat het om de confrontatie met racisme (Mohandas Gandhi, Nelson Mandela, Martin Luther King,
Rigoberta Menchú), seksisme (Gloria Steinem) of andere vormen van discriminatie (Brandt, de Dalai Lama,
Havel). Deze tegenstand is, in een langdurig innerlijk proces, zodanig overwonnen dat hun karakter sterker is
geworden. De ondervonden discriminatie werd voorwerp van bestrijding. Maar ook het overwinnen van meer
individuele malheur maakte een krachtiger persoonlijkheid en bracht meer toewijding aan de
maatschappelijke zaak (Roosevelt, Hammarskjöld, Aung San Suu Kyi). Opvallend is dat tegenslag bij geen van
allen leidde tot blijvende haat of verbittering. Er is daarentegen sprake van een geestelijk rijpingsproces dat
zich uit in meer tolerantie, zelfrespect, invoelingsvermogen en een vorm van devotie. De onvrijheid van buiten
resulteerde in grotere innerlijke vrijheid en toename van eigenwaarde. Lijden leidde tot meer te kunnen meelijden, meer mededogen. Je zou het loutering kunnen noemen. ‘Negatieve’ emoties gebruiken ze ook als een
katalysator, bijvoorbeeld woede omgezet in effectieve actie.325
De jonge advocaat Gandhi probeerde te leven en zich te kleden als een echte Engelse heer. Toen hij in 1893
als niet-blanke uit een Zuid-Afrikaanse trein werd gezet, kwam hij tot het inzicht dat aanpassing aan de
Engelse levensstijl in kleding en gewoontes hem niet zou vrijwaren van racisme. Zijn, tot dan toe ongerichte,
onvrede met de koloniale onderdrukking vormde hij geleidelijk om tot een effectieve geweldloze actie die
uiteindelijk leidde tot India’s onafhankelijkheid.
De beproeving van Roosevelt kwam later en abrupter in zijn leven dan bij Gandhi. Hij raakte op 39-jarige
leeftijd besmet met polio. Daardoor grotendeels lichamelijk verlamd, leek het einde van een veelbelovende
loopbaan in zicht. Door zijn wilskracht kreeg Roosevelt een deel van zijn fysieke vermogens terug en doorbrak
hij zijn sociale isolement. Zijn lijden maakte hem gevoeliger voor het leed van anderen en vergrootte zijn
sociaal inzicht. Zonder zijn ziekte zou er waarschijnlijk geen ‘New Deal’ zijn geweest.
Lange tijd vocht Hammarskjöld tegen een diepe eenzaamheid. Kort voor zijn benoeming tot secretarisgeneraal van de Verenigde Naties kon hij eindelijk volmondig “ja” tegen het leven zeggen en doorbrak hij zijn
geestelijk isolement. Al zijn energie en kwaliteiten zette hij in voor de opbouw van de VN als wereldorganisatie
voor vrede en samenwerking.
325
Goleman, p. 121, 127; Assaglioli 1985, p. 39
54 | Liefdevol politiek leiderschap
Willy Brandts handicap lag in zijn afkomst. Lange tijd wist hij niet wie zijn biologische vader was. Thuis werd
daarover niet gesproken. De socialistische beweging, waarin zowel zijn moeder als zijn grootvader actief
waren, kreeg voor een deel de rol van opvoeder. Brandt ontleende er genoeg zelfvertrouwen en waardigheid
aan om politieke nederlagen en persoonlijke vijandigheid te overwinnen.
“Een gestage opeenstapeling van duizend kleineringen, duizend vernederingen (…) wekte in mij een woede,
een rebellie, een verlangen om het systeem dat mijn volk gevangen hield te bestrijden.” Mandela’s politieke
bewustzijn rijpte geleidelijk. In de vele jaren van politieke strijd tegen de blanke onderdrukking werd
Mandela’s karakter zo sterk dat hij de dood in de ogen kon zien. Het uitzicht op een leven lang in de
gevangenis kon hem wel pijnigen, maar niet breken. Het is fascinerend dat Mandela samen met zijn
medestanders de detentie wist te benutten voor verdere groei. De gevangenis als vormingscentrum! De
vrijlating – na 27 jaar – resulteerde niet in gewelddadige strijd en afrekening, maar in verzoening en opbouw.
King werd al vroeg met rassendiscriminatie geconfronteerd. Zijn moeder reageerde daarop door hem duidelijk
te maken dat hij net zo goed was als alle anderen. Ook zijn vader toonde hem een krachtig gevoel van
eigenwaarde; King sr. accepteerde nooit het systeem van rassenscheiding. King jr. kreeg dus al veel
zelfvertrouwen van huis uit. Intensief beleefde maatschappelijke ervaringen en veel studie maakten van hem
een krachtige en wijze persoonlijkheid, een natuurlijke leider van een van de grootste bewegingen voor raciale
gelijkheid ooit.
Over de tienerjaren van Steinem hing de donkere schaduw van de zorg voor haar geestelijk gebroken moeder.
Dankzij haar feministisch inzicht zag Steinem in dat haar moeders ziekte niet alleen een persoonlijke kwestie
was, maar ook een maatschappelijke kant had. Het was niet toevallig dat haar moeder niet de zorg kreeg die
een werkend persoon wel zou hebben gekregen. Later werd Steinem zich ook ervan bewust dat deze jaren
diepe sporen in haar eigen psyche hadden achtergelaten.
Anders dan de meeste politieke leiders werd Tenzing Gyatso, de 14e Dalai Lama, al zeer vroeg in zijn leven (in
zijn derde levensjaar) tot zijn ambt geroepen. De jongen, van eenvoudige afkomst, bleek intelligent,
ontvankelijk en taai. Hij overwon eenzaamheid en bleek bestand tegen intimidatie en geweld van de Chinese
bezetter. Toen hij op zijn 24e naar India moest vluchten, was hij genoeg ontwikkeld en opgeleid om zijn volk in
ballingschap te leiden. Steeds meer niet-Tibetanen, wereldwijd, laten zich inspireren door het Tibetaans
boeddhisme en de Dalai Lama. Het is een paradox van de geschiedenis dat dit mede is veroorzaakt door de
Chinese bezetting van Tibet.
Omdat Václav Havel het als kind beter had dan veel van zijn vriendjes en medeleerlingen, en dik was, werd hij
veel geplaagd. Hij voelde zich vaak eenzaam en minderwaardig. Hij droomde ervan om beroemd worden en
las alles wat onder zijn ogen kwam. In zijn autobiografie veronderstelt hij dat zijn schrijverschap en
engagement een antwoord is op het gevoel nergens bij te horen.326
Vroeg in haar leven incasseerde Aung San Suu Kyi twee gevoelige klappen: de moord op haar vader toen zij
twee jaar oud was en de verdrinking van haar geliefde broertje 5 jaar later. Onder de bescherming van haar
moeder groeide Suu toch voorspoedig op. Rond haar 25e ging zij zich verdiepen in het leven en de persoon
van haar vader. Hij werd haar grote voorbeeld. Het verlies van zowel haar vader als haar moeder als gevolg
van de wrede repressie door de militairen verwerkte Menchú in ballingschap, in Mexico. Anders dan sommige
familieleden besloot ze niet de wapens op te pakken en guerrillastrijder te worden. Zij koos voor het
beïnvloeden van de officiële instanties, met name de Verenigde Naties.
Visie en symboliek
Deze leiders geven een – realiseerbaar - visioen gestalte en inspireren zo hun aanhang. Ze beschikken over
beeldend vermogen om wat ze beweegt naar voren te brengen: ze hebben gevoel voor drama en symboliek,
“een gebaar zegt meer dan duizend woorden”. Dat is niet uniek: Hitler bijvoorbeeld presenteerde ook een
droom, het ‘duizendjarige rijk’. Goede leiders beelden echter een droom uit die sociale en democratische
verbetering belooft voor het volk en weten daarvoor concrete stappen te zetten. Hammarskjöld voelde zijn
levenstaak erg persoonlijk, gelet op deze passage uit zijn dagboek: “Je bent opgedragen aan deze taak (…)
maar alles wat je bent moet je aan deze droom wegschenken.”327
326
327
Havel 1991, p. 9 e.v.
Hammarskjöld, 1989, p. 85
Liefdevol politiek leiderschap |55
Woorden kunnen een dramatisch effect oproepen. Martin Luther King vertelde in 1963 aan een menigte van
een kwart miljoen mensen over zijn visioen van gelijkheid: “I have a dream” – twee jaar later overhandigde
president Johnson aan King de pen waarmee hij net de Wet op de burgerrechten had
ondertekend. Dramatisch moet ook het effect zijn geweest van de eerste openbare toespraak van Aung San
Suu Kyi in Rangoon in 1988. De uit het buitenland teruggekeerde dochter van de nationale held Bogyoke
Aung San die trefzeker de verlangens van het volk verwoordde om herinvoering van de democratie.
Er was nauwelijks een grotere tegenstelling denkbaar tussen de moeizame gang van de kreupele Roosevelt
naar het spreekgestoelte en de gloedvolle rede die hij daarna afstak. Het sorteerde het beoogde effect:
ondanks zijn handicap telde Roosevelt nog volledig mee. Door een snufje zeezout op te rapen van het strand
luidde Gandhi het begin van het einde in van de Britse hegemonie in India – en hij wist het. Zelden zal een
knieval zo’n dramatisch symbool zijn geweest als die van Brandt op die gure decemberdag in Warschau in
1970. Dáár was dan die andere, de góede Duitser, die echte compassie liet zien vanwege het oorlogsleed dat
zijn volk aan anderen had toegebracht.
Kleding en sieraden kunnen onafhankelijkheid symboliseren. Gandhi droeg consequent zijn zelfgesponnen
kleren als symbool van en propaganda voor India’s economische onafhankelijkheid. Tijdens een proces in
1962 droeg Mandela om zijn geestelijke onafhankelijkheid te benadrukken de kleding van een traditionele
Xhosa-chief. De Dalai Lama is altijd zichzelf in zijn kleding als boeddhistische monnik. Menchú valt op door
haar kleurige Maya-kleren. Ze voelt zich door het dragen van haar koraalketting en hanger met de afbeelding
van vader Zon voor immer verbonden met haar geboortegrond en de Maya-traditie.
Waardigheid en zelfrespect
Volgens Bruno Bettelheim is essentieel voor het overleven van ook de grootste tegenslag dat je de vrijheid
behoudt om je innerlijke houding tegenover die tegenslag te kiezen. Zelfs in omstandigheden dat het moeilijk
of onmogelijk is je naar je keuze te gedragen. Het gaat om het behoud van je eigen menselijkheid, je
waardigheid en zelfrespect.
Menchú zegt het zo: “Mijn waardigheid is nog voor al het geld van de wereld niet te koop.”328
Steinem heeft een boek gewijd aan eigenwaarde als innerlijke kracht.329 Haar overtuiging is dat vrouwen,
maar ook mannen veel hebben te winnen aan zelfwaardering. Persoonlijke waardigheid heeft ook een
maatschappelijke component. Zij ziet bijvoorbeeld zelfrespect als voorwaarde voor democratie en
machtsgelijkheid binnen een democratie. En een goede democratie bevordert de waardigheid van de burgers.
Havel zit op dezelfde lijn. Hij vindt dat alleen een individu of land dat zelfbewust is in de beste zin van het
woord in staat is naar anderen te luisteren en hen te aanvaarden als gelijken, en zijn vijanden en zijn eigen
fouten te vergeven.
Aung San Suu Kyi is ervan overtuigd dat niemand je kan vernederen behalve je zelf, bijvoorbeeld door je
tegenstanders te gaan haten of een functie te aanvaarden die je in een positie brengt dat je niet meer integer
kunt werken. Er gaat van haar een grote sereniteit uit.
De Dalai Lama staat zichzelf niet toe dat er in zijn hart haatgevoelens ontstaan jegens de Chinezen.
Mandela is een bloedverwant van de koningen van Thembuland en deze wetenschap heeft hem al vroeg een
gevoel van zelfbewustzijn gegeven. Dit zelfbewustzijn legde als het ware de bodem voor zijn meer authentieke
waardigheid als verzetsstrijder en leider van de zwarte meerderheid in Zuid-Afrika. Mandela heeft zijn
waardigheid zelfs onder de meest vernederende omstandigheden weten te bewaren.
King pleitte voor waardigheid bij zijn medestanders. Toen de busboycot in Montgomery in een overwinning
was geëindigd, drong hij bij hen er op aan om triomfalisme te vermijden.
Luisterend leiden, oog voor het individu
Een dominant beeld van een leider is dat van de grote ‘baas’ die bevelen uitdeelt. Maar liefdevolle leiders
willen dat hun omgeving verandert, ze willen een duurzame bevrijding realiseren, hervormingen doorvoeren.
Sommigen gaan verder en willen dat de mensen voor wie ‘ze het doen’ veranderen en beter worden. Leiders
beseffen dat dit alleen kan door interactie met de mensen waarvoor ze het doen. Ze beschikken over een
groot inlevingsvermogen. Ze stellen zich naar iedereen dienstbaar op. “Dienende leiders dicteren niet, maar
328
329
Menchú, p. 46
Nederlandse vertaling: ‘De revolutie zit in jezelf’
56 | Liefdevol politiek leiderschap
beïnvloeden. Ze commanderen niet, maar bouwen aan een gemeenschappelijke visie die mensen motiveert
(…). De ultieme test voor een leider is dat hij aan anderen de overtuiging en de wil nalaat om verder te
gaan.”330 331
Gandhi had oog en oor voor allen die hem benaderden. Dagelijks ontving en adviseerde hij niet alleen
vooraanstaande leiders, maar ruimde hij ook veel tijd in voor mensen uit het volk. Zijn dienstbaarheid ging
ver; om het goede voorbeeld te geven maakte hij zelf toiletten schoon. Maar hij verwachtte van zijn
aanhangers ook persoonlijke inzet, hij deed een beroep op ieders persoonlijke verantwoordelijkheid. Daarin
onderscheidde hij zich van de hoofdstroom van de andere grote sociale massabewegingen van zijn tijd.
Roosevelt ontdekte - in de tijd dat hij in een afgelegen oord332 probeerde te herstellen van zijn
polioverlamming - de genoegdoening die het geeft om anderen, lotgenoten, te helpen. Later is hij bij de
Amerikanen vertrouwd geworden door zijn ‘radiopraatjes’, waarbij hij zijn publiek aansprak met “my friends”
en het ook daardoor een vertrouwd gevoel gaf. Zijn vrouw Eleanor doorkruiste het hele land om personen en
instellingen te bezoeken en naar hen te luisteren om een betrouwbaar beeld te krijgen van hun
levensomstandigheden. Mede op basis van haar rapportage daarover bepaalde Roosevelt zijn beleid. Toen hij
overleed hadden veel Amerikanen het gevoel dat ze een echte vriend hadden verloren.
Hammarskjöld brak een lans voor internationale dienstbaarheid. Hij stelde dat gerijpt zelfinzicht de basis kan
vormen om de juiste weg te vinden tussen conflicterende (inter)nationale belangen. Dat was zijn leidraad in
zijn functie als secretaris-generaal van de Verenigde Naties. Hij werd geroemd om zijn goede luisteren en
informeel contact, op basis waarvan hij in staat bleek een oplossing te vinden in kwesties waar anderen
daarvoor geen mogelijkheid zagen, zoals de Suez-crisis in 1956.
Eind 1956 was de bevolking van West Berlijn woedend over de hardhandige onderdrukking van de opstand in
Hongarije. Een massa trok op naar de Russische bezettingszone in Oost Berlijn. Willy Brandt voelde in zijn
functie van burgemeester van West Berlijn de stemming goed aan. Hij sprak de menigte toe, vond de juiste
toon en wist de ergste heethoofden tot bedaren te krijgen. Hij voorkwam daarmee een catastrofe.
Steinem staat bekend om haar vermogen tot luisteren. Haar studiegenoten roemen haar begripvolle
aandacht: “ze maakte echt contact”. Een interviewster drukte het zo uit: “Ik had haar veel over mijn leven
verteld (…) haar ogen dwaalden nooit van de mijne af.”
Mandela vindt dat je je volk moet begrijpen om het goed te kunnen leiden. Ook bij jonge, radicale activisten. In
Mandela’s woorden: “Ik kon ze uitschelden voor hun brutaliteit of ik kon luisteren naar wat ze te zeggen
hadden. Ik koos voor het laatste”.
Mensen die de Dalai Lama kennen, roemen zijn menselijke, persoonlijke benadering. Hij maakt daarbij geen
onderscheid, of hij met een president, een koningin of een schoonmaker te doen heeft. Hij is naar iedereen
hartelijk. Aung San Suu Kyi stelt zich even toegankelijk op. Mensen van alle rangen en standen uit het hele
land komen haar opzoeken. Ze is als politiek leider aanvaardbaar voor alle inheemse volken in Birma.
Inleven in de tegenstanders
Leiders zoeken niet alleen bekwame medestanders, maar proberen ook contact te maken met tegenstanders.
Ze kiezen voor een constructieve benadering. Vaak gaan ze verder en investeren ze in de relatie met de
tegenstander, zelfs al is deze gewelddadig en wreed. Het uitgangspunt daarbij is om, vanuit het eigen hart, het
hart van de ander te zoeken: empathie. Geduld en het vermijden van (tegen)geweld zijn hierbij essentieel.
Hun opvattingen lopen uiteen over in hoeverre en wanneer het gebruik van geweld onvermijdelijk is.
Gandhi is een maatschappelijk hervormer die op een methodische manier de tegenstander vanuit het hart
benaderde. Hij noemde zijn methode “satyagraha”, waarheidskracht. Nadat hij in Zuid-Afrika zijn eerste
succes had, resulteerde zijn consequente toepassing van de principes van satyagraha in India in de
onafhankelijkheid van Engelands grootste kolonie. Gandhi benaderde zijn opponenten - niet alleen de Engelse
onderdrukker, maar ook hindoe- en moslimleiders - altijd met respect en met inleving in hun positie en hun
belangen. Militaire verdediging van een natie wees hij niet principieel af. Bij het uitbreken van de Eerste
Wereldoorlog was hij nog loyaal aan de Engelse regering. Hij ondersteunde de Engelsen met de oprichting van
Hakvoort, p. 61, 67
Volgens Inge Nuijten zijn kenmerken van dienend leiderschap: authenticiteit, bescheidenheid, rentmeesterschap,
verantwoordelijkheid, empowerment, vergeving, waardering, moed.
332 Warm Springs in Georgia (V.S.)
330
331
Liefdevol politiek leiderschap |57
een ambulancekorps, bestaande uit Indiërs. De slechte behandeling van de Indiërs zag hij meer als de schuld
van individuele ambtenaren dan van het Engelse koloniale systeem. Na die oorlog verloor hij echter zijn geloof
in dat systeem, met name na het bloedbad dat het Britse leger aanrichtte in Amritsar (1919). De Engelsen
konden in de Tweede Wereldoorlog niet meer op zijn steun rekenen. In 1938, direct na het akkoord van
München, adviseerde hij de Tsjechen in een open brief zich geweldloos te verzetten tegen een Duitse
bezetting (die spoedig daarna plaatsvond)333. Het is een ironie van de geschiedenis dat de Tsjechen
(waaronder Havel) 30 jaar later, tijdens de ‘Praagse lente’, roem oogsten dankzij hun geweldloos verzet tegen
de Russische bezetter.
King toonde zich een waardig volger van Gandhi met de visie dat mededogen en geweldloosheid ook
betekenen dat zij helpen het standpunt van de tegenstander te zien, zijn vragen te horen en te weten hoe hij
denkt. Want door diens ogen kunnen misschien belangrijke zwakheden van het eigen optreden en visie aan
het licht komen. Voorstanders van bewapende collectieve verdediging tegen blanke agressie hield
hij bovendien voor dat zo’n strategie zou falen gelet op de blanke overmacht in de VS.
De Dalai Lama heeft overeenkomstige opvattingen. Hij stelt dat het van groot belang is om de juiste houding
tegenover je vijand te ontwikkelen, want als je dat kunt, zijn je vijanden je beste spirituele leraren. Dankzij hen
versterk je verdraagzaamheid, geduld en begrip, en ontwikkel je het vermogen tot barmhartigheid. En over de
positie van het Tibetaanse volk ten opzichte van de Chinezen vindt hij dat, om in de toekomst harmonieus,
vriendschappelijk en vreedzaam naast elkaar voort te bestaan, het essentieel is dat strijd zonder geweld
wordt gevoerd.
In Zuid-Afrika nam het ANC, mede onder invloed van Mandela, vanaf 1952 het standpunt in dat geweld tegen
de blanke onderdrukking niet op voorhand was uitgesloten. Gandhi’s zoon Manilal bepleitte daarentegen
geweldloosheid in alle omstandigheden, maar wist de meerderheid niet te overtuigen. In 1961 bouwde het
ANC onder Mandela’s leiding een gewapende vleugel op. Als gevolg van zijn gevangenschap die spoedig
daarna aanving, is hij nooit direct betrokken geweest bij gewelddadige acties. Mandela wist in de gevangenis
zijn kalmte en waardigheid te behouden, ondanks de soms wrede maatregelen van de autoriteiten. Hij
benutte kansen om met bewakers te discussiëren en hen te overtuigen. Hij ging er vanuit dat alle mensen,
zelfs de meest ongevoeligen, een zuivere kern hebben en dat ze, als hun hart geraakt wordt, kunnen
veranderen. Deze invalshoek kozen Mandela en de andere leden van het ANC ook in de onderhandelingen
met de Zuid-Afrikaanse regering.
Aung San Suu Kyi heeft een opmerkelijk vermogen om het optreden van gewelddadige confrontaties tegen te
gaan en woede-uitbarstingen van haar volgelingen in bedwang te houden. Zij stelt dat je bij jezelf moet
beginnen, het gaat er om een innerlijke kracht te ontwikkelen. De echte verandering komt van binnenuit. “Als
je vertrouwen hebt in wat je doet en gesterkt wordt door het geloof dat wat je doet goed is, dan maakt dat je
machtig.(…) het (zijn) je eigen vijandige gevoelens die angst oproepen (…) ik voelde me nooit bang als ik
omringd werd door al die vijandige troepen. Dat komt omdat ik me nooit vijandig voelde jegens hen.”334 Aung
San Suu Kyi is het eens met Mandela’s tactische benadering van het gebruik van geweld. Haar Nationale Liga
voor Democratie (NLD) heeft gekozen voor geweldloosheid omdat het de beste manier is om het volk te
beschermen en de democratie te versterken.
Roosevelt had als staatssecretaris van de marine tijdens de Eerste Wereldoorlog genoeg meegemaakt om
waarheidsgetrouw (in een toespraak in 1936) te zeggen “Ik haat oorlog!” Niet lang daarna vond hij de militaire
verdediging van de VS tegen de dreigingen van Duitsland en Japan onontkoombaar. Hij en Brandt achtten
geweld (inclusief gebruik van het kernwapen) geoorloofd om een totalitaire agressor te weerstaan. Onduidelijk
is hoeveel waarde zij hechtten aan geweldloze middelen in een oorlogssituatie.
Van Hammarskjöld is de volgende uitspraak: “Kies je tegenstanders: aan de onechte mag je niet eens
denken, en de echte, help hen en help jezelf, in ontspannen wedijver!”335 Hij introduceerde het middel van
vredestroepen om strijdende partijen te scheiden, een soort internationale politie. Zijn benadering kan als een
brug worden gezien tussen de meer principieel en de meer tactisch geweldlozen.
“If I were a Czech” 15 oktober 1938
Clements, p. 167, 171
335 Hammarskjöld 1989, p. 91
333
334
58 | Liefdevol politiek leiderschap
Humor en relativeringsvermogen
Grote leiders zijn in staat om zichzelf te relativeren, om zichzelf te lachen; ze zijn in wezen ontspannen en
bescheiden. Volhardend in hun streven - ook tijdens moeilijke omstandigheden. Humor kan een sterk wapen
zijn tegen de dodelijke ernst van onderdrukkers. Het is ook een middel om de eigen situatie lichter te maken,
bijvoorbeeld door zelfspot. Zoals Chögyam Trungpa dat benoemt: zij beminnen de werkelijkheid lichtvoetig.336
Toen Mandela’s jongste dochter Zindzi hem in de gevangenis opzocht en hem pas kon zien na het passeren
van diverse bewakers, noemde Mandela hen “mijn erewacht”.337
Bij openbare optredens ziet de Dalai Lama er geen been in om te erkennen dat hij soms het antwoord op een
vraag niet weet. In dat soort gevallen maakt hij graag grapjes.
Aung San Suu Kyi heeft een sterk gevoel om het lachwekkende van – vaak problematische - situaties in te
zien. In het bestuur van haar NLD wordt bij elke vergadering wel een paar keer gelachen: “als je gewend bent
samen te lachen om dingen, ga je ook lachen om je eigen problemen.”
Havel zette met fijnzinnige ironie in zijn toneelstukken de communistische dictators te kijk. Hij heeft een
zelfde ervaring als Aung San Suu Kyi: “het valt niet mee (aan buitenlanders) uit te leggen dat wij de serieuze
dingen zonder dat lachen gewoon niet aan zouden kunnen.”
Ook Steinem kent het wapen van de ironie. Haar eerste feministische boek kreeg als titel “Outrageous acts
and everyday rebellions” (“Door het dolle heen en dagelijkse wederspannigheid”) een verwijzing naar de
kwalificaties die feministen zoals zij frequent door hun tegenstanders kregen toegevoegd (“wederspannigheid
is zonde van de hekserij”, 1 Samuël 15: 23).
Menchú: “Ik geloof dat humor een sterk wapen is wanneer angst je leven binnenkruipt.”
Roosevelt gebruikte om de spanning te verminderen vaak, zij het enigszins grove, humor.
Ook Gandhi stond bekend om zijn grapjes. Tijdens de rondetafelconferentie van 1931 te Londen bezocht
Gandhi ook de koning van Engeland. Hij ging in zijn zelfgesponnen lenden- en omslagdoek. Toen hem achteraf
werd gevraagd of hij niet te eenvoudig was gekleed voor zo’n bezoek, antwoordde Gandhi: “Zijne majesteit
had genoeg kleren aan voor ons allebei.”
Hammarskjöld heeft het imago van een serieuze, correcte, wat onopvallende man. Maar zijn directe
medewerkers bij de VN herinneren hem als een man die vaak de ernst van de dagelijkse gang van zaken
trachtte te verlichten met grapjes en het verzinnen van plagerige bijnamen voor de hoofdrolspelers op het VNtoneel.
King hing graag voor zijn medewerkers de clown uit. Medestrijder Ralph Abernathy vertelt in zijn autobiografie
dat hun medewerkers soms rollebolden van het lachten als King weer eens iemand nadeed.
Brandt had een voorliefde voor politieke moppen. In zijn afscheidsrede als partijvoorzitter in 1987 vergeleek
hij zich met een indiaan die vóór zijn verkiezing tot opperhoofd met z’n achterwerk boven het vuur wordt
gehouden om hem duidelijk te maken dat hij niet te lang in functie moet blijven.
Moed en angst
Moed is hét kenmerk van de held(in). Politieke leiders hebben (uiteraard) maatschappelijke moed: risico’s
nemen om wantoestanden aan de kaak te stellen, om nieuwe, gedurfde oplossingen voor te stellen. Maar hun
moed gaat vaak verder. Het is ook persoonlijke moed, het eigen leven in de waagschaal te durven stellen. En
moed is eveneens integriteit, het vermogen om voornemens en handelen te toetsen aan het geweten, en het
resultaat van die toets – ook al is de uitslag niet strelend – bekend te maken. Zoals iedereen kennen leiders
ook angst. Ze weten deze zich echter bewust te maken en zo zich los te maken van het verlammende effect
ervan.
Aung San Suu Kyi trotseerde in 1990 de bedreiging van een schietklare militair en beschermde zo haar
medestanders. In 1933 regelde Roosevelt koelbloedig eerste hulp nadat de kogel die voor hem was bestemd,
een ander had getroffen. Gandhi bleef een man die hem probeerde te wurgen vriendelijk aankijken. De
afwezigheid van weerstand ontwapende de aanvaller zo, dat hij los liet en snikkend om vergeving aan
Gandhi’s voeten viel. Brandt ging in 1936 (incognito) terug naar Duitsland ondanks dat hij wist dat de nazi’s
hem zochten. Hij werd niet herkend en ontkwam, toen hij na enige maanden zijn opdracht had vervuld, naar
336
337
Trungpa, p. 26
Mandela 1995, p. 426
Liefdevol politiek leiderschap |59
Praag. In 1988 keerde Menchú terug naar Guatemala ofschoon ze het zeer reële risico liep dat de militairen
haar zouden vermoorden. King werd diverse keren aangevallen en verwond, maar ging door met openbare
optredens en met het aanvoeren van demonstraties.
Een van de meest dramatische vormen van integer handelen liet Gandhi zien toen hij in 1919 publiekelijk
bekend maakte dat hij mensen voortijdig tot burgerlijke ongehoorzaamheid had opgeroepen. Dramatisch was
ook de keuze van Brandt om af te treden als bondskanselier in 1974. Hij verweet zichzelf onvoldoende acht te
hebben geslagen op aanwijzingen dat hij werd bespioneerd door een naaste medewerker.
Moed is ook nodig om grenzen te overschrijden. Soms letterlijk. Menchú reisde na haar vlucht naar Mexico
eind 1982 moederziel alleen, zonder kennis van een andere internationale taal dan het Spaans, naar Genève
om deel te nemen aan de Werkgroep Inheemse Volken van de Verenigde Naties. In Zwitserland aangekomen
was er niemand om haar op het vliegveld af te halen. Dankzij haar moed, inventiviteit en
doorzettingsvermogen bereikte zij toch haar bestemming.
Geloof en levensbeschouwing
Geloof en levensbeschouwing kàn een bron van kracht en inspiratie zijn. Verdraagzaamheid is een
gemeenschappelijk kenmerk, geen van allen staat onverschillig tegenover geloof of levensbeschouwing.
Bij de hindoe Gandhi en de christen King was hun diepgaande geloofsbeleving openbaar door frequente
religieuze samenkomsten of via artikelen en brieven. Voor hen lagen hun geloofsbeleving en politieke
overtuiging in elkaars verlengde. Gandhi spreekt in zijn geschriften meermalen over ‘het innerlijke stemmetje’
dat hem op cruciale momenten ingaf hoe te handelen. Hij beschouwde die stem als een aanwijzing van de
waarheid – of, wat voor hem hetzelfde was, van God. Ook King ervoer een aantal malen een aanwijzing van
binnen uit. Eind 1956 bijvoorbeeld voelde hij tijdens een inzinking nieuwe kracht om door te gaan.
De boeddhisten Dalai Lama en Aung San Suu Kyi passen, vanwege hun levensbeschouwing, nauwgezette
geweldloosheid en tolerantie ten opzichte van andere gezindten, in de traditie van Gandhi en King. Omdat bij
hen de spirituele dimensie van het leven zo belangrijk is, staat meditatie op hun dagelijkse programma - bij de
Dalai Lama al vanaf zijn vierde levensjaar. Minstens even belangrijk als zijn politieke activiteiten zijn de
leringen en lezingen over het Tibetaans boeddhisme die hij in vele landen heeft gegeven. Aung San Suu Kyi
gelooft in een geëngageerd boeddhisme, scheiding tussen het seculiere en het spirituele vindt zij niet nodig.
Hammarskjöld was een mysticus. Na langdurige gevoelens van eenzaamheid en isolement, en een even
diepgaande worsteling met zichzelf over een bevredigende benadering van God, kreeg hij rust in zichzelf en
een bevredigend geloof. Voortdurend putte hij nieuwe energie uit christelijke mystieke literatuur. Menchú
heeft een ruime geloofsopvatting. “Ik ben diep religieus. Ik geloof in de Natuur, ik geloof in het leven, ik geloof
in de volkeren.” Zij pleit voor wederzijds respect tussen de verschillende geloofsrichtingen, ook om te
voorkomen dat religieuze conflicten de onderliggende economische problemen verhullen. De Bijbel beschouwt
zij als de basis voor haar vorming als activiste, zonder de pretentie dat deze de volle waarheid bevat. “We
hebben elkaars wijsheid en overtuiging nodig.”
Minder bekend is het grote belang van (christelijke) religie voor Roosevelt en Mandela. Roosevelt bad op
moeilijke momenten tot God. Hij belegde voorafgaand aan elke inauguratie als president een kerkdienst.
Vaste voorganger daarin was de directeur van zijn middelbare school die voor hem een voorbeeld was
geweest van een goede christen. Mandela is zijn vorming aan een christelijke universiteit nooit vergeten. Hij
bezocht tijdens zijn gevangenschap altijd de zondagse kerkdienst.
Bij zowel Steinem als Havel is een bepaalde vorm van spiritueel inzicht een resultante van hun geestelijk
rijpingsproces dat zij doormaakten als maatschappelijk leider. Zij hebben zich in beschouwingen afgevraagd
in hoeverre religie en spiritualiteit ook van belang voor henzelf zouden kunnen zijn. Havel constateert dat
menselijk gedrag altijd sporen draagt van de ‘algehele integriteit van het zijn’ en de ‘absolute horizon van het
zijn’. Steinem vindt het belangrijk dat we luisteren naar een innerlijke stem, dat we het spirituele zien in
onszelf en in al wat leeft.
Of geloof voor Brandt van belang was, is onbekend. In een interview met Oriana Fallaci zei hij geen atheïst te
zijn, maar een onorthodoxe benadering van God en transcendente problemen te hebben. Meer liet hij niet
los.
60 | Liefdevol politiek leiderschap
Geestelijk en lichamelijk uithoudingsvermogen
Een opvallend kenmerk van veel leiders is een combinatie van geestelijk en lichamelijk uithoudingsvermogen.
Fysieke en psychische training heeft ze taai gemaakt. Juist in tijden van repressie, bijvoorbeeld tijdens het
verblijf in de gevangenis, doen ze lichaamsoefeningen..
Bij de Dalai Lama is die combinatie vanzelfsprekend als een product van vroeg aangeleerde actieve
meditatie.
Gandhi heeft zijn hele leven veel gelopen. In zijn Zuid-Afrikaanse tijd vormden demonstratieve marsen een
essentieel onderdeel van zijn actierepertoire. Later, in India, werd de zoutmars van 1930 het hoogtepunt van
de campagne voor onafhankelijkheid. Tijdens de mars zei hij in zichzelf een mantra, die zo het ritme van zijn
voetstappen en zijn ademhaling mee hielp stabiliseren. Net als de Dalai Lama volgde hij dagelijks een
uitgebreid programma van meditatie en contemplatie, ook in tijden van gevangenschap. Hij kon met weinig
slaap toe. Als 78-jarige had hij nog genoeg energie om een hongerstaking vol te houden.
Voor Hammarskjöld, King en Mandela was sport belangrijk. Hammarskjölds favoriete sport was
bergbeklimmen. Hij zag dit ook als een geestelijke training. “De veiligste klimmer is hij die zich nooit afvraagt
of hij wel in staat is alle moeilijkheden te overwinnen.” Hij had een verbazingwekkend uithoudingsvermogen.
Mandela trainde zich in zijn jongere jaren door te boksen. Zware lichamelijke inspanning was voor hem een
uitstekende uitlaatklep voor spanning en stress. Hij had genoeg energie voor een intensief nachtelijk
actieleven. In de gevangenis volgde hij een vast oefenprogramma: op de plaats hardlopen, push-ups en situps. In zijn jonge jaren deed King, naast boksen, aan honkbal, Amerikaans voetbal en handbal. Net als
Gandhi heeft King veel demonstratieve marsen op zijn conduitestaat staan. In de gevangenis vastte hij en zijn
metgezellen standaard de eerste dag van de detentie.
Menchú heeft van jongs af aan het zware bestaan gekend dat arme Indiaanse boeren leiden in de
hooglanden van Guatemala; dit heeft haar een groot uithoudingsvermogen gegeven.
Aung San Suu Kyi kon tijdens haar huisarrest aanvankelijk niet de discipline opbrengen om te mediteren, wat
haar razend maakte. Maar nadat ze goed advies had ontvangen, mediteert ze dagelijks. Het heeft haar, zo
zegt ze zelf, meer bedachtzaam in het dagelijks leven gemaakt.
Steinem is, zoals ze zelf zegt, laat ‘bekeerd’ tot fitness, yoga en krachttraining. Ze hecht groot belang aan
meditatie. Ze beschikt over de eigenschap dat ze heel gemakkelijk in slaap valt en weet zo nachtelijke
stoornissen te compenseren.
Brandt was niet zo’n sportfiguur. Hij was geruime tijd een kettingroker en alcoholist. Een dagelijkse
lichamelijke of geestelijke training volgde hij niet; wandelen, zo nu en dan vissen, of zwemmen en – tijdens
vakantie in Noorwegen - skiën, dat was het wel.
Havel lijkt op Brandt. Hij was een zware roker en hield van een stevige borrel. Maar vanuit de gevangenis
schreef hij aan zijn vrouw Olga: “Als ik door wanhoop word overvallen, doe ik wat aan yoga – en dat helpt.”
Roosevelt werd door de inspanning om zijn rolstoel voort te bewegen en door voortdurende oefeningen, vooral
zwemmen, veel sterker in zijn bovenlichaam. Zijn geesteskracht, rust en geduld namen toe. Maar roken en
een dagelijks cocktailuurtje stonden evenzeer op z’n programma. Ontspanning vond hij door zo nu en dan een
dag te vissen. Hij hechtte aan een goede, ongestoorde nachtelijke slaap van een uur of acht. In de oorlog
werd hij regelmatig daarin gestoord. Mogelijk heeft dit zijn vroege dood mede veroorzaakt.
Partner
De meeste leiders zouden het zonder partner niet zo ver hebben gebracht. Partners blijken vooral bij
beproevingen onmisbaar omdat zij de broodnodige ondersteuning geven.
Mandela was nog maar een paar jaar met Winnie getrouwd toen zijn langdurige gevangenschap begon. Maar
voor hem was ze een symbool van hoop.
Zo ook echtgenote Olga Šplíchalová voor Havel. In zijn autobiografie prijst hij haar als een van zijn zekerheden
in het leven. Uit zijn brieven aan haar tijdens zijn gevangenschap (1979 – 1982) blijkt echter dat hij toen niet
gauw tevreden was met haar inspanningen voor hem.338
Aung San Suu Kyi had al voor haar huwelijk met Michael Aris in 1972 hem duidelijk gemaakt dat zij er
rekening mee hield dat ze eens naar haar geboorteland Birma terug zou gaan om het land te dienen. Toen het
338
Havel 1989
Liefdevol politiek leiderschap |61
in 1988 zo ver was accepteerde hij dat zij voortaan grotendeels gescheiden zouden leven; hij ondersteunde
haar vanuit Engeland zo goed als hij kon.
Menchú’s echtgenoot Angel is haar tot grote steun; ze noemt hem “altijd een licht in mijn leven” en prijst hem
voor zijn liefde en geduld.
Gandhi heeft wel het meeste van alle leiders geopenbaard over de betekenis van zijn echtgenote, Kasturbai,
voor hemzelf en voor de ontwikkeling van zijn denkbeelden over intermenselijke relaties. Kasturbai bracht met
haar geduldige vasthoudendheid, toewijding en dienstbaarheid als vanzelfsprekend idealen in de praktijk toen
die veelal voor Gandhi nog theorie waren. Zij verwierf daarmee zijn respect en het gaf hem meer inzicht in de
positie van de Indiase vrouw.
Bij verschillende leiders, zoals Roosevelt, Brandt en King, is er sprake van geheime seksuele relaties naast de
vaste partner. In hoeverre die relaties hun functioneren als leider hebben beïnvloed, is niet duidelijk. In ieder
geval waren de echtgenotes van deze leiders – respectievelijk Eleanor, Rut en Coretta - vrouwen van formaat
die hun volle gewicht aan het ideaal van hun echtgenoot hebben gegeven. Alle drie hebben zij ook via een
autobiografie hun visie gegeven.
Niet altijd is een vaste partner gewenst. Tot voor kort heeft Steinem steeds wisselende liefdesvrienden gehad,
“de mannen overlapten elkaar altijd.” Slechts een deel van hen waren progressief en stonden achter
Steinems activiteiten. Ze voelde zich meer permanent ‘getrouwd’ met de feministische beweging.
Hammarskjöld zei bewust niet te hebben gekozen om met een vrouw te trouwen omdat de relatie te veel te
lijden zou hebben gehad van de verplichtingen die zijn werk met zich meebracht. Maar er zijn aanwijzingen
dat homoseksualiteit een rol speelde bij zijn keus om ongetrouwd te blijven.
De Dalai Lama is, als monnik, ongetrouwd voor het leven. Er is geen informatie beschikbaar over hoe hij het
leven zonder een vaste partner ervaart. Uit zijn uitspraken blijkt in ieder geval dat hij goed op de hoogte is van
diverse problemen die zich in liefdesrelaties kunnen voordoen.
Medestanders
Meestal zijn de leiders actief geworden als lid van een vereniging of partij, maar nemen ze daarin een relatief
onafhankelijke positie in. Zij kiezen met zorg mannen en vrouwen uit die hen met raad en daad bij te staan.
Soms heeft een leider een medestander gekregen of gekozen die hem stimuleert en het pad voor hem effent,
een ‘koningsmaker’. Veel invloed op hun opvolging hebben ze niet.
Roosevelt bleef trouw aan de partij van zijn vader, de Democraten. Maar hij volgde in belangrijke mate zijn
eigen koers. Zo had hij rond 1930 zelfstandig een groep van adviseurs om zich heen verzameld die beroemd
werd als de “Brain Trust”. Als hij iemand bekwaam achtte voor een bepaalde functie, dan was diens eventuele
lidmaatschap van de Republikeinse partij geen onoverkomelijk bezwaar.
Van King is gezegd dat hij een zeldzaam talent aan de dag legde om bekwaamheid en ideeën van
medewerkers en administratieve krachten aan te trekken en te gebruiken.
In Hammarskjölds eerste topfunctie, als Zweeds staatssecretaris van Financiën (in 1936), selecteerde hij een
team van toegewijde medewerkers, een werkwijze die hij daarna toepaste bij elke functie die hij vervulde. Hij
bleef partijloos; hij zag zichzelf als de ambtenaar, de volks-dienaar die in staat moet zijn de verschillende
politieke opvattingen vanuit deskundigheid, objectiviteit en zakelijkheid tot een werkzaam geheel te maken.
De socialistische beweging fungeerde als familie voor Brandt. Na de oorlog bleef hij trouw SPD-lid, maar nam
regelmatig minderheidsstandpunten in. Binnen de partij kreeg zijn kandidatuur voor het ambt van
bondskanselier ondersteuning van een groep jonge ambitieuze gelijkgezinden, de “Trupp junger Getreuer”
waartoe zijn opvolger Schmidt behoorde.
Steinem vond haar politieke thuis in de vrouwenemancipatiebeweging, ‘de tweede feministische golf’. Met
een groepje gelijkgezinde vrouwen lanceerde Gloria Steinem in 1972 met succes het feministische tijdschrift
Ms. Zij is binnen de Democratische partij steeds opgekomen voor feministische standpunten en
emancipatiegezinde presidentskandidaten.
Een van de eerste acties van Aung San Suu Kyi was, na haar besluit om actief te worden in de Birmese
politiek, het bijeenbrengen van mensen die hun nek voor een democratisch Birma wilden uitsteken. Zij richten
de Nationale Partij voor Liga (NLD) op. Net als Mandela ziet zij zichzelf in de eerste plaats als representant van
een (democratische) beweging en voegt zij zich naar democratisch genomen besluiten.
62 | Liefdevol politiek leiderschap
Menchú ontplooide haar activiteiten als lid van het Comité voor Boereneenheid. Zij richtte met het geld van de
Nobelprijs een stichting op, een ‘team’ dat de Nationale Campagne voor Staatsburgerschap voert.
De kracht van het tweetal
Joshua Wolf Shenk heeft zijn licht laten schijnen op het verschijnsel dat vaak achter geniale eenlingen een
tweede persoon schuilgaat die van doorslaggevend belang is (geweest) voor de invloed van de –
ogenschijnlijke - eenling. Ook de politiek kent van die tweetallen: koningsmakers en mentoren. Het prototype
van een ‘koningsmaker’ is Louis Howe. Hij zag in de jonge Roosevelt een toekomstige politieke leider en hij
deed er alles aan om van Roosevelt een belangrijk politicus te maken. Howe hielp Roosevelt na de polio uit de
put, Howe was ook dé drijvende kracht achter Roosevelts nominatie voor president. Bij Mandela is Walter
Sisulu de koningsmaker, in zijn eigen woorden: “Toen Mandela mijn kantoor binnenstapte, herkende ik in hem
dadelijk een man die voorbestemd was om een voorname rol te spelen.”339 Sisulu bezorgde Mandela in 1941
een baan op een advocatenkantoor en richtte samen met Mandela en anderen een jeugdbond op binnen het
ANC. Op Robbeneiland was Sisulu een van Mandela’s belangrijkste vrienden; hij steunde hem bij de dood van
Mandela’s oudste zoon (Mandela mocht van de autoriteiten niet diens begrafenis bijwonen) en sterkte zijn
geloof in verzoening en vergevingsgezindheid.
De mentor van Willy Brandt werd, kort na de Tweede Wereldoorlog, Ernst Reuter, eerst wethouder, later
burgemeester van West Berlijn. Reuter was een democraat in hart en nieren die zich onvermoeibaar inzette
voor het grotendeels verwoeste Berlijn en zich niet liet imponeren door Stalins politiek om heel Berlijn onder
zijn invloed te brengen – zoals hem dat in 1948 met Tsjecho-Slowakije was gelukt. De politieke lessen die
Brandt toen leerde, kwamen hem in zijn verdere loopbaan goed van pas. Brandt en Reuter waren tot de dood
van de laatste in 1953 onafscheidelijk.
Opvolgers
De invloed van leiders op hun opvolgers zou groot kunnen zijn, maar de praktijk wijst anders uit. Het is
natuurlijk ook een ondankbare taak om als opvolger het werk van een grootheid voort te zetten. Gandhi heeft
zijn opvolger Nehru zorgvuldig geselecteerd en hij accepteerde wezenlijke meningsverschillen met Nehru.
Roosevelt ging bepaald luchthartig om met zijn vice-president Truman. Roosevelt had hem van veel
belangrijke regeringszaken niet op de hoogte gebracht, zodat Truman na het overlijden van Roosevelt voor
verrassingen kwam te staan.
Schmidt was weliswaar Brandts meest aangewezen opvolger, maar Brandt zag na zijn aftreden als
bondskanselier er geen been in om openlijk blijk te geven van diverse verschillen van inzicht met zijn
opvolger.
Mandela liet, anders dan Brandt, zich niet uit over de politiek van zijn opvolger Mbeki. Maar hij zal vast
ongelukkig zijn geweest met diens standpunt in belangrijke kwesties, zoals de wijze van bestrijding van Aids.
Moeder
De moeder van de leider is in de meeste gevallen een zelfstandige, krachtige vrouw die met betrokkenheid en
zorg haar kind(eren) opvoedt. Zij is het, meestal meer dan de vader, degene die het gevoel voor religie en
spiritualiteit doorgeeft. Soms is de moeder zo betrokken bij haar kind dat ze als dominant wordt ervaren. In de
regel is ze niet politiek geëngageerd en ze wordt dat ook niet als de leider een plaats in de politiek krijgt. De
vader van de leider is gemiddeld veel korter aanwezig in diens of haar leven (moeder 41 jaar, vader 21 jaar).
Aung San Suu Kyi verloor haar vader toen ze nauwelijks 2 jaar oud was. Haar moeder, een hoge
regeringsfunctionaris, voedde haar kinderen op in de geest van de band die zij had gehad met haar man:
warm, zachtaardig, maar ook moedig en waardig, en met een grote discipline.
De vader van Mandela had vier vrouwen; naast Mandela’s biologische moeder hadden de andere vrouwen
ook een belangrijk aandeel in de opvoeding. Mandela had een hechte band met zijn moeder en voelde zich
ook geborgen bij de andere vrouwen. Zijn moeder, karaktervol en waardig, had thuis de leiding. Mandela was
negen jaar toen zijn vader overleed. Een plaatselijk leider, bevriend met zijn vader, bood Mandela’s moeder
aan de opvoeding over te nemen en Mandela in huis te nemen. Dit aanbod aanvaardde ze. Tot haar dood in
1968 zou Mandela regelmatig contact met haar houden.
Menchú heeft veel waardering voor de opvoeding door haar moeder, een medicijnvrouw. Zij gaf basale
339
Sampson, p.62
Liefdevol politiek leiderschap |63
waarden aan Menchú door, zoals zorg en respect voor het leven en de natuur, respect voor anderen, het
belang om te luisteren naar je geweten.
De moeder van Hammarskjöld had een warme, hartelijke, zelfs uitbundige natuur. Zij had weliswaar haar zoon
buitengewoon lief, maar kon hem ook sterk claimen. Een vriend van Hammarskjöld spreekt over een
“vriendelijke terreur”. Bij Roosevelt en Havel zien we hetzelfde beeld. ‘Teveel’ liefde340 en zorg door de
moeder. Van Roosevelts moeder is bekend dat zij tot haar dood in 1941 een stempel probeerde te drukken
op het privéleven van haar zoon. Voor hem was politiek “a way out”, weg van zijn moeder, zoals een van zijn
biografen opmerkte. Václav Havel, de Tsjechische dissident en president, heeft het in zijn autobiografie
“Verhoor op afstand” over de verstikkende liefde van zijn dominante moeder.341
Uitzonderingen op dit beeld van de krachtige moeder treffen we aan bij Brandt en Steinem. Brandt werd
geboren toen zijn moeder pas negentien was, zij had toen geen partner en zijn (biologische) vader bleef hem
lange tijd onbekend. Als fulltime verkoopster had zij weinig tijd voor de opvoeding van haar zoon; een
buurvrouw nam hem doordeweeks onder haar hoede. Wel zegt Brandt zijn entree in de socialistische
beweging te danken aan zijn moeder. Vanaf zijn zesde woonde Brandt bij zijn grootvader. Brandt sprak hem
aan met ‘papa’.
Oorspronkelijk een ondernemende en zelfstandige vrouw, redactrice van een zondagskrant, was de moeder
van Steinem niet opgewassen tegen diverse moeilijkheden. Ze raakte in een ernstige depressie en kreeg
regelmatig wanen. Het huwelijk van Steinems ouders werd ontbonden en zij - 10 jaar oud - bleef over om voor
haar geesteszieke moeder te zorgen. Deze zware tijd had veel invloed op Steinems karaktervorming en
wereldbeeld. Steinem ontdekte pas op volwassen leeftijd dat een van haar grootmoeders een vooraanstaand
feministe ‘van het eerste uur’ was.
Vader
Veel leiders komen uit een milieu waarin sprake was van maatschappelijke invloed. Soms op landelijk, in
andere gevallen op plaatselijk niveau. Een verantwoordelijke, vooraanstaande functie vervullen in de
samenleving werd gestimuleerd, vaak naar het voorbeeld van vader. Zoals, generaliserend gesproken,
moeders in het algemeen het gevoel voor spiritualiteit doorgeven, zo openen vaders het gezicht op de
maatschappij. Opvallend daarbij is dat de financiële achtergrond geen rol speelt. Deze varieert van rijk
(Roosevelt, Havel, Hammarskjöld), midden (Aung San Suu Kyi, Gandhi, King, Dalai Lama) tot arm (Mandela,
Brandt, Steinem, Menchú).
Sommige vaders hadden een hoge functie, zoals de vader van Hammarskjöld (minister-president van
Zweden), van Aung San Suu Kyi (eerst nationaal verzetsleider van Birma en daarna minister-president), van
Gandhi (eerste minister in enkele kleine Indiase deelstaten) en van Mandela (adviseur van de koningen van
Thembuland). Overigens stierf de vader van Aung San Suu Kyi toen zij twee jaar oud was. In zekere zin nam
haar grootvader (de vader van haar moeder) de plaats van de vader in.
De ouders van King en Menchú bekleedden bestuurlijke posities in hun directe omgeving.
Roosevelt en Havel zijn afkomstig uit vooraanstaande, ook politieke, kringen van hun land. Behalve Havel
lijken zij geen of weinig last te hebben gehad van het kind zijn van bekende of vooraanstaande ouders. Havel
ondervond, zijnde een kind van ‘bourgeois-ouders’, voortdurende discriminatie door de communistische
machthebbers.
Kinderen
De relatie van de leiders met hun kinderen is vaak problematisch. Leiders staan onder voortdurende druk.
Alleen al daarom is het voor hen moeilijker om de tijd en aandacht vrij te maken die hun kinderen verdienen.
Soms komen zij echt te kort terwijl dit te vermijden zou zijn geweest.
340
341
Tussen aanhalingstekens, want echte liefde is nooit teveel.
p. 131
64 | Liefdevol politiek leiderschap
Mandela kreeg in zijn eerste huwelijk vier kinderen, van wie er nog twee in leven zijn, en tijdens zijn tweede
huwelijk twee kinderen. Ze hadden het moeilijk met een vader die voortdurend in beslag werd genomen door
zijn sociale activiteiten. En vanaf 1962 was lange tijd elk fysiek contact wegens Mandela’s gevangenschap
onmogelijk. Mandela betreurt het dat hij niet die vader heeft kunnen zijn die hij had willen zijn.
Voor kinderen is het vaak moeilijk om een beroemde ouder te hebben. Ken Wiwa, de zoon van de vermoorde
Nigeriaanse activist Ken Saro-Wiwa, laakt de obsessie die zijn vader met maatschappelijke strijd had omdat
die ten koste ging van de aandacht voor diens kinderen. Daarnaast is Ken Wiwa geconfronteerd met bekende
problematiek van een kind van een bekende ouder: ongevraagde be- en veroordelingen van de ouder,
onrealistische verwachtingen, de eigen prestaties worden vergeleken met die van de ouder. Met Zindzi, de
jongste dochter van Mandela, heeft hij die gevoelens kunnen delen. Ken Wiwa bezocht daarnaast Aung San
Suu Kyi, ook een kind van een vermoorde leider (Bogyoke Aung San), en ondervond van haar begrip voor zijn
positie. Ken schrijft niet of hij aan de zoons van Suu, Alexander en Kim, heeft gevraagd of zíj zich herkenden in
zijn ervaringen als kind van een politieke held. In ieder geval was Suu tot haar intrede in de Birmese politiek
een zorgzame moeder voor haar zonen (toen respectievelijk zestien en elf jaar oud). Het huisarrest dat aan
haar werd opgelegd maakte het contact spaarzaam. Nog moeilijker hebben kinderen van nazi-ouders het:
“Wat ze zo dringend nodig hadden om met hun leven te kunnen omgaan, zou zwakheid zijn geweest, de
erkenning van de eigen zwakheid. Maar niets is hun door hun ouders minder bijgebracht dan juist dit.”342
President Roosevelt had een dochter en vier zonen. Vooral zijn in 1914 geboren zoon Franklin Delano voelde
zich “gevangen in het keurslijf van verwachtingen dat het ambt van (zijn) vader met zich meebracht.” Aan de
andere kant was hij “ervan overtuigd dat de populariteit van zijn naam en de herinnering aan zijn vader ieder
politiek ambt mogelijk zouden maken.”343 Het lijkt er zelfs op dat als je de zoon van een president bent en je
bent naar je vader genoemd, daar een vloek op rust, gelet op het grote aantal echtscheidingen, alcoholisme
en tragische sterfgevallen op jonge leeftijd.344 Dat het behoren tot een presidentiële familie geen waarborg is
voor succes, heeft ook Jeb Bush ervaren bij zijn korte kandidatuur in 2016. En als er wèl sprake was van
succes, zoals bij president John Quincy Adams345, zoon van president John Adams346, dan werd deze
“voortgedreven door zijn geweten en zijn diepgevoelde verplichting zijn ouders, hun voorbeeld en hun
denkbeelden waardig te tonen.”347
Gandhi was dol op kinderen, maar voor zijn eigen kinderen, alle vier zonen, was hij streng en onbedoeld
wreed. Hij projecteerde zijn eigen ambities op hen en gaf ze niet de vrijheid die hij zelf als kind wel had
gekend. De bestraffende wijze waarop Gandhi reageerde op de relaties die zijn zonen met vrouwen
aangingen, wijst op een onverwerkte seksuele problematiek bij hemzelf.
Roosevelt, Brandt en King waren niet erg betrokken bij hun kinderen en lieten de opvoeding grotendeels aan
de partner over. Het excuus van Brandt en King van ‘grote verantwoordelijkheden die meer tijd voor de
kinderen niet toelaten’ lijkt ook wat gemakkelijk in het licht van hun heimelijke seksuele relaties. De vraag
rijst of zij er niet beter aan hadden gedaan om een deel van de tijd en energie die zij inruimden voor hun
affaires aan hun kinderen te geven. Roosevelt had met zijn kinderen meer intensief contact toen ze volwassen
waren, maar dit contact vloeide vooral voort uit de steun die zij hem lichamelijk en/of geestelijk konden
bieden.
Grote maatschappelijke betrokkenheid bij leiders gaat dus vaak ten koste van ouderlijke toewijding. Hier is
een uitspraak van Hammarskjöld op zijn plaats: “Het is beter om uit geheel zijn hart één mens goed te doen
dan om ‘zich op te offeren voor de mensheid’.”348
Het is moeilijk om bij de leiders die vader of moeder zijn (kinderloos gebleven zijn Hammarskjöld, Steinem, de
Dalai Lama en Havel) een blijk te vinden van een bron van inspiratie die de eigen kinderen ook (kunnen) zijn.
Menchú laat daar iets van zien door haar boek op te dragen aan haar zoon Mash Nawalja’ “die met zijn lach
en zijn liefkozingen mijn leven heeft veranderd, ook al kon ik hem de eerste dagen en maanden van zijn leven
342
Lebert, p. 203
Van den Berg, p. 305, 306
344 Unger, p.110
345 1825 - 1829
346 1797 - 1801
347 Kennedy, p. 49
348 Merkstenen 10-6-1956
343
Liefdevol politiek leiderschap |65
niet al mijn aanwezigheid geven”.
Overigens is er geen overeenkomst tussen de leiders wat betreft hun plaats in het gezin (eerst-, dan wel
laatstgeborene of middenin) en de grootte van het gezin. Dat varieert van enig kind tot een van de zestien.
Intelligentie
Alle genoemde leiders zijn erg intelligent. Dit blijkt in de eerste plaats uit hun studieresultaten: die zijn met
name vanaf de middelbare school erg goed tot excellent. Hun intelligentie komt verder tot uitdrukking in hun
communicatie met de buitenwereld zoals het schrijven van boeken (veel leiders schreven een autobiografie),
essays, artikelen, al dan niet openbare brieven, vertalingen en het houden van toespraken.
De bewering van Kissinger dat een groot leider eerder sluw dan intelligent moet zijn, zegt meer over hemzelf
dan over grote leiders in het algemeen. Inmiddels onderscheidt men diverse soorten intelligenties, zoals
emotionele intelligentie (EQ of EI349) en spirituele intelligentie.
Dag Hammarskjöld was hoogbegaafd. Hij was teleurgesteld toen hij cum laude promoveerde; hij vond dat hij
de hoogste kwalificatie, het laudatur, had verdiend. Vanwege zijn goede studieresultaten werd Brandt als
enige arbeidersjongen toegelaten tot het lyceum van zijn woonplaats. King leverde naar zijn mening de
grootste prestatie uit zijn jeugd door een wedstrijd te winnen in welsprekendheid. Hij sloeg twee klassen over
en werd op zijn vijftiende tot een college toegelaten. Volgens de rector magnificus van het college had King
een evenwicht en rijpheid die ver boven die leeftijd uitgingen.
349
Goleman, p.7
66 | Liefdevol politiek leiderschap
Deel IV Vergelijking van goede en tegengestelde leiders
Met onder meer Alain de Botton deel ik de opvatting dat we in grote mate gevangenen zijn van onze kindertijd.
De patronen die in de jeugd zijn getrokken, hebben grote invloed op de rest van ons leven. Onze vrijheid om
onszelf te heruitvinden en te zorgen dat we anders in relaties staan, is niet zo groot als we geneigd zijn te
veronderstellen.350 Mijn eigen onderzoek naar de achtergronden van een aantal bekende leiders (zie deel III)
en vooral de constateringen van Alice Miller over bekende criminele politici bevestigen mijn beeld. Het maakt
me nieuwsgierig of lijnen kunnen worden doorgetrokken naar andere leiders. Met name hun jeugd
interesseert me.
Voor zover de tijd mij toestond, heb ik zoveel mogelijk (auto)biografieën, interviews en andere bronnen
geraadpleegd van politici (ruim genomen) vooral aan de meer uiterste delen van het spectrum goed – fout.
Vele bronnen waren niet bruikbaar omdat er te weinig aandacht wordt geschonken aan de houding of
afwezigheid van moeder, vader en/of anderen in de jeugd, of dat ze tegenstrijdig zijn of subjectief lijken. Ik
heb me bijvoorbeeld ingespannen om informatie te krijgen over de opvoedingswijze van Napoleons vader,
maar ik vond die niet. Sommigen hechten betekenis aan de plaats die iemand in zijn gezin innam,
bijvoorbeeld het oudste/middelste/jongste kind. Ik zie die echter niet als een categorie, want in de literatuur
heb ik daarover geen uitgesproken waarde gevonden. Dit geldt ook voor het idee dat langere personen eerder
er in slagen om vooraanstaand politicus te worden, dan kortere.
De 80 leiders die zo geselecteerd zijn, vormen voldoende materiaal om een aantal voorzichtige, indicatieve
conclusies te trekken351, waarbij de interpretaties van de bronnen uiteraard voor mijn rekening komen. In de
groep liefdevolle leiders onderscheid ik er 47. Nogmaals, geen heiligen, maar wel mensen van wie de daden
breed als positief zijn ervaren. Het is verleidelijk om de leiders aan de andere kant van het spectrum crimineel
te noemen of met een vergelijkbare term aan te duiden, maar ik hanteer liever het wat neutralere woord
’tegengesteld’.
Toelichting per categorie:

Man/vrouw. Ik heb niet gestreefd naar een gewogen verhouding man/vrouw. Daar komt bij dat er nu
eenmaal (nog) niet zoveel vrouwelijke criminele politici (tegengesteld leider) zijn opgetreden. Wel relatief
veel vrouwen die vanuit maatschappelijke achterstand juist op humaan gebied een voorsprong namen.
Zoals Aletta Jacobs.

Type. Zoals ik in deel I stel, zijn veel leiders representatief voor meer dan een leiderstype.

Warm meelevende (stief)moeder/vader. Autobiografieën en biografieën zijn – als ze al meer
gedetailleerde informatie over de jeugd geven - eerder expliciet als ouders flinke steken laten vallen dan
als de opvoeding op een prettige manier verloopt. Dus het is niet gemakkelijk om relevante uitspraken
hierover te noteren. Overigens heeft Elisabeth Badinter al aangetoond dat moederliefde zonder meer
aangeboren is, op een mythe berust. (Dat er zoiets als aangeboren vaderliefde zou bestaan, lijkt al
vanzelfsprekend een sprookje…).352

Warm meelevende andere opvoeder. Dat kan een grootouder of ander familielid zijn, een betrokken
docent (zoals bij Eleanor Roosevelt) of een zeer goede vriend. Het beeld is hier duidelijk: alle liefdevolle
leiders hebben minstens één warme opvoeder gehad. Bij de tegengestelde leiders hebben 21 van de 33
in hun jeugd een nabij liefhebbend persoon geheel moeten ontberen… Che Guevara is daar de grote
uitzondering met zowel een warme moeder als vader, en een betrokken en geliefde tante.

Vroeg verlies van moeder of vader. Het is evident dat zo’n verlies een grote invloed op het kind kan
hebben. De leeftijdsgrens van 10 jaar is overigens arbitrair. Ook bij kinderen ouder dan 10 kan zo’n
verlies traumatiserend zijn en bij sommige kinderen jonger dan 10 niet.
De Rek, 2016
Ik heb daarbij niet de pretentie dat mijn conclusies voldoen aan de maatstaven van wetenschappelijk onderzoek. Ik beschouw
ze als een interessante bijdrage aan het maatschappelijk debat.
352 Badinter
350
351
Liefdevol politiek leiderschap |67

Verdwenen of onbekende vader (moeders blijven of zijn bekend…). Dit verschijnsel doet zich
verhoudingsgewijs wat vaker door bij de tegengestelde leiders (5/33) dan bij de liefdevolle (5/47), maar
niet zodanig dat daar ‘grote’ conclusies uit zijn te trekken.

Dominante/strenge maar rechtvaardige (stief)moeder en (stief)vader. Deze categorie kwam gaande mijn
onderzoek op als een zinvol onderscheid zowel ten opzichte van de opvoeder als de koude opvoeder.
Ook hier geen wezenlijk verschil tussen beide groepen.

Als het gaat om de strenge/koude/afwezige en mishandelende/verwaarlozende ouders (uiteraard) het
omgekeerde beeld ten opzichte van de warme opvoeder. Een zestal tegengestelde leiders heeft te
maken gehad met kou van zowel moeder als vader zonder compensatie door een andere opvoeder.

Verbergt/verandert afkomst. Het valt op dat tirannen nog wel eens hun afkomst willen verbergen of
veranderen.353 Ik ben dat daarom steeds nagegaan bij de onderzochte figuren. Het verbaast me niet dat
de uitkomst nul (0) is bij de liefdevolle leiders en elf (11) bij de tegengestelde leiders.

Goed (basis)schoolprestaties. Hier vond ik geen wezenlijk verschil tussen de groepen. Een dictator heeft
het ook vaak goed gedaan op school. “Een scherp verstand is tweesnijdend (…) Het kan evenals een mes
voor een nuttig doel of voor vernietiging worden gebruikt”354

Lichamelijke beperkingen. Een ruim begrip: ik ben nieuwsgierig of een chronische aandoening of ziekte
een positieve of negatieve invloed heeft. Ik concludeer dat deze vorm van tegenslag zowel de ene
(bijvoorbeeld F. Roosevelt) als de andere kant (bijvoorbeeld Heydrich) op kan werken. In hoeverre de
aandoening bepalend is voor de ontwikkeling van het karakter, kan ik moeilijk nagaan.

Eenzaam als kind. Het is niet verwonderlijk dat bij de tegengestelde leiders eenzaamheid veel meer (33
%) voorkomt dan bij de liefdevolle (13 %). Een kille opvoeding leidt immers gemakkelijk tot eenzaamheid.
Hierbij past uiteraard de aantekening dat eenzaamheid primair een gevoelsbeleving is en dat deze bij
meer leiders een belangrijk element in hun leven kan zijn geweest.

Gepest als kind. Een aspect dat ik al lezende in de levensgeschiedenissen tegenkwam als
karakterbepalend, bijvoorbeeld bij Havel en Mugabe. Ook hier een wezenlijk verschil tussen beide
groepen.

Van depressie hebben meer liefdevolle leiders (6) last dan tegengestelde (1). Of zijn ze er zich meer van
bewust?

Maatschappelijke achterstelling, in de vorm van onderscheid op basis van huidskleur, afkomst, geslacht.
De helft van de groep liefdevolle leiders betreft personen die hun tegenslag in positieve energie wisten
om te zetten. Slechts 12 % van de tegengestelde leiders komt uit een achterstandssituatie.

Gelovig. Bijna 40 % gelovigen bij de liefdevolle leiders en 15 % bij de tegengestelde. Een geloof hebben
draagt blijkbaar vaak bij aan een goede inzet voor de samenleving. Bij de Idealist als leiderstype ‘hoort’
geloof – of noem het spiritualiteit of mystiek. Het is niet verwonderlijk dat een diep gevoel van mensoverstijgend gevoel bij veel leiders een belangrijke rol speelt. Ken Wilber constateerde hetzelfde bij
vooraanstaande natuurkundigen.355

Gevangenschap of ballingschap komt in beide groepen ongeveer in dezelfde mate voor. De oorzaken zijn
uiteraard anders, maar ook dat is relatief, want is het niet zo dat wat bij de ene partij een daad van
terreur heet, bij de andere beschouwd wordt als heroïsch verzet?

Onnatuurlijke dood. De cijfers in deze categorie worden sterk gekleurd door de terechtstellingen en
zelfdodingen van veel despoten. Ze zeggen vooral dat het leven van een tegengestelde leider
aanmerkelijk riskanter is dan dat van een liefdevolle.
Zie bijvoorbeeld Miller 1983, p. 152, 179; 1990, p. 101, 112
Yogananda, p. 137
355 Zie zijn ‘Quantum Questions’
353
354
68 | Liefdevol politiek leiderschap
Liefdevol politiek leiderschap |69
70 | Liefdevol politiek leiderschap
Liefdevol politiek leiderschap |71
72 | Liefdevol politiek leiderschap
Liefdevol politiek leiderschap |73
74 | Liefdevol politiek leiderschap
Liefdevol politiek leiderschap |75
Kiezen voor goede, bezielde leiders
Programma gezond politiek leiderschap
Bezielde, integere politieke leiders. Dienende leiders. Leiders die ‘hun macht weggeven’.356 Dat is wat wij,
mensen van de 21e eeuw, nodig hebben. Vaak, te vaak komen mensen aan de macht die hun ongezonde
geestestoestand aan de samenleving willen opleggen.
We hebben daarom een programma nodig dat
-
goed maatschappelijk leidinggeven stimuleert
-
de voordelen van goed leidinggeven bevordert
-
(potentieel) ongezonde leiders herkent en tegengaat.
Een dergelijk programma uitvoeren is geen eenvoudige opgave.
Mijn onderzoek toont opnieuw aan hoe belangrijk het is dat kinderen een liefdevolle opvoeding krijgen.
Generaliserend gesproken: hoe liefdelozer de opvoeding, hoe groter de kans dat de liefdeloosheid wordt
voortgezet – met alle risico’s voor de samenleving van dien.
Hoe verleidelijk het soms ook mag zijn, met name in een crisis, om op de kracht van één individu of enkele
leiders te vertrouwen, we kunnen niet zonder democratie. En niet alleen een democratie die bestaat uit de
meerderheidsregel en gevestigde partijen en instituties. Nee, democratie is een werkwoord, een voortdurende
ontwikkeling van betere vertegenwoordiging, aangescherpte checks and balances, meer en meer insluiten in
plaats van uitsluiten, verspreiding en uitdiepen van mensenrechten en rechtsstaat, en last but not least,
erkenning, waardering en stimulering van liefdevol leiderschap.
Ex stadsdeelwethouder Werner Toonk vindt dat de mensen die je in het openbaar bestuur benoemt, goed
moet voorbereiden op wat ze gaan doen. Dat vraagt van de overheid meer te investeren in begeleiding en
loopbaantrajecten voor bestuurders. En aandacht voor leiderschap: ‘Management is dingen goed doen,
leiderschap is de goede dingen doen.’357
Selectie van leiders
De geschiedenis leert ons dat er op zijn minst zeven typen van goede, liefdevolle politieke leiders zijn te
onderscheiden. Dit onderscheid helpt ons om keuzes te maken. Kiezen – de essentie van democratie.
Hoe kan je zien of partijleiders ook goede premiers zijn? Hoogleraar Janka Stoker doet de suggestie om ze
een casus te laten oplossen. “Dan kom je te weten of iemand goed kan luisteren, mensen kan laten
samenwerken en oplossingen kan vinden. Nu geldt degene die het beste scoort in het debat als de beste
leider; maar is een goede debater automatisch een goede premier?“358
En: “Alle politici die zich verkiesbaar stellen, zouden het als hun plicht moeten zien om eerlijk en openhartig te
zijn over hun werkelijke gezondheidstoestand.”359
Evenzeer is van belang om de prestaties van een kandidaat-politicus te kennen. Wat heeft de persoon gedaan
en op welke manier? Heeft hij of zij het goede voorbeeld gegeven? Durft de kandidaat kritische en
zelfstandige medewerkers aan te stellen? Een checklist is daarbij handig.
Burlet, p. 12
Bennis, p. 57; Covey, p. 85
358 Stoker
359 Owen, p. 283
356
357
76 | Liefdevol politiek leiderschap
Samenvatting
Dit boek is een pleidooi, een beschrijving en een onderzoeksresultaat in één. Een pleidooi voor het op waarde
schatten van onze goede, gidsende politici. Een beschrijving van wat liefdevol politiek leiderschap is – en wat
niet. Mijn onderzoek heb ik vooral gericht op de invloed van de jeugd en opvoeding op bekende leiders. Het is
ook een verkenning, omdat ik niet de pretentie heb een afgeronde visie op ‘liefdevol politiek leiderschap ‘ te
hebben. Het is ook een poging om structuur te brengen in de psychologie van politiek leiderschap.
Ik hoop vooral dat deze ‘verkenning’ een bijdrage is aan het algemene streven naar een vriendelijke wereld.
En dat mijn boek (de typen van) de mannen en vrouwen die daaraan leiding geven, scherper in beeld brengt.
Het blijkt dat liefdevol politiek leiderschap in zeven gedaanten of typen zichtbaar is. In deel I beschrijf ik de
volgende:
1.
De Bevrijder. Hij neemt het voortouw om het knellende juk van de despoot af te werpen en is bereid zo
nodig om zijn leven daarvoor te offeren. Zijn grootste kwaliteit is wilskracht.
2.
De Hervormer. Zij ziet steeds mogelijkheden om de bestaande politieke orde en structuur blijvend te
verzachten en te harmoniseren. Haar instrumenten zijn vooral samenwerking, overreding, vriendelijkheid
en volharding. Haar grootste kwaliteit is liefde.
3.
De Activist. Hij is betrokken en bevlogen op – meestal – een bepaald maatschappelijk gebied. Zijn
belangrijkste wapen is handelend, vaak origineel optreden met grote overtuigingskracht. Zijn grootste
kwaliteit is communicatie.
4.
De Kunstenaar. Zij voelt een maatschappelijke roeping vanuit haar eigen, inwendig proces. De
verkenning en uitdrukking van schoonheid van het leven breidt zich uit tot de maatschappij en opent
nieuwe invalshoeken en vergezichten. Haar grootste kwaliteit is creativiteit.
5.
De Wetenschapper. Hij is op een maatschappelijk specifiek gebied op zoek naar het in kaart brengen van
verschijnselen zodat ze beter begrepen kunnen worden. Zijn grootste kwaliteit is diepgaand onderzoek.
6.
De Idealist. De drijvende kracht in de bezielde idealist is het verlangen tot onzelfzuchtige dienst om de
noden van de wereld te lenigen - noden die scherp gevoeld worden.
7.
De Organisator. Hij werkt vooral toegewijd en gepassioneerd ‘achter de schermen’, inspireert vaak met
een zekere bescheidenheid en nederigheid zichzelf en medewerkers tot blijvende prestaties van formaat.
In elke liefdevolle politicus zijn ze in meer of mindere mate te herkennen. En over de wereld zijn – gelukkig –
velen van hen te vinden.
Bij al de typen horen vervormingen, valkuilen – ik noem de leiders die handelen volgens die vervormingen of
in die valkuilen zijn gevallen ‘tegengesteld’.
In deel II probeer ik de essentie van liefdevol en goed politiek leiderschap in het algemeen in beeld te
brengen.
Deel III is de weerslag van een kwalitatieve, diepgaande vergelijking van elf vooraanstaande politieke leiders
met het doel hun ‘kwetsbare kracht’ te ontdekken.
Daarnaast ben ik op zoek gegaan naar achtergronden van en parallellen bij bekende humane politici. Welke
delen ze? Wat is hun ‘geheim’? Daarom heb ik elf leiders vergeleken op aspecten als incasseringsvermogen,
visieontwikkeling, zelfwaardering, humor, relativeringsvermogen, angst, moed, geloof, levensbeschouwing,
partner, kinderen, medestanders, tegenstanders, hun jeugd, scholing.
Deel IV bestaat uit een meer kwantitatieve vergelijking van een 46 liefdevolle en 34 tegengestelde leiders
door middel van variabelen met de nadruk van hoe hun jeugd is beïnvloed.
Liefdevol politiek leiderschap |77
De belangrijkste conclusies zijn, dat:
•
warm meelevende andere opvoeder van groot belang is voor liefdevol leiderschap. Alle liefdevolle leiders
hebben minstens één warme opvoeder gehad. Bij de tegengestelde leiders hebben 21 van de 33 in hun
jeugd een nabij liefhebbend persoon geheel moeten ontberen.
•
tirannen nog wel eens hun afkomst willen verbergen of veranderen. Het verbaast niet dat de uitkomst nul
(0) is bij de liefdevolle leiders en elf (11) bij de tegengestelde leiders.
•
gepest zijn als kind veel invloed kan hebben tijdens het leven als volwassene. Ook hier een wezenlijk
verschil tussen beide groepen.
•
gelovig zijn een factor ten goede is. Bijna 40 % gelovigen bij de liefdevolle leiders en 15 % bij de
tegengestelde. Een geloof hebben draagt blijkbaar vaak bij aan een goede inzet voor de samenleving.
78 | Liefdevol politiek leiderschap
Literatuur – boeken
Abernathy, Ralph David
– And the Walls came Tumbling Down. An Autobiography. HarperPerennial, New York,
1990
Abrams, Irwin
– De helden van de vrede. Karakter Uitgevers, Uithoorn, 2001
Adams, Jad; Whitehead, Phillip
– The Dynasty. The Nehru – Gandhi Story. Penguin, 1997
Allen, John
– Rebel voor de vrede. De geautoriseerde biografie van Desmond Tutu. De
Arbeiderspers, Amsterdam/Antwerpen, 2006
Ali, Tariq
– De Nehru’s & de Gandhi’s, India in de greep van een dynastie. Veen,
Utrecht/Antwerpen, 1985
Almaas, A.H.
– Het elixer. Een heldere weg naar realisatie. Altamira Becht, Haarlem, 3e druk, 2001
Amsberg, Kiki en Steenhuis, Aafke
– Denken over liefde en macht. Gesprekken met Kate Millett, Nancy Friday, Lillian
Rubin, Andreas Burnier, Doris Lessing en anderen. Rainbow Pocketboeken,
Amsterdam, 1987
Arias, Arturo
– The Rigoberta Menchú Controversy. University of Minnesota Press, Minneapolis,
London, 2001
Ashrawi, Hanan
– Deze kant van de vrede. Memoires. Forum, Amsterdam, 1995
Assaglioli, Roberto
– Psychosynthese, een veelzijdige benadering van heel de mens. Servire, Katwijk aan
Zee, 3e druk, 1985
Assaglioli, Roberto
– Over de wil, sturend mechanisme in het menselijk handelen. Boom, Meppel, 1976;
Servire, Katwijk aan Zee, 1987
Assaglioli, Roberto
– Transpersoonlijke Ontwikkeling. Servire, Cothen, 1991
Aung San Suu Kyi
– Vrij van angst en andere geschriften. Het Wereldvenster/Standaard/Amnesty
International, 1991
Aung San Suu Kyi
– Rijkdom maakt de mensheid niet beschaafder. In: Abraham de Kruijff (red.) –
Ecocratie. Jan van Arkel, Utrecht, 1994
Aung San Suu Kyi
– Stem van verzet. Gesprekken met Alan Clements. Van Gennep-Novib, 1997
Badinter, Elisabeth
– De mythe van de moederliefde. Rainbow, Amsterdam, 3e druk, 1989
Baraitre, Ingrid
– Franklin Roosevelt. Wereldleider in oorlog en vrede. Davidsfonds Uitgeverij, Leuven,
2011
Belkovski, Stanislav
– Vladimir. De waarheid over Poetin. Just Publishers, 2014
Becker, Maurice
– Atatürk en Turkije’s weg naar Europa. Aspekt, Soesterberg, 2008
Belli, Gioconda
– De verdediging van de liefde. Kroniek van liefde en oorlog. De Geus, Breda, 2002
Bennett, Lerone
– Martin Luther King. H.J.W. Becht/W. ten Have, Amsterdam, 1965
Bennis, Warren G.
– Lessen in leiderschap. Nieuwezijds, Amsterdam, 1999
Benson, Mary
– Nelson Mandela. Penguin Books, London, 1987
Berg, Erik van den
– Claim on Memory. A political Biography of Franklin Roosevelt, Jr., 1914 – 1988.
Leiden, 2006
Berlin, Isaiah
– Karl Marx. Zijn leven en zijn tijd. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1968
Bijbel
– Boek Psalmen, Hoofdstuk 4, vers 37. Boek Prediker, Hoofdstuk 10, vers 16.
Evangelie van Mattheüs, Hoofdstuk 15.
Birnbaum, Karl. E.
– Die innere Welt des jungen Dag Hammarskjöld. Einblicke in den Werdegang eines
Menschen. Agenda, Münster, 2000
Blair, Gwenda
– Donald Trump master apprentice. Simon & Schuster, New York London Toronto
Sydney, 2005
Block, Michael
– Ribbentrop. Bantam Press, London New York Toronto Sydney Auckland, 1992
Blok, Anton
– De vernieuwers. De zegeningen van tegenslag in wetenschap en kunst 1500-2000.
Prometheus/Bert Bakker, Amsterdam. 2e druk, 2013
Blom, Stef
– Waarom managers in sprookjes geloven. Over irrationaliteit in organisaties en wat
je daartegen kunt doen. Scriptum Management, 2008
Boef, Johan
– Ariel Sharon. Koning van Israël. Aspekt, Soesterberg, 2005
Liefdevol politiek leiderschap |79
Boersema, Dr. K.H.
– Johan Rudolf Thorbecke. Een historisch-critische studie. E.J. Brill, Leiden, 1949
Bogdanow, N.
– Vertellingen over mao tse-toeng. Pegasus, Amsterdam, 1954
Bolen, Jean Shinoda
– Godinnen in elke vrouw. Een nieuwe psychologie van de vrouw. Lemniscaat, 1986
Bosch, Ingeborg
– Illusies. Over bevrijding uit de doolhof van destructieve emoties. L.J. Veen,
Amsterdam/Antwerpen, 3e druk, 2003
Bosch, Ingeborg
– Onze liefde. Hoe elkaar (terug) te vinden en niet (meer) kwijt te raken. Atlas
Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2e druk, 2015
Bosch, Mineke
– Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid. Aletta Jacobs 1854-1929. Balans, 2005
Bouman, Monica
– Internationale dienstbaarheid als vrijheid en plicht. De levensweg van Dag
Hammarskjöld. Kok, Kampen, 2001
Boysen, Jacqueline
– Angela Merkel. De eerste vrouwelijke bondskanselier. Sirene, Amsterdam, 2005
Brandt, Willy
– Mijn weg naar Berlijn. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1960
Brandt, Willy
– Herinneringen. L. J. Veen, Utrecht/Antwerpen, 1990
Brill, Paul en anderen
– Kopstukken van het laagland – Een eeuw Nederland in honderd portretten. De
Volkskrant/Balans, 1999
Bronkhorst, Daan
- Encyclopedie van de menselijkheid. Amnesty International/De Geus, Breda, 2007
Bruijn, Erik
– Tibet en het tantrische buddhisme. Stichting Universum, Amsterdam, 1977
Burgos-Debray, Elisabeth
– I, Rigoberta Menchú. An Indian Woman in Guatemala. Verso, London/New York,
1989. Nederlandse vertaling: Rigoberta Menchú, een bericht uit Guatemala. De
Geus, Breda, 1993
Burlet, Anita
– Werken aan leiderschap… met het persoonlijk ontwikkelingsplan. Algemene
Vereniging Schoolleiders, Utrecht, 2003
Buruma, Ian
– Bad Elements. Chinese Rebels from Los Angeles to Beijing. Weidenfeld and
Nicholson, London, 2002
Bush, George W.
– Cruciale beslissingen. Balans, Amsterdam, 3e druk, 2010
Campbell, Joseph
– De held met de duizend gezichten. Kosmos-Z&K Uitgevers, Utrecht/Antwerpen,
1993
Čapek, Karel
– Talks with T.G. Masaryk. Catbird Press, North Haven CT, 1995
Carson, Clayborne
– Martin Luther King jr. Arena, Amsterdam, 1998
Chaplin, Charles
– My Autobiography. Penguin Books. Harmondsworth, England, 1974
Chopra, Deepak
– De 7 sleutels tot geluk. Happinez, 2013
Chovančíková, Irena
– T. G. Masaryk and South Moravia. Son of a Coachman and a Cook Becomes a
Philosopher and the President. Project To Know and to Share, 2012
Chua, Amy
– Wereldrijk voor een dag. Over de opkomst en ondergang van hypermachten. Nieuw
Amsterdam, 2e druk, 2009
Churchill, Winston S.
– Mijn jonge jaren. Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 2e druk
Clemen, Sam van
– Abraham Lincoln. Grondlegger van de moderne Verenigde Staten van Amerika.
Garant, Antwerpen/Apeldoorn, 2007
Clemen, Sam van
– Konrad Adenauer, Een biografie. Aspekt, Soesterberg, 2009
Clemen, Sam van
– Willy Brandt. Biografie van een Duitser, Europeaan en wereldburger. Aspekt,
Soesterberg, 2014
Clements, Alan
– Aung San Suu Kyi. Stem van verzet. Van Gennep – Novib, Amsterdam, 1997
Collier, Peter
– The Roosevelts. An American Saga. Simon & Schuster, New York, 1994
Coltman, Leycester
– The Real Fidel Castro. Yale University Press, New Haven/London, 2003
Cormier, Jean
– Che Guevara. Een biografie. De Geus, Breda, 2008
Corneau, Guy
– Afwezige vaders, verloren zonen. Over de mannelijke identiteit. Servire, Utrecht, 4e
druk, 2000
Covey, Stephen R.
– De zeven eigenschappen van effectief leiderschap. Business Contact,
Amsterdam/Antwerpen, 17e druk, 2001
Craig, Mary
– Lech Walesa. De leider van Solidariteit en de strijder voor de mensenrechten in
Polen. Infodok/NBLC, Leuven/Den Haag, 1989
80 | Liefdevol politiek leiderschap
Craig, Mary
– Kundun, de biografie van de familie van de Dalai Lama. BZZTôH, Den Haag, 1998
Csikszenmihalyi, Mihaly
– De weg naar Flow. Boom, Amsterdam. 3e druk, 2000
Cyrulnik, Boris
– Spoken uit het verleden. Leven na een jeugd zonder warmte. Ambo, Amsterdam,
2004
D’Antonio, Michael
– Nooit genoeg. De biografie van Donald Trump. Spectrum, Houten/Antwerpen, 2016
Damen, Paul
– Bloemen van het kwaad. Gedichten van dictators. Kopernik, 2016
Darchinger, Jupp; Mathiopoulos,
Margarita
– Willy Brandt. Bilder aus dem Leben eines groszen Europäers. Droemer Knaur,
München, 1993
De Dalai Lama
– Mijn Volk en mijn Leven. Erven J.J. Tijl, Zwolle, 1962
De Dalai Lama
– Vrijheid in ballingschap. De autobiografie van Tenzin Gyatso de veertiende Dalai
Lama van Tibet. Karnak, Amsterdam, 1990
Dederichs, Mario R.
– Heydrich. Het gezicht van het kwaad. Just Publishers, 2014
Deutscher, Isaac
– Stalin. Een politieke biografie. Twee delen. C. de Boer/Paul Brand, Hilversum,
1963/SUN-Reprint 10, Nijmegen, 1975
Djukic, Slavoljub
– Milosevic and Markovic. A Lust for Power. McGill-Queen’s University Press, Montreal
& Kingston/London/Ithaca, 2001
Doorn, Manfred van
– Leiderschap. Een reis in beeld. Malpertuis Editions, ± 2005.
Drees, W.
– Zestig jaar levenservaring. De Arbeiderspers, Amsterdam, 2e druk, 1963
Duchêne, François
– Jean Monnet. The First Statesman of Interdependence. W.W. Norton & Company,
New York, 1994
Ducret, Diane
– In bed met een dictator. De vrouwen van Hitler, Mussolini, Mao, Lenin, Stalin,
Salazar, Bokassa & Ceausescu. De Bezige Bij, Antwerpen, 2011
Duk, Wierd
– Angela Merkel. Koningin van Europa. Prometheus/Bert Bakker, Amsterdam, 2014
Duk, Wierd
– Poetin. Straatvechter bedreigt wereldorde. Prometheus/Bert Bakker, Amsterdam,
2014
Dyson, Michael Eric
– The True Martin Luther King, Jr. The Free Press, New York, 2000
Ehlert, Stefan
– Wangari Maathai, Nobelprijs voor de Vrede. Sirene, Amsterdam, 2004
Erikson, Erik H.
– Gandhi’s Truth. On the Origins of Militant Nonviolence. Faber and Faber Limited,
London, 1970
Erikson, Erik H.
– Op zoek naar Gandhi. In: Levensgang en historisch moment. Het Spectrum,
Utrecht/Antwerpen, 1977
Fallaci, Oriana
– Interview with History. Houghton Mifflin, Boston, 1976
Ferguson, Donald G.
– Cradle of Greatness. What our eight greatest presidents had in common in youth.
www.1stbooks.com, 2000
Ferruci, Pierro
– Zeven wegen naar het zelf. De Toorts, Haarlem, 1991
Fiori, Giuseppe
– Antonio Gramsci: Life of a Revolutionary. Verso, London/New York, 1990
Fischer, Louis
– Stalin en Gandhi. Twee tekenen op ’s werelds tweesprong. De Driehoek, ’sGraveland, 1948
Fischer, Louis
– The Life of Mahatma Gandhi. Granada, London/Toronto/Sydney/New York, 1982.
Nederlandse vertaling: Mahatma Gandhi. Sirius en Siderius, Den Haag, 1983
Fousert, Daan
– Zelfsturende teams. Een praktische weergave van het invoeringsproces. Kluwer
bedrijfsinformatie, Deventer, 1998
Fox, Matthew
– De verborgen spiritualiteit van mannen. Tien metaforen om de heilige
mannelijkheid wakker te schudden. Altamira/Becht, Haarlem, 2009
Fromm, Erich
– De angst voor vrijheid, de vlucht in autoritairisme, destructivisme, conformisme.
Bijleveld, Utrecht, 7e druk, 1973
Gaemers, Jelle
– De rode wethouder. Willem Drees 1886 – 1988. De jaren 1886 – 1940. Balans,
2006
Galbraith, John Kenneth
– Name-dropping. From FDR On. Houghton Mifflin Company, Boston/New York, 1999
Liefdevol politiek leiderschap |81
Gandhi, Mohandas Karamchand
– Het verhaal van mijn eksperimenten met de waarheid. Stichting Voorlichting
Aktieve Geweldloosheid, Zwolle, 1986
Gerrickens, Peter
– Kwaliteiten, een verfrissende kijk op eigen-aardigheden. ‘s-Hertogenbosch,
5e druk, 2001
Gerwarth, Robert
– Hitlers beul. Leven en dood van Reinhard Heydrich 1904 – 1942. Balans,
Amsterdam, 2e druk, 2012
Gessen, Masha
– De man zonder gezicht. De macht van Vladimir Poetin. Ambo, Amsterdam, 2012
Geyl, prof. dr. P.
– Amerikaanse figuren. Wereldbibliotheek, Amsterdam/Antwerpen, 1961
Gibran, Kahlil
– De profeet. Mirananda, Den Haag, 1986
Giddens, Anthony
– Max Weber over politiek en sociologie. Boom, Meppel, 1974
Goleman, Daniel
– Destructieve emoties. Een dialoog met de Dalai Lama. Contact,
Amsterdam/Antwerpen, 2003
Goleman, Daniel
– Het brein en emotionele intelligentie. Business Contact, Amsterdam/Antwerpen,
2013
Goudzwaard, Bob en anderen
– Wegen van hoop in tijden van crisis. Buijten & Schipperheijn Motief, Amsterdam,
2009
Gough, Roger
– A Good Comrade. János Kádár, Communism and Hungary. I.B. Taurus, London/New
York, 2006
Gramsci, Antonio
– 1891-1937. Socialistiese Uitgeverij Nijmegen, 1976
Greene, Robert
– De 48 wetten van de macht. J.M. Meulenhoff, 9e druk, 2010
Greenleaf, Robert K.
– De dienaar als leider. Over leiden om te dienen versus leiden om de macht.
Academic Service, Schoonhoven, 1996
Grof, Stanislav
– Geboorte, dood en transcendentie. Nieuwe dimensies in de psychologie.
Lemniscaat, Rotterdam, 1987
Gunther, John
– Roosevelt in Retrospect. A profile in history. Hamish Hamilton, London, 1950.
Nederlandse vertaling: De grote president. Een terugblik op Franklin Delano
Roosevelt. F.G. Kroonder, Bussum, 1951
Gysling, Andrea
– Man zonder grenzen. Over echte en dubieuze mannelijkheid. Ambo, Baarn, 1994
Hagen, Piet
– Politicus uit hartstocht. Biografie van Pieter Jelles Troelstra. De Arbeiderspers,
Amsterdam, 2011
Hakvoort, Rudi
– Een leerpad voor leiders. Leiderschap volgens Jezus. Lannoo, Tielt, 2005
Halsema, Femke
– Pluche. Politieke memoires. VBK, 2016
Hammarskjöld, Dag
– Vägmärken. Albert Bonniers Förlag, Stockholm, 1963. Nederlandstalige uitgaven:
Merkstenen. Desclée de Brouwer, Brugge/Utrecht, 4e druk, 1968; v/h B. Gottmers
uitgeversbedrijf, Helmond, 8e druk, 1989; Ten Have, 22e druk, 2007. Engelstalige
uitgave: Markings. Ballantine Books, New York, 1983
Hammarskjöld, Dag
– Speeches. A selection edited by Wilder Foote. P.A. Norstedt & Söners, Stockholm,
1962
Hardy, Jean
– Een psychologie met een ziel. Servire, Katwijk aan Zee, 1989
Hargrove, Erwin C.
– The President as Leader. Appealing to the better angels of our nature. University
Press of Kansas, 1998.
Havel, Václav
– Poging om in de waarheid te leven. De macht van de machtelozen. Van Gennep,
Amsterdam, 5e druk, 1991
Havel, Václav
– Brieven aan Olga. Overdenkingen uit de gevangenis. De Fontein, Baarn 1989
Havel, Václav
– Naar alle windstreken. De Prom, Baarn, 1990
Havel, Václav
– Verhoor op afstand. Autobiografie. De Prom, Baarn, 1991
Havel, Václav
– Angst voor de vrijheid. Redevoeringen van een president. Van Gennep, 1992
Havel, Václav
– To the Castle and Back. Vintage Books, New York, 2008
Hefez, Nir; Bloom, Gadi
– Ariel Sharon. A life. Random House, New York, 2006
Heilbrun, Carolyn G.
– The Education of a Woman. The Life of Gloria Steinem. The Dial Press, New York,
1995
82 | Liefdevol politiek leiderschap
Hendriks, Frank
Han van Bree (red.)
– Vitale democratie. Theorie van democratie in actie. Amsterdam University Press,
2006
Het aanzien van [jaartal] twaalf maanden wereldnieuws in beeld. Het Spectrum.
Hetmann, Frederik
– Rosa Luxemburg. Het Wereldvenster, Bussum, 1981
Hirsch, Helmut
– Rosa Luxemburg, strijdbaar en menselijk. H.J. Paris, Amsterdam, 1970
Hitler, Adolf
– De schuld aan den oorlog van Franklin D. Roosevelt. Rede voor de Duitse Rijksdag,
11 december 1941
Hoek, Arend Jan; Rapmund, Rob;
Wijnen, Gert
– Niet doen! Over de hardnekkige eigenschap kleine rampen in het werk te
veroorzaken, de gevolgen daarvan en het weinige dat daartegen is te doen.
Scriptum, Schiedam, 2005
Hoek, K.A. van den (ed.)
– De Groten der Aarde. Lekturama, Rotterdam, 1979
Hodson, Geoffrey
– De Zeven Mensentypen. Theosofische Vereniging, Utrecht, 4e druk, 1978
Holland, Heidi
– Dinner with Mugabe. Penguin, 2008
Hoopen, Peter ten
– De verlichte leider. Met de zeven chakra’s van Leiderschap. Business Contact,
Amsterdam/Antwerpen, 2005
Hughes-Hallett, Lucy
– Heroes Saviors Traitors and Supermen. A history of Hero Worship. Alfred A. Knopf,
New York, 2004
Ignatieff, Michael
– Het minste kwaad. Politiek en moraal in het tijdperk van het terrorisme. Cossee,
Amsterdam, 2004
Ingram, Catherine
– In the Footsteps of Gandhi. Conversation with spiritual social activists. Parallax
Press, Berkeley, 1990
Jack, Homer A.
– The Gandhi reader. A Sourcebook of his Life and Writings. Grove Press, New York,
1994
Janssen, Paul
– Kofi Annan. Zijn leven, zijn werk. TM Publishers, Amsterdam, 2007
Jensen, Geoffrey
– Franco. Soldier, Commander, Dictator. Potomac Books, Washington D.C., 2005
Johnson, Paul
– Napoleon. Balans, 2002
Jung Chang; Halliday, Jon
– Mao. Het onbekende verhaal. Forum, Amsterdam, 2008
Kadeer, Rebiya
– Dragon Fighter. One Woman’s Epic Struggle for Peace with China. Kales Press,
2009
Keane, John
– Václav Havel, a Political Tragedy in Six Acts. Bloomsbury, London, 1999
Keen, Sam
– De gulden middenweg, interview met Roberto Assaglioli. Stichting Relato, Venlo,
1990
Kennedy, John F.
– Moed en karakter in de politiek. Beslissende momenten in het leven van
Amerikaanse politici. Elsevier, Amsterdam/Brussel, 2e druk, 1964
Kershaw, Ian
– Hitler, 1889 – 1936. Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart, 1998
Kets de Vries, Manfred F.R.
– De geest van despotisme. Shaka Zoeloe en de psychologie van tirannieke macht.
Nieuwezijds, Amsterdam, 2004
Keulen, Sjoerd; Kroeze, Ronald
– De leiderschapscarrousel. Waarom iedere tijd zijn eigen leider vraagt. Boom,
Amsterdam, 2011
King, Martin Luther
– Rosa stond niet op… Geweldloze opstand in Montgomery. W. ten Have, Amsterdam,
1964
Kinnaird, Clark
– The Real F.D.R. An intimate close-up in pictures and anecdotes, with a factual
record of his life and works. The Citadel Press, New York, 1945
Knoope, Marinus
– De Creatiespiraal. Natuurlijke weg van wens naar werkelijkheid. 11e druk, 1998
Kom, Antoine de
– Het misdadige brein. Over het kwaad in onszelf. Querido, Amsterdam/Antwerpen,
2012
Korteweg-Frankhuisen, Hanneke;
Korteweg, Hans
– Innerlijke Leiding. De kunst om de innerlijke stem te volgen tot in de dagelijkse
praktijk. Servire, Katwijk aan Zee, 2e druk, 1989
Kriseová, Eda
– Václav Havel, biografie. De Prom, Baarn, 1992
Liefdevol politiek leiderschap |83
Langguth, Gerd
– Angela Merkel. Nieuw Amsterdam, 2006
Lammers, A.
– Franklin Delano Roosevelt. Koning van Amerika. Een biografie. Balans, 1992
Lankford, Adam
– The Myth of Martyrdom. What really drives suicide bombers, rampage shooters, and
other self-destructive killers. Palgrave MacMillan, New York, 2013
Lenin, W.I.
– Een stap voorwaarts, twee stappen terug. Een antwoord aan Rosa Luxemburg.
SUN, Nijmegen, 1971
Lessem, Ronnie
– Wie wordt de opvolger van de manager? In: John D. Adams; Sabina A. Spencer
(red.) Veranderend leiderschap. Transformatie van mens en organisatie.
Lemniscaat, Rotterdam, 1988
Lessing, Doris
– Gevangenschap waarvoor we kiezen. Bodoni, Baarn, 1986
Lincoln, Abraham
– From his own words and contempary accounts. The United States Information
Service, London, 1959
Lippe-Biesterfeld, Irene van; Tijn,
Jessica van
– Aarde ik hou van jou. 12 gesprekken met onder meer Rigoberta Menchú en Jane
Goodall. De Kern/De Fontein, Baarn, 2003
Liu Xiaobo
– Ik heb geen vijanden, ik ken geen haat. De Geus, Breda, 2012
Lukacs, John
– Hitler en de historici. De plaats van Adolf Hitler in de 20ste eeuw. Mets & Schilt,
Amsterdam, 2008
Luxemburg, Rosa
– Organisatievraagstukken van de Russiese sociaaldemokratie. SUN, Nijmegen,
1971
Luxemburg, Rosa
– Brieven. G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1976
Maathai, Wangari
– Ongebroken. Autobiografie. De Geus/Oxfam Novib, 2007
Machiavelli, Nicolò
– De Heerser. Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam, 1977
Mack Smith, Denis
– Mussolini. Alfred A. Knopf, New York, 1982
Mak, Geert
– De brug. Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2007
Mandela, Nelson
– De lange weg naar de vrijheid. Autobiografie. Contact, Amsterdam/Antwerpen,
1995
Mandela, Nelson
– In gesprek met mijzelf. Persoonlijke notities. Spectrum/Lannoo, Houten/Tielt, 2010
Manvell, Roger; Fraenkel, Heinrich
– Doctor Goebbels: His Life and Death. Frontline Books, London/ Skyhorse
Publishing, New York, 2010
Markham, Felix
– The Bonapartes. Weidenfeld and Nicolson, London, 1975
Marx, Karl
– De burgeroorlog in Frankrijk. Pegasus, Amsterdam, 1971
Marx, Karl
– Het kapitaal. Een kritische beschouwing over de economie. Deel I Het
productieproces van het kapitaal. De Haan, Bussum, 1974
Maser, Werner
– Hitlers Mein Kampf. Geschiedenis – Fragmenten – Commentaren. Aspekt,
Soesterberg, 1998
Mause, Lloyd de
– The Emotional Life of Nations. Online-uitgave
Meer, Fatima
– Nelson Mandela, de biografie. M & P. Weert, 1990
Melis, Karin
– Bewaarplaatsen van het humane. Kok, Kampen, 1995
Menchú, Rigoberta
– Rigoberta, kleindochter van de Maya’s. De Geus, Breda, 1999
Meredith, Martin
– Mugabe. Power and Plunder in Zimbabwe. PublicAffairs, Oxford, 2002
Meyers, Jan
– Mussert een politiek leven. Aspekt, Soesterberg, 2005
Michael Zantovsky
– Václav Havel. Een leven. De Bezige Bij, Antwerpen/Amsterdam, 2014
Miller, Alice
- Het drama van het begaafde kind. Een studie over het narcisme. Het
Wereldvenster, Bussum, 4e druk, 1983
Miller, Alice
– In den beginne was er opvoeding. Het Wereldvenster, Bussum, 1983
Miller, Alice
– Gij zult niet merken. Tachtig jaar psychoanalyse. Het Wereldvenster, Weesp, 1983
Miller, Alice
– Zelfkennis in ballingschap. De verdringing van de kindertijd, tot welke prijs? Het
Wereldvenster, Houten, 1989
Miller, Alice
– De gemeden sleutel. De kindertijd en onze cultuur. Het Wereldvenster, Houten,
1989
84 | Liefdevol politiek leiderschap
Miller, Alice
– De muur van zwijgen. De waarheid van de feiten. Het Wereldvenster, Houten, 1990
Miller, Alice
– De opstand van het lichaam. Unieboek, Houten/Antwerpen, 2004
Miller, Alice
– Vrij van leugens. Oorzaken en gevolgen van kindermishandeling. Het Spectrum,
Houten, 2009
Miller, Judith; Mylroie, Laura
- Saddam Hussein and the Crisis in the Gulf. Times Books, New York, 1990
Millman, Dan
– De twaalf poorten naar de ziel. Uw persoonlijk kompas naar innerlijke groei. Het
Spectrum, Utrecht, 3e druk, 1999
Montefiore, Simon Sebag
– Stalins Jeugdjaren. Van rebel tot rode tsaar. Nieuw Amsterdam/Manteau, 2007
Mostert, Gerard
– Marga Klompé 1912 – 1986. Een biografie. Boom, Amsterdam, 2011
Mulder, Mauk
– De logica van de macht. Scriptum, Schiedam, 2004
Murray-Brown, Jeremy (red.)
– Heersers van de 20ste eeuw. Strengholt, Naarden, 1980.
Nawal El Sadaawi
– De gesluierde Eva. Vrouwen in de Arabische wereld. Maarten Muntinga. 1989
Nawal El Sadaawi
– Vrouwengevangenis. Kritak, Leuven, 1987
Nawal El Sadaawi
– Mijn reizen rond de wereld. De Geus, Breda, 1994
Nettl, J.P.
– Rosa Luxemburg. Schocken Books, New York, 1969
Niehe, Ivo
– Jane Goodall. Een knuffelbeer en een boot naar Kenia. In: Wereldvrouwen. De
Kern/De Fontein, Baarn, 2004
Obama, Barack
– Dromen van mijn vader. Het verhaal van mijn familie. Atlas,
Amsterdam/Antwerpen, 4e druk, 2008
Ofman, Daniel; Weck-Capitein, Rita
van der
– De Kernkwaliteiten van het Enneagram. Scriptum Management, 11e druk, 2009
Orlandi, Enzo; Rizzati, Maria Luisa
– Lincoln. De geïllustreerde pers, Amsterdam, 1971
Ouspensky, P. D.
– Op zoek naar het wonderbaarlijke, fragmenten van een onbekende leer. Synthese,
Nieuwerkerk aan de IJssel, 2012
Owen, David
– Zieke wereldleiders. Hoe overmoed, depressie en andere aandoeningen politieke
beslissingen sturen. Nieuw Amsterdam, 2008
Pauka, Tom
– Het geluk van links. Over Joop, Wim, Wouter en de toekomst. Nijgh & Van Ditmar,
Amsterdam, 2013
Perkins, Frances.
- Roosevelt zoals ik hem gekend heb. W.P. van Stockum en zn., Den Haag, 1948
Pond, David
– Chakra’s. Nirwana, Den Haag, 2006
Presser, Jacques
– Napoleon. Historie en legende. Amsterdam, De Arbeiderspers, 1989
Read, Anthony
– Discipelen van de Duivel. Hitler en zijn handlangers. Balans/Van Halewijck,
Amsterdam/Leuven, 2004
Rogers, Carl R.
– Over mens zijn, een perspectief. De Toorts, Haarlem, 1982
Roll, Evelyn
– Die Kanzlerin. Angela Merkels Weg zur Macht. Ullstein, Berlin, 3e druk, 2009
Rolland, Romain
– Mahatma Gandhi. Prometheus/De gulden sonne, Den Haag/Antwerpen, 1924
Romein-Verschoor, Jan & Annie
– Erflaters van onze beschaving. Nederlandse Gestalten uit zes eeuwen. Querido,
Amsterdam, 1977
Ronalds, Mary
– Nero. De eenzame keizer. Kadmos, Utrecht, 1988
Roosevelt, Eleanor
– Autobiography. Da Capo Press, 1992
Roosevelt, Elliott
– Zoals HIJ het zag. A.J.G. Strengholt, Amsterdam, 1947
Roosevelt, James
– My Parents. A Differing View. Playboy Press, Chicago, 1977
Rubin, Berry en Judith Colp
– Yasir Arafat. A political biography. Continuum, London, 2003
Rubin, Harriet
– De Vorstin. Machiavelli voor vrouwen. Ooievaar, Amsterdam, 4e druk, 1998
Ruge, Gerd
– Michail Gorbatsjov. De biografie. Tirion, Baarn, 1990
Saadawi, Nawal el
– Vrouwengevangenis. Kritak, Leuven, 1987
Liefdevol politiek leiderschap |85
Saadawi, Nawal el
– De gesluierde Eva. Vrouwen in de Arabische wereld. Maarten Muntinga,
Amsterdam, 1989
Sabine, George H.; Thorson,
Thomas L.
– A History of Political Theory. The Dryden Press, Hinsdale, Illinois, 1973
Sacharov, Andrej
– Sacharov spreekt. Van atoomgeleerde tot dissident. De Boekerij, Baarn, 1974
Sacharov, Andrej
– Mijn leven. Meulenhoff, Amsterdam, 1990
Sampson, Anthony
– Mandela. De geautoriseerde biografie. Het Spectrum, Utrecht, 1999
Samuels, Andrew en anderen
– De wereld in therapie. Intieme processen en politieke structuren. Van Gennep,
Amsterdam, 1998
Saro-Wiwa, Ken
– Een maand en een dag. Notities uit de gevangenis. Jan Mets/NOVIB/NCOS,
Amsterdam/Den Haag/Brussel, 1996
Schavemakers, Cor; Willemsen,
Harry
– Over de waardigheid van de mens. Samson, Alphen aan den Rijn/Brussel, 1983
Schenkel, G.
- Gandhi, leven en werk. W. de Haan, Zeist, 1961
Schöllgen, Gregor
– Willy Brandt. Die Biographie. Propyläen, Berlin-München, 2001
Service, Robert
– Lenin. A biography. Macmillan, London, 2000
Sharman, Lyon
– Sun Yat-Sen. His Life and Its Meaning. A critical biography. Stanford University
Press, 1968
Sherwood, Robert E.
– De wereldmacht van het witte huis. De geheime documenten van Harry Hopkins.
Zuid-Hollandsche uitgeversmaatschappij, Den Haag, 1948 (datum originele
Engelstalige versie)
Sisulu, Elinor Batezat
– Walter & Albertina Sisulu - In our lifetime. Abacus, London, 2003
Sorokin, Pitirim
– The Ways and Power of Love. Beacon Press, Boston, 1954
Staden, Alfred van
– De roep om leiderschap in de internationale politiek. Zijn de grote staatslieden
verdwenen? Van Gorcum, Assen, 2008
Steinem, Gloria
– Door het dolle heen en dagelijkse wederspannigheid. De Kern, Baarn, 1985
Steinem, Gloria
– Revolution from Within. A Book of Self-Esteem. Little, Brown and Company,
Boston/Toronto/ London, 1992. Nederlandse vertaling: De revolutie zit in jezelf.
Eigenwaarde als innerlijke kracht. Diogenes, 2e druk, 1995
Steiner, Rudolf
– Theosofie. Werken en voordrachten. Vrij Geestesleven, Zeist, 3e druk, 2005
Stengel, Richard
– Mandela, over leven, liefde & leiderschap. 15 inspirerende lessen. Kosmos,
Utrecht/Antwerpen, 4e druk, 2010
Stevanovic, Vidosav
– Milosevic. The Peoples’s Tyrant. I.B. Taurus, London, 2004
Stibbe, Max
– Mensentypen. Christofoor, 1978
Stille, Alexander
– Silvio Berlusconi. De inname van Rome. Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2006
Stolpe, Sven
– Dag Hammarskjöld - geestelijk profiel. Paul Brand, Hilversum/Antwerpen, 1965
Storms, Jan
– Destructieve relaties op de schop. Psychopathie herkennen en hanteren. AnkhHermes, Deventer, 4e druk, 2011
Stufkens, Hein
– De bevrijding van de bevrijders, een bijdrage aan de diskussie over doelmatigheid
en geloofwaardigheid van sociale Aktie. Wereldwinkel De Bilt, 1972
Summers, Anthony
– The Arrogance of Power. The Secret World of Richard Nixon. Victor Gollancz,
London, 2000
Sun Tzu
– Winnen zonder strijd. Een nieuwe interpretatie van beproefde strategische
inzichten. Altamira, Haarlem, 2010
Terrill, Ross
– Mao. A biography. Harper & Row, New York etc., 1980
Thorbecke, J.R.
– De scheppende kracht van de natie. Het liberalisme volgens J.R. Thorbecke. Een
bloemlezing gekozen en ingeleid door Erik Swart. Van Gennep, Amsterdam, 2007
Toland, John
– Adolf Hitler. Het einde van een mythe. A.W. Bruna & Zoon,
Utrecht/Antwerpen,1976
Tolle, Eckhart
– De kracht van het Nu in de praktijk. Happinez/Ankh-Hermes, Utrecht, 16e druk,
2013
Troelstra, P.J.
– Gedenkschriften. I Wording. De Arbeiderspers, Amsterdam, 1950
86 | Liefdevol politiek leiderschap
Trungpa, Chögyam
– Shambala. De weg van de krijger. Felix/Servire, 4e druk, 2003
Tsering, Diki
– De Dalai Lama, mijn zoon. Het verhaal van een moeder. Luitingh – Sijthoff,
Amsterdam, 2000
Tuchman, Barbara W.
– The March of Folly. From Troy to Vietnam. Abacus by Sphere Books, London, 1985
Unger, Craig
– De ondergang van de familie Bush. Mets & Schilt, Amsterdam, 2008
Urquhart, Brian
– Hammarskjold. W.W. Norton & Company, New York/London, 1994
Veenbaas, Wibe; Weisfelt, Piet
– Persoonlijk Leiderschap. H. Nelissen, Baarn, 1997
Velde, Henk te
– Stijlen van leiderschap. Persoon en politiek van Thorbecke tot Den Uyl.
Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2e druk, 2002
Vermeeren, Maria
– Biodanza speciaal voor jongeren en volwassenen met een verstandelijke beperking.
Zwijndrecht/Rotterdam, 2015.
Victor, Barbara
– Hanan Ashrawi. A Passion for Peace. The moving life story of the remarkable PLO
spokeswoman. Fourth Estate, London, 1995
Visser, Frank
– Ken Wilber. Denken als passie. Lemniscaat, Rotterdam, 2001
Vollenhoven, Mieke
– Schoolleiders in de spiegel, inspirerend leiderschap als leidraad. CPS, Amersfoort,
2002
Vossen, Koen
– Alias Frahm. Het emigrantenverleden van Willy Brandt als politiek thema in de
Bondsrepubliek Duitsland (1945 – 1974). Utrechts Historische Cahiers, 1996
Walesa, Lech
– De weg van de hoop. Autobiografie. Het Spectrum, Utrecht, 1987
Ward, Geoffrey C.
– Before the Trumpet. Young Franklin Roosevelt 1882 - 1905. Harper & Row, New
York, 1985
Wedgwood, C.V.
– Willem de Zwijger. Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1963
Weisberg, Jacob
– De Bush-tragedie. Een klassiek familiedrama van vader en zoon, broer en broer.
Balans, Amsterdam, 2008
Weisfelt, Piet
– De geheimen van de groep. Het proces van het systeem en de consequenties voor
individu, groep en organisatie. Nelissen, Soest, 2005
Wiedenhof, Caroline; Doorn,
Manfred van
– Loopbaanladders & wereldbanen. Double Healix Educational Media, Haarlem, 2014
Wiesen Cook, Blanche
– Eleanor Roosevelt. Volume 1. Bloomsbury, London, 1993. Volume 2. Viking
Penguin, 1999
Wilber, Ken
– Quantum Questions. Mystical Writings of the World’s Great Physicists. Shambala,
Boston, 1984
Wilber, Ken
– De Integratie van Wetenschap en Religie. Servire, Utrecht, 1998
Wilber, Ken
– Integrale psychologie. Ankh-Hermes, Deventer, 2001
Wilde, Harry
– Trotski. Het Wereldvenster, Baarn, 1976
Wills, Garry
– Certain Trumpets. The Call of Leaders. Simon & Schuster, New York, 1994
Windgassen, Antje
– Vrouwen van dictators. Heulen met de macht. Fontaine Uitgevers, ’s-Graveland,
2006
Wiwa, Ken
– Zoon van een heilige. De Geus, Breda, 2000
Wu, Harry
– Troublemaker. Zijn eenzame strijd tegen de schending van de mensenrechten in
China. Bosch & Keuning, De Bilt, 1996
Yogananda, Paramanhansa
– Autobiografie van een yogi. Ankh-Hermes, Deventer, 1975
Dr. Zhisui Li
– The Private Life of Chairman Mao. The memoirs of Mao’s personal physician. Arrow
Books, London, 1996
Zohar, Danah; Marshall, Ian
– Spirituele intelligentie. Ontdek de kracht van de ziel. Areopagus, Utrecht, 3e druk,
2000
Liefdevol politiek leiderschap |87
Literatuur – (artikelen in) publicaties en media
Achterhuis, Hans
- Wat is politiek. Trouw, 1-6-2002
Achterhuis, Hans
– Politiek econoom Paul Teule doet een interessante poging het vrijheidsdebat verder
te brengen. Bespreking van Vrijheid voor gevorderden. De Volkskrant, 14-5-2016
Ammelrooy, Anneke van
– De angst van Francesco Alberoni. Intermediair, 22-11-1985
Attar
– De samenspraak van de vogels (de zeven valleien van spiritualiteit). Aangehaald in:
Soefisme. De Alchemie Van Het Hart. Elmar, Rijswijk, 1994
Azough, Rachida
– Gelukkig ga ik niet winnen. De Egyptische presidentskandidate en veteraanfeministe Nawal el Saadawi over democratisering, Palestijnse zelfmoordenaars,
besnijdenis en de islam. De Volkskrant, 26-3-2005
Baumeister , Roy
– Waar deugen mannen eigenlijk voor? NRC Handelsblad, 22-12-2007
Bennis, Warren G.; Thomas, Robert
J.
– Crucibles Of Leadership. Harvard Business Review, september 2002
Berger, Lynn
– Het korte, rijke leven van Obama’s moeder. Bespreking van haar biografie van
Janny Scott. De Volkskrant, 21-5-2011
Blokker, Jan
– Waar eindigt de revolutie? De Volkskrant, 20-4-2001
Boer, Wineke de
– Victor Hugo’s meesterlijke slotakkoord. De Volkskrant, 16-1-2016
Boomen, Gerard van den
– Dag Hammarskjöld, reiziger voor de vrede. AO-reeks, nummer 879, 29-9-1961
Bos, Ben
– Wie ben ik? De zeven menstypen van Assaglioli. De Ronde Tafel,
september/oktober 1985
Bosscher, Doeko
– Het geheim van succesvol leiderschap. Bespreking van Certain Trumpets van Gary
Wills. De Volkskrant, 6-8-1994
Botman, Afra
– Uitsteller, alweter, dictator. Trouw, 29-9-1990
Bouman, Hans
– Shakespeare had genoeg van de woedende mannen. Interview met Jeanette
Winterson. De Volkskrant, 24-10-2015
Bruin, Ellen de
– Machtige mensen houden van regeltjes. Bespreking van onderzoek door
psychologen van de Universiteit van Tilburg. NRC Weekblad, 1-8-2009
Dalai Lama
– De kunst van het vergeven. Bespreking van het gelijknamige boek in Happinez,
± 2006.
Depondt, Paul
– De decorateur van het nazisme. Frederic Spotts speurt naar Adolf Hitlers esthetica.
Bespreking van Hitler and the Power of Aesthetics. De Volkskrant, 17-10-2003
Dooren, Ron van
– Ziek aan de top. Recensie van When Illness Strikes the Leader. The Dilemma of the
Captive King van Jerold M. Post en Robert S. Robins. Intermediair, 29-4-1994
Elshout, Arie
– Weggaan en verlaten worden. Bespreking van Barack Obama – Het verhaal van
David Maraniss. De Volkskrant, 14-7-2012
Flinders, Carol
– Feminism Reimagined; A Civil Rights Movement Grounded in Spirituality. In: Ryan,
M.J. (ed.) – The Fabric of the Future. Conari Press, Berkeley, 1998
Frankenhuysen, Ingrid van
– Wat was ik naïef. Gioconda Belli over haar revolutionaire verleden. NRC
Handelsblad, 6-4-2001
Friedman, Thomas
– Wereldleiders hoeven beloften niet na te komen. De Volkskrant, 27-3-2009
Funnekotter, Bart
- Bespreking van Robbert Harris’ Imperium. NRC Handelsblad, 15-12-2006
Funnekotter, Bart
– Hoe machthebbers besloten. Bespreking van Fateful Choices. Ten decisions that
changed the world van Ian Kershaw 1940 – 1941. NRC Handelsblad, 21-9-2007
Galan, Menno de
– De bedachtzame marathonloper. Bespreking van de biografie van Barack Obama
The Bridge van David Remnick. NRC Handelsblad, 18-4-2010
Gastkemper, Michel
– Dit is het! Intuïtie ofwel het innerlijk weten. Interview met Edward de Boer. Motief,
juni 2014
Giphart, Ronald
– Aapmens. Varagids, 5 - 2016
88 | Liefdevol politiek leiderschap
Gollin, Rob
– Kama kameleon. Interview met Kamagurka. De Volkskrant, 7-11-2015
Gomperts, Wouter
– Dyscivilisatie en dysmentalisatie. De ontsporing van het civilisatieproces
psychoanalytisch bezien. Tijdschrift voor Psychoanalyse 2000, No. 4
Gool, Mirjam van
– Eindelijk, een president die niet bang is voor tegenspraak. Trouw, 21-1-2009
Goslinga, Hans
– Bespreking Kroonprinsenleed, machtswisselingen in de politiek van Ed van Thijn.
Trouw, 25-10-2008
Greven, Jan
- Franciscus van Assisi. Trouw, 16-5-1995
Groen, Janny
– Het einde van het ego-peuteren. Interview met Andrew Samuels. De Volkskrant, 209-1997
Groot, Ger
- Antonio Muñoz. NRC Handelsblad, april 2014
Grunberg, Arnon
– Krijgers en winnaars. De Volkskrant, 18-4-2015
Haan, Ido de
– Bloedbroeders. Wat Hitler en Stalin van elkaar leerden. NRC Handelsblad,
18-2-2005
Haden, Jeff
– 8 Qualities That Make Great Bosses Unforgettable. Internet, 26-8-2014
Hamaker-Zondag, Karen
- Macht als gevaar in gezondheidszorg en welzijnswerk. Over Anton Guggenbühl,
Koörddanser, juni 1995
Hamaker-Zondag, Karen
– Verandering in een organisatie. Bespreking van Het Zelf als leider.
Veranderingsmanagement gebaseerd op de eeuwenoude wijsheid van de Veda van
Ed Verhoeff en Coos Visser. Koörddanser, juli/augustus 1998
Hartmans, Rob
- Bespreking van de biografieën The Intellectual Life of Edmund Burke van David
Bromwich en Edmund Burke van Jesse Norman. NRC Handelsblad, 14-11-2014
Havel, Václav
– De politicus moet op zoek naar postmodern gezicht. De Volkskrant, 14-3-1992
Havenaar, Ronald
– Na de Koude Oorlog komen de termieten. Bespreking One World Divisible van David
Reynold. NRC Handelsblad, 2-2-2001
Heijne, Bas
- Bespreking van Bismarck a life van Jan Jonathan Steinberg. NRC Handelsblad, 166-2011
Heijst, Annelies van
- Herzberg, Abel. Aangehaald door Hedy d’Ancona. Trouw, 22-9-1990
Hesse, Jurgen; Schrader, Hans
– De Tol van Carrière. De neurotische manager. Bespreking in Intermediair, 5-2-1998
Heumakers, Arnold
- De lyriek van de tegenspraak. Het historisch gelijk van Albert Camus na de
omwenteling in Oost-Europa. De Volkskrant, 2-2-1990
Heumakers, Arnold
– Rechtschapen naar de ramp. Nieuwe studies naar de morele lading van het
nazisme. NRC Handelsblad, 21-11-2003
Heumakers, Arnold
– Het opruimen van ‘onwaardig leven’. NRC Handelsblad, 13-12-2013
Heumakers, Arnold
– Al die ‘inktschijters’ bestrijd je met spot en parodie. Recensie van ‘Bureaucratie is
een inktvis’ van René ten Bos. NRC Handelsblad, 22-4-2016
Heuvel, Aad van den.
– Interview. VaraTVmagazine, 1999
Hintum, Malou van
– Interview met Adrian Raine. De Volkskrant, 8-11-2008
Hintum, Malou van
– Charme zonder moraal. De psychopaat rukt op. De Volkskrant, 22-6-2013
Holmes, Jack E.; Elder, Robert E. jr.
– Our Best and Worst Presidents: Some Possible Reasons for Perceived Performance.
Presidential Studies Quarterly, New York, summer 1989
Hulsman, Bernard
– Nazi’s bleken nooit duivels te zijn. Bespreking van Het charisma van Adolf Hitler.
Hoe hij miljoenen naar de afgrond leidde. NRC Handelsblad, 26-10-2012
Hulsman, Bernard
– Tegenpolen in oorlogstijd. Bespreking van Hitler als kunstenaar van Lambert
Giebels. NRC Handelsblad, 22-2-2013
Hulsman, Bernard
– Wij zijn allen nazi’s. Bespreking van De spiegel van het Westen van Jean-Louis
Vullierme. NRC Handelsblad, 25-9-2015
Jakson, Jola.
– In reactie op Theodore Dalrymple. De Volkskrant, 22-10-2005
Jansen, Yvonne
– Allemaal weigerambtenaar. Interview met René ten Bos. Binnenlands Bestuur,
4-10-2014
Jensen, Stine
- Bespreking van Het huidige moment van Sam Harris. De Volkskrant, 25-10-2014
Kalma, Paul
– Politiek als kunstwerk. Over Martha Nussbaum. De Volkskrant, 10-8-1992
Liefdevol politiek leiderschap |89
Kets de Vries, Manfred F.R.
– Intermediair, 8-1-1998
Keulemans, Maarten
– Vonk van verstand. Logica is het immuunsysteem van de geest, mag de
afzwaaiende topwetenschapper en logicus Johan van Benthem graag zeggen. Maar
kijk eens naar het wereldtoneel: waarom is de logica soms zo ver te zoeken? De
Volkskrant, 27-9-2014
Keulemans, Maarten
– Sjoemelen met onkosten, vriendjes en flessen wijn, waarom dóét een politicus het?
Wat blijkt: het fenomeen is wel heel makkelijk op te roepen. De Volkskrant, 7-32015
Kieft, Marlies
– Feministe Mary Grey breekt lans voor nieuw leiderschap. Trouw, 27-7-1996
Knols, Karolien
– Te gronde. Interview met Juliette Binoche. De Volkskrant, 20-2-2015
Konst, D.
– Chefs luisteren niet, personeel wel. Psychologe promoveert op verhouding baas en
ondergeschikte. De Volkskrant, 21-2-1998
Korteweg, Ariejan
– Politiek heeft liefde nodig. Interview met Martha Nussbaum. De Volkskrant,
20-12-2014
Luijten, Jan
– Een man met invloed in plaats van regeringsmacht. Jean Monnet eerste en tot
dusver enige ereburger van Europa. De Volkskrant, 25-3-1995
Luijten, Jan
– Rust en revolutie. Duitse historica herziet haar biografie van Rosa Luxemburg. De
Volkskrant, 29-6-1996
Malko, Sasza
– Gesprek met Lech Walesa. De offers van de president. Vrij Nederland, 24-9-1994
Maraniss, David
- The Woman Who Shaped the President. The Washington Post, 7-1-1994
Marbe, Nausicaa
– Waarom dictators dichten. De Volkskrant, 25-7-2008
Mause, Lloyd de
– The History of Child Abuse. In: The Journal of Psychohistory, Winter 1998
Miller, Alice
– The Political Consequences of Child Abuse. In: The Journal of Psychohistory, Fall
1998
Mudde, Tonie
– De raadsels van het ritueel. De Volkskrant, 16-2-2013
Mudde, Tonie
– Heldenbrein. Wat maakt helden zo uniek? Het verhaal van een agent die weigerde
te schieten. De Volkskrant, 25-4-2015
Mudde, Tonie
– Trumpmania. Waarom spreekt een blaaskaak zo veel kiezers aan? Donald Trump
ontrafeld. De Volkskrant, 27-9-2015
Muller, Robert
– Wetenschap, Cultuur en Religie op een Keerpunt. KAOS, krant voor nieuwe
wetenschap, november 1985
Obbema, Fokke
– Vrouwen aan de macht. Bespreking van Madame la… - Ces femmes qui nous
gouvernent van Christine Ockrent. De Volkskrant, 5-4-2007
Pas, Niek
– Bedwelmd door heldenmoed. Hoe normale mensen moordenaars worden, en
sterke leiders schurken. Bespreking van Daders van Harald Welzer. NRC
Handelsblad, 5-1-2007
Persson, Michael
– Zeven zetten vooruit. Interview met Gari Kasparov. De Volkskrant, 9-4-2016
Poel, Fons de; Minderaa, Heleen
– Job Gosschalk, handelaar in klatergoud. De Pers, 28-7-2004
Pol, Margot C.
– Te koop: charisma. De Volkskrant 25-10-2014
Polak, Inez
– Palestina’s verbitterde ombudsvrouw. Interview met Hanan Ashrawi. Trouw,
6-5-1995
Polak, Inez
– Arafats vlucht voorwaarts. Portret. Trouw, 6-4-2002
Raaij, Ben van
– Als een wilde orchidee. Interview met Jane Goodall. De Volkskrant, 18-7-2015
Ree, Erik van
– Een patriot tegen elke prijs. NRC Handelsblad, 9-3-2001
Rek, Wilma de
– De emotie regeert. De Volkskrant, 23-8-2014
Rek, Wilma de
– De romantische liefde is een wreed idee. Interview met Alain de Botton. De
Volkskrant, 2-4-2016
Riemersma, Greta
– Ik heb een hoge frustratiedrempel. Interview met Kofi Annan, De Volkskrant,
15-12-2012
90 | Liefdevol politiek leiderschap
Riemersma, Greta
– Ik ben vaak verliefd geweest op een onbereikbare man. Interview met Hanneke
Groenteman. De Volkskrant, 12-12-2015
Rijnja, Guido
– Herkennen, bouwen en vertellen van organisatieverhalen. In: Handboek Interne
Communicatie, juli 2003
Ritsema, Beatrijs
- Bespreking Denial van Jessica Stern. NRC Handelsblad, 22-10-2010
Rottenberg, Hella
– Sacharov! Geen gefrustreerde Krim-tartaar of jood. Recensie van Sakharov – a
Biography van Richard Lourie. Trouw, 11-5-2002
Ruesink, Jan
- Kets de Vries, Manfred F.R. Algemeen Dagblad, 2001
Sanders, Stephan
– Een held van de terugtocht. Bespreking van De kunst van het vreedzaam vechten
van Hans Achterhuis en Nico Koning. De Volkskrant, 18-10-2014
Schilder, Jim
– Achter elke president schuilt een sterke vrouw. Bespreking van Bonnie Angelo’s
First Mothers. The Women Who Shaped the Presidents. Opzij, januari 2001
Schlesinger, Arthur M. jr.
- On leadership. Voorwoord bij de reeks ‘Major World Leaders’. Chelsea House,
Philadelphia
Speksnijder, Cor
– Populist. Hoe mobiliseert een populist zijn achterban? Een minicollege van de
Leidse hoogleraar Henk te Velde
Stanford Prison Experiment
– 20 psychisch normaal gevonden studenten verdeeld in bewakers en gevangenen.
Na 5 dagen ingreep door ontsporingen. De Volkskrant, 21-12-2013
Starink, Laura
– Een kerngeleerde ontdekt de wereld. Recensie van Sakharov – a Biography van
Richard Lourie. NRC Handelsblad, 2-8-2002
Steiner, Claude
– The Seven Sources of Power: An Alternative to Authority. Transactional Analysis
Journal 17 No. 3, 1987. De zeven bronnen van macht: een alternatief voor
autoriteit. Website van Frank Odendaal (ScanCoaching)
Stern, Jessica
– Interview. NRC-magazine, april 2005
Stoker, Janka
– De Volkskrant, 29-5-2010
Sunier, Thijl.
– Charisma. De Volkskrant, 19-6-2010
Sunier, Thijl
– Max Weber. De Volkskrant, 19-6-2010
Szalavitz, Maia.
– Psychopathic Traits: What Successful Presidents Have in Common. Time.com,
11-9-2012
Tempelman, Olaf
– Onthechte wijze in de aardse modder. Bespreking van Nero en Seneca – De
despoot en de denker van Anton van Hooff. De Volkskrant, 29-5-2010
Tempelman, Olaf
– De grote gekken der aarde. Wat is de overeenkomt tussen Winston Churchill,
Vincent van Gogh, Mozart en Britney Spears? De Volkskrant, 19-4-2014
Tempelman, Olaf
– Een boek voor Dieuwertje Blok. De Volkskrant, 22-11-2014
Tempelman, Olaf
– Een boek voor Raúl Castro. De Volkskrant, 27-12-2014
Tempelman, Olaf
– Een boek voor …de ‘ongelovige’ Angst van Thich Nhat Hanh. De Volkskrant,
9-4-2016
Teunissen, Jos
– Hoe de ‘Grote Ziel’ nog steeds wordt misbruikt. Gandhi 35 jaar geleden vermoord.
Hervormd Nederland, 19-2-1983
Toebosch, Theo
– Jane Goodall, beschermheilige van de apen. VARA TV-Magazine, 03-2000
Tollebeek, Jo
- Hobsbawm. De Volkskrant, 9-10-1998
Toonk, Werner
– Interview. Binnenlands Bestuur, februari 2010
Tromp, Jan
– De Volkskrant, 4-11-2011.
Tuk, Yoshi
– Interview met Jelle Sierksma over haar onderzoek naar discriminatie onder
kinderen. De Volkskrant, 28-2-2015
Verbij, Antoine
– De godbouwers. De Groene Amsterdammer, 14-12-1994
Visser, Frank
– Achtergronden van de psychosynthese. Tijdschrift voor Psychosynthese,
januari 1994
Visser, Frank
– Bespreking van Sex, Ecology, spirituality: the spirit of evolution van Ken Wilber in
Tijdschrift voor Psychosynthese, april 1995
Vries, Alle de
– Deepak Chopra – de zeven spirituele wetten van succes. www.alledevries.nl
Liefdevol politiek leiderschap |91
Vries, Corine de
– Van naïeve geleerde tot staatsvijand. Recensie van Sakharov – a Biography van
Richard Lourie. De Volkskrant, 24-5-2002
Vrijhof, Koert
– Leiderschap. ZIN, 15-7-2002
Vrijhof, Koert
– Political Bodhisattvas? www.integralworld.net/vrijhof.html
Vugt, Mark van.
– Interview door Malou van Hintum. De Volkskrant, 2-10-2010.
Wansink, Hans
– Burgerkoningen met dikke ikken. Bespreking van ‘Het volk bestaat niet –
Leiderschap en populisme in de mediademocratie’ van Dick Pels. De Volkskrant,
28-5-2011
Weusten, Suzanne
– Over ‘Het dikke Ik’ schrijft Brooks inspirerend maar onevenwichtig. Recensie van
‘The Road to Character’ van David Brooks. De Volkskrant, 13-6-2015
Wilber, Ken
– Evolutie van bewustzijn, ecologie en spiritualiteit. Tijdschrift voor Psychosynthese,
april 1995
Witteman, Paul
– Zieke leiders. Varagids 31 - 2009
Zeeman, Michaël
- Bespreking van Nero van Edward Champlin. De Volkskrant, 9-1-2004
Andere bronnen
B-dare
- ‘Ons model’, Zeven essenties van leiderschap.
Bach, Edward
– Seven essentials. Internet
Blok, Anton.
–Mailwisseling, begin januari 2014.
Bos, Ben.
– De zeven menstypen van Assaglioli. Workshop te El Bloque (Spanje), 1985
Brechtjesblogje.nl/
– Verhalen-uit-het-vooronder-ambtenaren.html, juli 2004
Centrum voor Psychosynthese en
Therapie.
- Opleiding tot psychosynthese-gids. Utrecht, 1986 -1990
Centrum Venwoude
- Cursus Centaur. Lage Vuursche, 2001-2002
Coachingskalender 2007
Instituut voor psychosynthese
- Zeven wegen van het Zelf. Hilversum. Cursusprogramma zomerschool, juli 2014
Lugt, Pieter van der
- Nacht van de dictatuur 2-9-2014
Nuijten, Inge
– ‘Echte leiders dienen het Openbaar Bestuur. Invloed van gedrag van dienend-leiders.’
Workshop van de Goed Werk Hub, Den Haag, 25-6-2013
Panview-website
– De 21 onweerlegbare wetten van leiderschap van J. Maxwell
Pauchant, Thierry C.
- Integral Leadership: A research proposal. HEC Montreal, 2004
Shamir, Yoav
- 10%: What Makes a Hero – TV-documentaire.
www.npo.nl/vpro-import/12-12-2013/VPWON_1155440
http://www.forbes.com/sites/carminegallo/2011/07/06/the-7-secrets-of-inspiringleaders/
Vrijhof, Koert
– www.politicalheroes.org
Wikipedia
– www.biography.com
– www.hrad.cz/en/president-of-the-cr/former-presidents/tomas-garriguemasaryk/curriculum-vitae
De illustraties zijn afkomstig van Wikipedia/wikimedia, behalve:
Liu Xiaobo:
Copyright © The Nobel Foundation Photo: Bi Yimin
Jane Goodall: :
Copyright © The Nobel Foundation
Jean Monnet:
Deutsche Bundespost
Nawal el Saadawi: Melafestivalen
92 | Liefdevol politiek leiderschap
Personenregister
Verwijzing naar de pagina’s. Auteurs slechts vermeld voor zover voorkomend in de hoofdtekst.
Abernathy, Ralph
Achmatova, Anna
Adenauer, Konrad
Ahtisaari, Martthi
Alberoni, Francesco
Alcibiades
Allende, Salvador
Almaas, A.H.
Annan, Kofi
Arafat, Yasser
d’Arc, Jeanne
Aris, Alexander
Aris, Kim
Aris, Michael
Ariyaratne, A.T.
Ashdown, Paddy
Ashrawi, Hanan
Assaglioli, Roberto
Assisi, Franciscus van
Atatürk, Kemal Mustafa
Aung San Suu Kyi (ASSK)
59, 79
21
14, 80
36
36, 88
48
32
43, 79
69, 83
73, 85, 90
44
65
65
61
47
36
69, 79, 87, 90
17, 43, 49, 54, 79, 83,
88, 92
30, 89
45, 79
5, 6, 9, 11, 54 – 65,
69, 79, 80
Bahr, Egon
Baradei, Mohammed El
Beauvoir, Simone de
Belli, Gioconda
36
36
20
12, 69, 79, 88
Berlusconi, Silvio
Bernadotte, Folke
Bettelheim, Bruno
Bismarck, Otto von
Boeddha
Bogyoke Aung San
Bos, René ten
Bosch, Ingeborg
Brooke, Alan
Brundtland, Gro Harlem
Bunche, Ralph
Burnier, Andreas
Bush, George Walker (jr.)
Bush, Jeb
15, 73, 86
36
56
44, 89
31
56, 65
38, 89, 90
5, 11, 31, 46, 51, 53,
80
61
5, 6, 14, 16, 54 – 66,
69, 80, 81, 86, 87
44
14
36
79
73, 80, 87
65
Câmara, Hélder
Campbell, Joseph
Camus, Albert
Canil, Angel
Carter, Lillian
Casals, Pablo
33
46, 47, 48, 52, 80
69, 89
62
45
21
Brandt-Hansen, Rut
Brandt, Willy
Castro, Fidel
Castro, Raúl
Cato de Jongere
Ceausescu, Nicolea
Chamberlain, Neville
Chaplin, Charles
Chesler, Phyllis
Christus
Churchill, Winston
9, 14, 32, 80
91
48
46, 52, 73, 81
15, 49, 50
69, 80
31, 32
10, 31
43, 44, 49, 50, 69, 80,
91
30
17, 26, 29, 80, 92
Clinton, Bill
Chopra, Deepak
Dae Jung, Kim
Dalai Lama (Tenzin Gyatso)
Delors, Jacques
Diotima
Douwes Dekker, Eduard
Drees, Willem sr.
Dreyfus, Alfred
Dutton, Kevin
11
6, 9, 29, 54 – 65, 81,
82, 87, 88
14
40
35
14, 22, 69, 81
21
47
Eichmann, Adolf
Einstein, Albert
El Cid
Eyskens, Marc
38
26
48
40
Fallaci, Oriana
Ferrer, José
Ferruci, Pierro
60, 81
11, 14
8, 17, 21, 22, 26 – 31,
81
Franco, Francisco
Friday, Nancy
Friedman, Milton
47, 73, 83
79
26
Gandhi, Indira
Gandhi, Kasturbai
Gandhi, Manilal
Gandhi, Mohandas Karamchand
(Mahatma)
73,79
62
58, 65
5 - 12, 29, 32, 43 –
48, 54 – 65, 70, 81 –
86, 91
48
32
40, 49, 83
22
26, 28, 70, 84, 85, 90,
91, 92
14, 85
31
70, 81, 82
31, 91
11, 46, 53, 82
Garibaldi, Giuseppe
Gaulle, Charles de
Gibran, Kahlil
Goldman, Emma
Goodall, Jane
Gorbatsjov, Michael
Gorki, Maxim
Gramsci, Antonio
Groenteman, Hanneke
Grof, Stanislav
Liefdevol politiek leiderschap |93
Gude, René
Guevara, Che
Gurdjieff, George
46
6, 14, 32, 67, 73, 80
43
Liu Xiaobo
Lussu, Joyce
Luxemburg, Rosa
20, 84
45
10, 70, 83, 84, 90
Hammarskjöld, Dag
Maathai, Wangari
Macciochi, Maria Antonietta
MacGregor Burns, James
Machiavelli, Nicolo
Madikizela-Mandela, Winnie
Mandela, Nelson Rohlihlahla
Hobsbawm, Eric
Hodson, Geoffrey
Hopkins, Harry
Howe, Louis
5, 6, 9, 17, 30, 36, 38,
39, 44, 53 – 66, 70,
79, 80, 82, 86, 87, 88
5, 6, 18, 22, 23, 24,
30, 35, 54 – 70, 83,
84, 85, 89
73
36
68, 73, 81, 82
31, 52, 73
40,49
6, 11, 15, 23, 24, 31,
32, 38, 40, 45 – 55,
73, 81 - 89
40, 92
8, 21, 26, 34, 83
35, 36, 44, 86
35, 63
Ignatieff, Michael
19, 27, 83
Jacobs, Aletta
Jefferson, Thomas
Johannes XXIII
67, 70, 80
70
14, 29
Mengele, Josef
Merkel, Angela
Merkouri, Melina
Milgram, Stanley
Miller, Alice
Kádár, János
Kasparov, Gari
Kennedy, John (Jack)
Kennedy, Rose
Kets de Vries, Manfred
Keynes, John Maynard
King, Coretta Scott
King, Martin Luther sr.
King, Martin Luther jr.
74, 82
38, 91
13, 32, 65, 83
45
41, 47, 83, 90, 91
26, 41
62
55
5, 6, 17, 29, 54 – 66,
70, 79 - 83
11, 66
14
14, 70, 85
15
11
31
26, 28, 70, 81, 84
32
44
84, 85
61
5, 6, 8, 9, 11, 30, 40,
54 – 65, 70, 79, 84,
86
59, 65
10
30
11, 26, 31, 34, 79, 84
11, 84, 90
63
19, 74
36
65
6, 54 – 64, 70, 79, 80,
84
27
26, 71, 80, 81, 84, 85
25, 71
41, 50
11, 24, 31, 51, 52, 53,
67, 68, 84, 85, 90
79
28
31
30, 32, 44, 81, 90
68, 74, 83, 84
29, 91
35
74, 84
32, 45, 47, 74, 74, 81,
84
Havel, Václav
Hess, Rudolf
Heuven Goedhart, Gerrit Jan van
Heydrich, Reinhard
Himmler, Heinrich
Hindenburg, Paul
Hitler, Adolf
Kissinger, Henry
Klerk, Frederik Willem de
Klompé, Marga
Kok, Wim
Konaré, Alpha Oumar
Krishna
Lankford, Adam
Leber, Julius
Lely, Cornelis
Lenin, Vladimir
Le Pen, Jean Marie
Lessem, Ronnie
Lessing, Doris
Levinas, Emmanuel
Lincoln, Abraham
Lindh, Anna
94 | Liefdevol politiek leiderschap
19, 84
14
39
9, 10, 45, 81, 84, 86
52
17, 26, 29, 84
17, 18, 31, 32, 47, 52,
79, 84
29
8, 10, 50, 70, 80, 84,
85
36
Mandela, Zindzi
Mao Zedong
Marcus Aurelius
Marx, Karl
Mause, Lloyd de
Mbeki, Thabo
Meinhof, Ulrike
Mello, Sérgio Vieira de
Menchú, Mash Nawalja
Menchú Tum, Rigoberta
Millett, Kate
Moeder Theresa
Mohammed
Monnet, Jean
Mugabe, Robert
Muller, Robert
Multatuli
Mussert, Anton
Mussolini, Benito
Nagarjuna
Nansen, Fridtjof
Napoleon Bonaparte
Nehru, Jawahralal
Nero, Claudius
Neto, Antônio Pereira
Nightingale, Florence
Nixon, Richard
N’krumah, Kwame
Nuijten, Inge
Nussbaum, Martha
43
36
15, 67, 74, 83, 85
63, 71, 79
23, 74, 85, 91, 92
33
44
74, 86
10
57, 93
18, 46, 90
Obama, Barack Hussein
Ofman, Daniel
71, 85, 88
9, 22, 26, 37, 38, 51,
85
36
27
13
Ogata, Sadako
Oppenheimer, J. Robert
Ortega y Gasset, José
Owen, David
40, 43, 50, 76, 85
Palme, Olof
Pandit, Vijaya Lakshmi
Péron, Evita
Picasso, Pablo
Plato
Poetin, Vladimir
Pontius Pilatus
36
36
71
22
49
38, 74, 79, 81, 82
49
Rauschning, Hermann
Reagan, Ronald
Reuter, Ernst
Ricardo, David
Robinson, Mary
Roosevelt, Anna Eleanor (ER)
31
23, 32
63
26
14, 36
30, 35, 57, 62, 67, 71,
80, 85, 87
6, 14, 16, 23, 35,
45 – 49, 54 – 65, 68,
71, 79 - 85
65
23
12
79
Roosevelt, Franklin Delano
(FDR)
Roosevelt, Franklin jr.
Roosevelt, James
Rubens
Rubin, Lilian
Sacharov, Andrei
Saddam Hussein
Saro-Wiwa, Ken
Schlesinger, Arthur
Schmidt, Helmut
Schumpeter, Joseph
Schürmann, Carl W. A.
Seneca de Jongere
Shaka Zulu
Sharon, Ariel
Shakespeare, William
Sisulu, Albertina
Sisulu, Walter
Slim, Mongi
Smith, Adam
Smith, Al
Šplíchalová-Havlová, Olga
Spotts, Frederic
Stalin, Joseph
26, 71, 86, 91
52, 74, 85
21, 65, 86
41, 91
62
26
37
8, 92
74, 83
75, 79, 82
11, 21, 88
71, 86
63, 71, 86
36
26
16
24, 61
23, 88
6, 10, 16, 21, 31, 35,
38, 46, 52, 53, 63, 75,
81, 85, 89
Steinem, Gloria
6, 18, 21, 22, 30, 32,
41, 46, 52 - 65, 71,
82, 86
31, 40, 86
35, 50, 91
36
10, 35, 37, 86
11, 14, 86
27
36
47, 91
Steiner, Rudolf
Stern, Jessica
Stoel, Max van der
Sun Tzu
Sun Yat Sen
Swaab, Dick
Sykes, Richard
Szalavitz, Maia
Tagore, Rabindranath
Tenzing Gyatso, zie Dalai Lama
Thorbecke, Johan Rudolph
Tito, Josip Broz
Tolle, Eckhart
Toro, Rolando
Truman, Harry S
Trump, Donald
Trungpa, Chögyam
Truth, Sojourner
Tuchman, Barbara
Tutu, Desmond
10
Uyl, Joop den
87
Verweij-Jonker, Hilda
Verwoerd, Hendrik
72
27
Waal, Frans de
Walesa, Lech
Wallenberg, Raoul
Wallenstein, Albrecht von
Weber, Max
Weil, Simone
Wilber, Ken
Willem de Zwijger
Wills, Gary
Wilson, Woodrow
Winfrey, Oprah
Wiwa, Ken (jr.)
Wu, Harry
26
72, 80, 87, 90
36
48
15, 36, 46, 82, 91
29, 46
27, 30, 68, 87, 91, 92
8, 87
36, 44, 46, 87, 88
26, 41, 72
72
65, 87
72, 87
Young, Andrew
36
Zola, Emile
21
13, 71, 80, 86, 87
32
43, 87
22
35, 63
11, 75, 79, 81, 90
29, 43, 49, 59, 87
18
40, 50, 87
29, 71, 79
Liefdevol politiek leiderschap |95
Dankwoord
Allen die op de en of andere wijze mij geholpen hebben dit boek te schrijven, collega’s, familie, kennissen, vrienden,
wetenschappers, ben ik dankbaar. Mijn speciale erkentelijkheid gaat naar Marc Drooger die op zijn bekende zorgvuldige en
creatieve wijze vorm heeft gegeven aan dit werk.
Zoetermeer, oktober 2016
Copyright
Teksten in dit boek mogen worden overgenomen, mits met bronvermelding.
Koert Vrijhof
Kort CV auteur
1951
1970 – 1974
1974 – 1983
1975 – 1983
1983 – 1997
1986 – 1990
1997 – 2008
2008 – 2016
17 juni geboren in Goes, opgegroeid in Den Haag
HEAO Den Haag
diverse functies bij overheid en in het welzijnswerk
vrijwilliger politieke partij PSP, o.m. afdelingsvoorzitter
onderzoekmedewerker Nationale Ombudsman
opleiding psychosynthese-gids
directiesecretaris, web-redacteur, lid OR ministerie van OCW
juridisch medewerker FNV
Publicaties
1995
2002
2009
met Wim Daniëls (auteur) en Hessel Dijkgraaf: Correspondentiewijzer, SDU-uitgave
Dossier Politieke Helden website politiek-digitaal.nl
portretten Europese leiders website Forum voor Democratische Ontwikkeling
ISBN 978 90 825 844 0 0
96 | Liefdevol politiek leiderschap