Türk Dili I

Bölüm - 6

 

6. Türkçenin Ses Özellikleri ve Ses Bilgisiyle İ lgili Kuralları

6.1. Türkçenin Ses Özellikleri 6.2. Türkçenin Ses Olayları

Bölüm - 6

Türkçenin Ses Özellikleri ve Ses Bilgisiyle İlgili Kuralları  Kelimelerde dilin canlılığının, dinamikliğinin bir belirtisi olarak sürekli değişme ve gelişmeler meydana gelir. Bir dilin söz varlığındaki kelimelerin sesleri, heceleri zamanla kullanımdan düşerler, yer değiştirirler, türerler, başka seslere benzerlik gösterirler. Bütün bu durumlara ses olayları diyoruz. Bir dilde ses olaylarının meydana gelmesi dilin ses özelliklerinden, başka seslerin etkisinden, seslerin zayıflığından, vurgu ve telaffuz zorluğundan kaynaklanabilir.

Türk Dili - I



6. Türkçenin Ses Özellikleri ve Ses Bilgisiyle İlgili Kuralları

Her dilde olduğu gibi bizim dilimizde de kendi has sesler, ses özellikleri ve ses olayları bulunmaktadır.

Türk Dili - I



6.1. Türkçenin Ses Özellikleri

Türkçenin ses özelliklerinin başında ünlü ve ünsüz uyumları gelir:

a) Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık-İncelik Uyumu)

Türkçe bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalın/ince olduğunda, devamında gelecek bütün ünlüler de kalın/ince olmalıdır.

ağaç, tanrı, işitmek

… sözcüklerinde olduğu gibi.



Uyumun Bozulduğu Durumlar:

•Yabancı dillerden giren kelimeler kalınlık-incelik uyumunu bozar: kalem, tezgâh, anten…gibi.

••Türkçe olup da ses değişimine uğrayan bazı kelimeler uyumu bozar: kangı >hangi, ana >anne, alma >elma…gibi.

••• -daş, -leyin, -imtrak, -ken, -yor, -ki, -gil yapım ekleri uyumu bozar: geliyor, konuşurken…gibi.

Türk Dili - I



)

Türk dili kaynaklı bir kelimenin ilk hecesinde kalın bir ünlü

(a, ı, o, u)

bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın; ince bir ünlü

(e, i, ö, ü)

bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: 

anlayışınızdan, soyunuz, burun, dalga, dudak, duvak, kırlangıç; güzelliğinizden, sevgisiyle, beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük.

İstisna Kelimeler

Aslî şekilleri büyük ünlü uyumuna uyduğu hâlde çeşitli ses olaylarıyla uyum dışında kalan kelimeler: anne < ana, elma < alma, dahi

İstisna Ekler

     

-daş:

dindaş, gönüldaş, meslektaş

-ken:

azken, çokken, okurken

-ki:

yoldaki, onunki

-leyin: -(I)mtırak:

akşamleyin, sabahleyin yeşilimtırak

-yor:

biliyor.



Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar:

adalet-li, anne-si kardeş-lik kitap-lık



Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın ince l ve t ile biten bazı alıntı kelimelere ince ünlülü ekler getirilir:

alkol / alkolü, hakikat / hakikati kabul / kabulü, saat / saate kontrol / kontrolü, protokol / protokolü

6.1.

b. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu)

Türkçe kelimelerdeki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık bakımından gösterdiği uyumdur: •Türkçe kelimelerin birinci hecesinde a, e, ı, i ünlülerinden biri varsa devam eden hecelerde de a, e, ı, i ünlüleri bulunur: saklayanlar, açık, deniz…gibi.

•Türkçe kelimelerin birinci hecesinde o, ö, u, ü ünlülerinden biri varsa diğer heceler ya a,e ünlüleriyle ya da u, ü ünlüleriyle devam eder: korku, yonga,mutluluk, kurultay…gibi.



Uyumun Bozulduğu Durumlar:

*Büyük ünlü uyumuna uymayan kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.

•Şimdiki zaman eki olan -yor uyumu bozar: okuyor, oynuyor… ••Türkçe olup da ses değişimine uğrayan bazı kelimeler uyumu bozar: avuç, çamur, kavun…gibi.

Türk Dili - I

Küçük Ünlü Uyumu

(Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu, Dudak Uyumu, Labial Harmony)     Düzlük uyumu: Türk dili kaynaklı bir kelime düz bir ünlü ile başlarsa takip eden hecede düz bir ünlü olur. a → a, ı dayanıklı, açıklamalı e → e, i yetenek, sevgi ı → i → ı, a i, e yırtıcı, sıcak silgi, inceleme

     Yuvarlaklık Uyumu : Türk dili kaynaklı bir kelime yuvarlak bir ünlü ile başlarsa takip eden hecede ya düz geniş ya da dar yuvarlak bir ünlü olur.

o ö u ü → → → → u, a ü, e u, a ü, e odunculuk, okuma gözcülük, özlem uykucu, kulak üzüntü, düzenek  Açıklamaya dikkat edilirse o ve ö ünlülerinin kelimenin sadece ilk hecesinde bulunabilece ğ i anlaşılır.

İstisna kelimeler A

dudak ünsüzü

I > A

(p,b,m,f,v) dudak ünsüzü

U

(p,b,m,f,v)

ya ğ mır > y a ğ m u r çamır > ç a m u r kavın > k a v u n kavırma > k a v u rma kabık > k a b u k



6.1. Türkçenin Ses Özellikleri

Ünsüz Uyumu (Ünsüz Benzeşmesi)

Türkçenin ünsüzlerinden ötümsüz ünsüzlerle ötümlü ünsüzlerin bir uyumudur. Bu uyuma göre Türkçe kelimelerde ötümsüz ünsüzler, ötümsüz ünsüzlerle; ötümlü ünsüzler, ötümlü ünsüzlerle yan yana gelebilir. Yani ötümlü-ötümsüz olarak birbirlerinin karşılığı olan ünsüzler yan yana bulunmazlar.

Bu uyuma ünsüz benzeşmesi de denilebilir: sıcak-tan, sar-gı, Türk-çe, dış-ta…gibi.



Ünlü-Ünsüz Uyumu

Ünlü-Ünsüz uyumu Türkçe kelimelerde "g, ğ, k, l" ünsüzlerinin "a, ı,o, u" kalın ünlüleriyle; "g, k, l" ünsüzlerinin e, i, ö, ü ince ünlüleriyle aynı hecedebulunması uyumudur. Türkçe kelimelerde "a, ı, o, u" kalın ünlüleri "g, k, l" ünsüzleriyle; "e, i, ö, ü" ince ünlüleri "g, k, l" ünsüzleriyle aynı hecede bulunamazlar: soy-gun, yazgı, gezinti, güneş…gibi.

 Türkçe kelimelerde televizyon,balkon,

o, ö

biyografi,

ünlüleri

radyo,

sadece

fizyoloji,

ilk hecelerde

konsol, zaman eki olan –yor bu özelliğin istisnasıdır. (yorı-r > yor)

bulunabilir:

telefon, monitör, otomobil,biyologgibi kelimeler dilimize yabancı dillerden girmiştir. Ancak şimdiki Türk Dili - I

 -yor Okuyor, geliyor.

İstisna Ekler

   Ö ğ renci Yolcular Ö ğ retmenlik

6.1. Türkçenin Ses Özellikleri

 Türkçede f ve h ünsüzleri sadece yansıma sözcüklerde ve ses değişimine uğramış sözcüklerde ve yabancı dillerden dilimize girmiş kelimelerde görülür: faiz, fosfor, fanatik, fısıltı, öfke < öbke, yufka < yuvka; ahlak, hidrofor, hırıltı, hangi < kangı, dahi < takı…  Türkçe kelimelerde kelime başında ğ ünsüzü bulunmaz.  Türkçe kelimelerde kelime başında c, f, h, l, m, p, r, v, z ünsüzleri sadece yansıma veya ses değişikliğine uğramış kelimelerde ve yabancı dillerden dilimize girmiş kelimelerde bulunabilir: cıvıl cıvıl, fısıltı, hatun, lıkır lıkır, mucuk, parmak, rap rap, vermek, zır zır…  Türkçe kelimelerde kelime başından, ş ünsüzleri sadece yansıma kelimelerde veya sırasıyla "ne" ve "uş/şu" kelimelerinin türevlerinde ve yabancı dillerden dilimize girmiş kelimelerde bulunur: neden, nereye, ninni; şu, şöyle, şırıl şırıl…  Türkçe hiçbir kelime ve hecede başta çift ünsüz bulunmaz: tramvay, spor…  Türkçe kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz:kitab > kitap, ihrac > ihraç…(ad ‘isim’ kelimesi bir istisnadır.) Türk Dili - I



6.1. Türkçenin Ses Özellikleri

Dilimizde iki ünlü yan yana gelmez. Bu durumda ünlüyle biten kelimeler ünlüyle başlayan ekler aldığı zaman araya yardımcı ünsüzü girer: ora-y-a, bekle -y– en…gibi.Türkçe kelimelerde bir hecede ancak bir ünlü vardır. İki ünlünün yan yana bulunduğu kelimeler yabancı kelimelerdir: ait, duayen, muayene, dair, koordinsyon…   Kelime kökünde iki ya da ikiden fazla ünsüz yan yana ünsüzbulunmaz: millet, iffet, cennet, stres,kilogram, kontratak, …gibi. ( anne < ana, belli, bellemek, elli < elig kelimeleri istisnadır.) Ancak Türkçe kelimelerde bulunabilen ünsüz çiftlerinden herhangi biriyle biten Türkçe kelimelere, ünsüzle başlayan bir ek getirildiğinde kelimede ikisi kelime köküne biri de eke ait olmak üzere üç ünsüz yan yana gelebilir: Türk-lük, kalk-mak, sevinç lerimiz…gibi.

Türk Dili - I



6.1. Türkçenin Ses Özellikleri

Türkçe hece ve kelimelerin sonunda bulunabilen ünsüz çiftleri şunlardır: -lç, -lk, -lp, -lt:ölç-, ilk, kalk-,silk-, alp, kul, alt, bunalt-, salt… -nç, -nk, -nt: genç, gülünç, sevinç, kıvanç, denk, ant… -rç, -rk, -rp, -rs, -rt:zonkla-, sürç-, burç, bark, Türk, sarp, sars, , ters, art, kart, borç, kurt, ört-, yırt-, yurt, yoğurt, kırk-, berk, sars-, arslan… -st:üs, ast…  Yansıma kelimeler ve çocuk dili kelimelerinde ses özellikleri açısından herhangibir sınırlama yoktur. Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: cici, dede, lala, kaka, nene, mama, meme, şırıl şırıl, vıdı vıdı, vızır vızır, zırıl zırıl, zonklamak, fısır fısır, pat pat…gibi.

 Yansıma kelimeler ve çocuk dili kelimelerinde ses özellikleri açısından herhangibir sınırlama yoktur. Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: cici, dede, lala, kaka, nene, mama, meme, şırıl şırıl, vıdı vıdı, vızır vızır, zırıl zırıl, zonklamak, fısır fısır, pat pat…gibi.

Türk Dili - I

 Türkçede uzun ünlü yoktur. İ çinde uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı asıllıdır: âşık, hâlâ, âdet, millî, dâhi

 Türk dili kaynaklı kelimede iki ünlü yan yana gelmez.  Yan yana iki ünlünün bulundu ğ u kelimeler alıntıdır:   Aile ait Şair şiir fail reis fiil

 Türk dili kaynaklı kelimeler iki ünsüzle başlamaz: blok spor bravo stres grup program kral tren

Türkçe Kelime Başı Ünsüzleri

 Türk dili kaynaklı kelimeler sekiz ünlüyle de başlayabilir.

 Türk dili kaynaklı kelimeler her ünsüzle başlamaz.

B: bekle-, bil, böl-, besle, bul C: coş Ç: çık-, çök-, çel-, çarp D: del-, dur-, dol-, dal-, dil F: G: gör-, gel-, git-, gül-, gir Ğ : H: J:

         K: kal-, kur-, koy-, kır-, kırp L: M: N: P: R: S: sev-, sor-, söyle-, say-, sus Ş: şaş-, şiş T: taş-, tart-, tat-, tüt-, tut-

   V: var-, ver-, vur Y: yor-, yut-, yap-, yırt-, yat Z: Türk dili kaynaklı bir kelime b, ç, d, g, k, s, t, y ünsüzleri ile başlayabilir.

İstisna kelimeler

C : coş-, cay-, cepken, cibinlik, civciv, cavlak F : filiz, firik G :(kalın ünlü) gaga, gırtlak, gıcık, gıdık, gocun H : hanım, halı, hani, hangi, haylaz, hele, hörgüç, höyük, haydi

L : lakırdı, lice (<ılıca) M : mama, mızıkla-, mıncıkla-, N : ne, nere, nasıl, niçin, neden P : palaz, parmak, pars, pas, pastırma, paşa, pus-, püskül, petek, pek, pekmez, peltek, pınar, pırtı, pürüz, pul, pire, piş-,

Ş : şaş-, şiş-, şişman, şiş, şu, şöyle, şimdi, şimşek, şakrak V : var, var-, ver-, vur Z : zar (

 Tabiat taklidi kelimeler (onomatope) için ses özellikleri açısından herhangi bir sınırlama yoktur.

 Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: fiskos horultu zonklamak. hışırtı hoppala miyavlamak püfür püfür

Hece ve kelime sonunda, aşağıdaki ünsüz çiftleri dışında ünsüz grupları bulunmaz:     -lç, -lk, -lp, -lt: ölç; ilk, kalk; alp, kulp; alt, bunalt, salt. -nç, -nk, -nt: dinç, genç, gülünç, sevinç; denk; ant, kunt. -rç, -rk, -rp, -rs, -rt: sürç-, burç; bark, Türk; sarp, serp; sars-, pars; art, kurt, yo ğ urt. -st: ast, üst

      Türkçe kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz. Alıntı kelimelerdeki bu sesler sert karşılıkları olan p, ç, t, k ünsüzlerine çevrilir: Ahenk (< âheng) fert (< ferd) ihraç (< ihrâc) kitap (< kitâb) kalp (

           gör görüş görmemişlik göre, görece, görecelik, görececilik görsel görgü görgülü, görgülüce, görgülülük, görgüsüzlük, görgüsüz, görgüsüzce görümce, görümcelik görücü görücülük görev görevcilik, görevsel, görevselcilik görevli, görevsiz, görevlilik, görevsizlik, görevlendir-, görevlendiril görenek, göreneksiz, göreneksizlik, göreneksel

      

Arapça: 6.497

· Fransızca: 5.330 · Farsça: 1.365 · İ talyanca: 597 · İ ngilizce: 541 · Rumca: 414 · Almanca: 100   Batı kaynaklı sözcük sayısı: 6000 alıntı sözcük

 Türkçe Sözlük dilimizde yaşanan gelişmelere ba anlam bulunmaktadır. ğ lı olarak sürekli güncellenmektedir. Şu anda sözlükte 121.509

 

6.2. Türkiye Türkçesindeki Ses Olayları

Kelimelerde dilin canlılığının, dinamikliğinin bir belirtisi olarak sürekli değişme ve gelişmeler meydana gelir. Bir dilin söz varlığındaki kelimelerin sesleri, heceleri zamanla kullanımdan düşerler, yer değiştirirler, türerler, başka seslere benzerlik gösterirler. Bütün bu durumlara ses olayları diyoruz. Bir dilde ses olaylarının meydana gelmesi dilin ses özelliklerinden, başka seslerin etkisinden, seslerin zayıflığından, vurgu ve telaffuz zorluğundan kaynaklanabilir. Örneğin Arapçadan alınan fikir kelimesi Türkçe kelimelerde iki ünlü yan yana gelmeyeceği için, ünlü türemesine uğrayarak fikir şeklini alır. Bu dilimizin ses özelliği doğrultusunda gelişme göstermesinden kaynaklanan bir durumdur. Ya da yumurtlamak kelimesindeki "a" sesinin düşmesi (yumurtalamak) sesin zayıflığından, vurgusuz kalmasından kaynaklanan bir durumdur.

Türk Dili - I



6.2.1. Ses Türemeleri

Ünlü Türemesi

Kelimenin başında, ortasında veya sonunda bulunmayan bir ünlünün söylenir hale gelmesidir. Genellikle alıntı kelimelerde görülmekle beraber Türkçe kelimelerde de ünlü türemesi olayı meydana gelmektedir: bir+cik > biricik, giderken >giderkene, sağlam > sapasağlam, genç+cik > gencecik; raf > iraf, Rum > urum, gram > gıram, devr > devir, phlamuri > ıhlamur, sconto > iskonto…gibi.



Ünsüz Türemesi

Kelimenin başında, ortasında veya sonunda bulunmayan bir ünsüzün belirmesidir.

Kelime kökünde olabileceği gibi ekleme sırasında geçici olarak da ünsüz türemesi görülür: evde-y-iz, geçme-y-ince; okka > hokka, ayva>hayva, dolamaç > dolambaç, acaib > acayip, keşke > keşkem, şimdi > şimdik…gibi.

Kelime içinde bir ünsüzün iki defa söylenerek ikizleşmesi olayı olan ünsüz ikizleşmesi de ünsüz türemesinin bir şekli olarak kabul edilebilir: yeddi, sekkiz, dokkuz, eşşek, rakkam, aşşağı, döşşek…gibi.

Türk Dili - I

 

6.2.2. Ses Düşmeleri

Ünlü düşmesi

Bir kelimedeki bir ya da birkaç ünlünün söylenmez olması, düşmesi olayıdır. Ünlü düşmesi kelime köklerinde kalıcı olarak görüldüğü gibi ekleme sırasında, geçici olarak da gerçekleşebilir: karın > karnı, oğul > oğlu, ısı+cak > sıcak, buyuruk > buyruk, yalınız > yalnız, yanılış > yanlış, ilerilemek > ilerlemek, süpürüntü > süprüntü, tükürük > tükrük, yayılım > yaylım, bilmez idi > bilmezdi, gelir imiş > gelirmiş, ısıtma > sıtma…gibi.

Orta hece ünlüsünün düşmesi Orta hecenin vurgusuz olması sebebiyle, özellikle ğ, r, y, z zayıf ünsüzlerinin yanındaki ünlünün düşmesi olayıdır: ağızı > ağzı boyunum> boynum buyuruk > buyruk kıvırım > kıvrım oğulu > oğlu yanılış > yanlış Devirim > devrim Kavuşak > kavşak Türk Dili - I



Hece Düşmesi

Art arda gelen benzer seslerden oluşan iki heceden birinin düşmesidir: kilitlemek > kitlemek, söyleyeyim > söyleyim, kele yorır > geliyor, hanım efendi > hanfendi, başlayayım > başlayım…gibi.



Ünlü Birleşmesi

Birincisi ünlü ile biten, ikincisi ünlüyle başlayan ve bir arada kullanılan kelimelerde yan yana bulunan ünlülerin kaynaşıp tek ünlü şekline dönüşmesidir: sütlü+aş > sütlaç, ne+için > niçin, kahve+altı > kahvaltı, güllü+aş > güllaç…gibi.

6.2.2. Ses Düşmeleri



Hece Kaynaşması

"ğ, h, y " gibi zayıf ünsüzlerden birini taşıyan hecelerde bu ünsüzlerle beraber yanlarındaki ünlülerin de düşmesi, kaybolmasıdır: ağabey > âbi, ay oğul > ayol, pek iyi > peki, hastane > hastane…gibi.



Ünsüz Düşmesi

Seslerin birbirleri ile olan ilişkileri esnasında kelimedeki ünsüzlerden birinin düşmesi olayıdır: alçak+cık > alçacık, sevdik+cek > sevdiceğim, ufak+cık > ufacık…gibi.



Tekleşme

Aynı türden olan ve yan yana bulunan iki ünsüzden birinin düşmesidir: edebiyyat > edebiyat, hammâl > hamal, medeniyyet >medeniyet…gibi.

Türk Dili - I



6.2.3. Göçüşme (Yer Değiştirme)

Kelime içindeki iki ünsüzün birbiriyle yer değiştirmesi şeklinde ortaya çıkan bir ses olayıdır. Bu ses olayına ağızlarda daha çok rastlanır: cereyan > ceyran, ekşi > eşki, kirpik > kirpik, yaprak > yaprak, köprü > köprü, memleket > melmeket, ödünç > öndüç, sarımsak > samırsak, öğretmen > örgetmen…gibi. Yazı dilinde ikinci şekillerin kullanılması yanlıştır Yandaş göçüşme: ekşi-/eşki/ kibrit-/kirbit/ kirpi-/kipri/ kirpik-/kiprik/ köprü-/körpü/ Uzak göçüşme lânet-/nâlet/ gibi-/bigi/ Türk Dili - I

Ünsüz ünsüz göçüşmesi Toprak – /torpak/ Ünlü ünsüz göçüşmesi sarımsak-/sarımsak/ Ünlü ünlü göçüşmesi /Kaparo/ kapora



6.2.4. Benzeşme (Asimilasyon)

Yan yana veya bir arada bulunan iki sesten birinin diğerine etki edip onu kendisine benzetmesi, seslerin aynı veya ortak özellikler kazanması olayıdır. Benzeşme olayı; derecesine göre, tam ve yarı benzeşme; yerine göre ilerleyici ve gerileyici benzeşme; benzeşen seslerin yakın ve uzaklıklarına göre yakın ve uzak benzeşme olarak sınıflandırılabilir:       Tam benzeşme: haste > hasta, o bir > öbür, gayri > gayrı, olsun > ossun… Yarı benzeşme: hınbıl > hımbıl, anbar > ambar, panbe > pembe… İlerleyici benzeşme: şemsiye > şemşiye, odunluk, odunnuk, ne ara > nere… Gerileyici benzeşme: encir > incir, kise > kese, tarla >talla, heva > hava, eczacı > ezacı… Yakın benzeşme: karanlık > karannık, geç-di > geçti, iğne > inne… Uzak benzeşme: kıl ibik > kılıbık, naylon > laylon… Türk Dili - I

Bastırma > pastırma ötümsüzleşme Penbe > pembe dudaklaşma Jilet > /cilet/ patlayıcılaşma Eb > ev sızıcılaşma Kök > gök ötümlüleşme

Ögsüz > öksüz Gönlek > gömlek n > m Bıçgı > bıçkı Harpuz > karpuz h > k Kankı > hangı > hangi Çenber > çember Til > dil Açık- > acık Kemik e > kemi ğ e g > k g > k k > h n > m t > d ç > c k > ğ ötümsüzleşme dudaklılaşma ötümsüzleşme patlayıcılaşma sızıcılaşma dudaklaşma ötümlüleşme ötümlüleşme ötümlü sızıcılaşma



6.2.5. Ses Değişmeleri

Ünlü Daralması

Orta hecenin vurgusuz olması vey sesinin zayıflığından dolayı orta hecedeki geniş ünlünün daralmasıdır: başla-yor > başlıyor, bekle-yor > bekliyor, anlama-yor > anlamıyor, gözleyen > gözlü-y-en, ye-yor>yiyor, de-y-e > diye… 

Ötümlüleşme (Tonlulaşma, Yumuşama)

Kelime sonunda iki ünlü arasında kalan "p, ç, t, k" ötümsüz seslerinin ötümlüleşerek "b, c, d, g" seslerine dönüşmesidir: çorap+ı > çorabı, genç+i > genci, kanat+ı > kanadı, konak+a > konağa, ağaç+ın > ağacın, mumt+um > umudum, güç+e > güce… Türk Dili - I



Benzeşmezlik (Aykırılaşma)

Birbirine benzeyen veya aynı olan iki ünsüzden birinin başka bir sese dönüşmesi olayına denir: aşçı > ahçı, muşamma > muşamba, attâr > aktar, birader > bilader, berber > belber..

 Bir kelimede yan yana veya biri birinden uzakta bulunan ve nitelikleri aynı olan seslerden birinin, ötekinden farklı bir nitelik kazanması, başkalaşmasıdır. attâr > aktar muşamma perger fenni hammal birader > > > > > muşamba pergel fendi /hambal/ /bilader/

Düzleşme Yuvarlaklaşma İncelme Kalınlaşma

artuk > artık u > ı düzleşme Avıç > avuç ı >u yuvarlaklaşma Yaşıl > yeşil a > e, ı >i İ ncelme

Gözel > güzel darlaşma Bekle-yor > bekliyor Suret > surat kalınlaşma Gice > gece genişleme

Birleşme (Hece Düşmesi):

Pazar ertesi > Pazartesi Ne asıl > nasıl Sütlü aş > sütlaç Kayın ana > kaynana Kahve altı > kahvaltı Uç ara > ücra Bu ile > böyle Pek iyi > peki

BÖLÜM SONU SORULARI

           

1. Aşa ğ ıdaki seçeneklerin hangisinde yalnızca düz ünlülerin bulundu ğ u bir sözcük vardır?

a.

Mitoloji

b.

c.

Çipura Kupa

d.

e.

Manto Sevinç

2. Türkçenin ses özellikleri dikkate alındı ğ ında, aşa ğ ıdakilerden hangisi yabancı kökenli bir sözcüktür?

a.

b.

c.

Yaprak

d.

Çamurlu

e.

Meslek Oyun Kapı            

3. Türkçenin ses özellikleri dikkate alındı kökenli oldu ğ ğ ında aşa ğ ıdaki sözcüklerin hangisinin Türkçe u söylenebilir?

a.

Şiir

b.

c.

Millet Stres

d.

e.

Defter Hani

4. Aşa ğ vardır?

ıdaki sözcüklerden hangisinde ‘ünlü daralması’ a.

Bilmiyor

b.

Yapmadı

c.

Gülecek

d.

Sen misin?

e.

Alır

            

5. Aşa ğ ıdakilerden hangisinde ‘kavuşak> kavşak’ örne ğ indekine benzer bir ses olayı vardır?

a.

Urumeli

b.

İ stasyon

c.

Grev

d.

Yanlış

e.

Şükür

6. Aşa ğ ıdaki altı çizili sözcüklerin hangisinde ünlü türemesi vardır?

a.

Küçücük bir çocuktan bu kadar çok iş beklenmez.

b.

Daracık yollardan geçerek geniş bir caddeye çıktık.

c.

Alçacık damlı evler askerler gibi dizilmişti.

d.

e.

Kitapçıklarınızı sıraların üzerine bırakınız.

Bir lokmacık da şu yemekten alır mıydınız?

            

7.

"Yaşlı adam duvarı tek başına boyuyordu."

Cümlesinde altı çizili sözcükteki ses olayı aşa ğ ıdakilerin hangisinde vardır?

a.

Onu sevdi ğ imi biliyor.

b.

Onun yolunu gözlüyor.

c.

Yeni arabasını satıyor.

d.

e.

Herkes sıraya giriyor.

Çiftçi tarlasını sürüyor.

8. Aşa ğ ıdaki cümlelerin hangisinde hem ünlü düşmesi hem de ünsüz benzeşmesine örnek bir sözcük vardır?

a.

Namık Kemal "vatan şairi" olarak tanınır.

b.

Yahya Kemal Beyatlı yıllarca de ğ işik ülkelerde elçilik yapmıştır.

c.

Orhan Veli İ stanbul'u bir tepeden seyretmişti.

d.

Hamit’in, "Makber" adlı şiirini Fatma Hanım için yazdı ğ ı söylenir.

e.

Ziya Paşa'nın pek çok sözü vecize olarak günümüze kadar gelir.

     

9. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünsüz yumuşaması (değişimi) örneklenmiştir?

a.

Bu resme bakarak seni anıyoruz.

b.

Çocuk, akşama kadar sokakta oynuyor.

c.

Sana olan borcumuzu unu tamayız.

d.

Serap da pek anlayışlı ve özverili sayılmazdı.

e.

Düşünceleriyle herkesi derinden etkiledi.

       10. Benim de vaktim olsa belki ben

de büyük bir profesör olurdum, böyle körleşip kalmazdım, dedi.

Yukarıdaki parçada büyük ünlü uyumuna uymayan kaç sözcük vardır?

a.

1

b.

2

c.

3

d.

4

e.

5

         

1.

E

2.

A

3.

E

4.

A

5.

D

6.

B

7.

B

8.

C

9.

C

10.

B

CEVAP ANAHTARI