Transcript Museumwijzer 9 Symboliek in de kunst

MUSEUMwijzer
Symboliek in de kunst
Uitgegeven bij de tentoonstelling: ‘Mons – Leef!’, 6 september t/m 9 november 2014
9
Museumwijzers geven achtergrondinformatie bij tentoonstellingen en evenementen in het Stadsmuseum Zoetermeer.
SYMBOLIEK
Symboliek wordt gebruikt om een bepaalde betekenis aan
een voorwerp of afbeelding te geven. Soms zijn symbolen
tijdgebonden en alleen herkenbaar voor mensen in een
bepaalde periode. Soms heeft een symbool een verborgen
emotico
betekenis, die bij ingewijden bekend is. Veel symbolen zijn
al heel lang en over de hele wereld bekend. Voorbeelden zijn
de hond (trouw), een weegschaal (rechtvaardigheid) en een
hart (liefde). In de moderne digitale media zijn emoticons
veelgebruikte symbolen om een gevoel uit te drukken.
n
Giovanni Arnolfini en zijn vrouw, 1434, Jan van
Eyck
De bloem zal overleven, 2014, Mon
s
SYMBOLIEK IN DE KUNST
In de kunst wordt al eeuwenlang symboliek gebruikt.
Symbolen geven een diepere betekenis aan. Of en welke
betekenis een symbool heeft, hangt af van de context. Een
duif staat in het algemeen voor vrede en in een Christelijke
afbeelding voor de Heilige Geest. Als de godin Venus op de
afbeelding staat, dan betekent de duif liefde. Een duif staat
ook symbool voor eeuwige trouw (vandaar de koosnaam ‘mijn
duifje’). Maar ‘snavelende’ duiven op een gevelsteen van
een gebouw betekende tot aan de 18de eeuw dat het om een
bordeel ging. Tot ver in de 20ste eeuw verwezen de meeste
symbolen in de westerse kunst naar het Christendom. Maar
lang niet altijd hoeft iets een diepere betekenis te hebben en
is een afgebeelde duif gewoon een duif.
1
HET SYMBOLISME
Het symbolisme is een stroming in de kunst, die ontstond in
de tweede helft van de negentiende eeuw. Het symbolisme
kenmerkte zich door een hang naar het verleden,
verbeeldingskracht, spiritualiteit en intuïtie. Het richtte zich
op het onderbewuste, het ongewone en het onverklaarbare.
Het symbool stond daarbij centraal. Kleuren, lijnen en vormen
werden een uitdrukkingsmiddel van emotie en hoefden
niet meer precies volgens de realiteit te zijn. Belangrijke
vertegenwoordigers waren Gustav Klimt, Edvard Munch,
Wassily Kandinsky, James Ensor en Jan Toorop. Veel moderne
kunstenaars wortelen in de traditie van het Symbolisme, zo
ook Andries Mons.
En de wolken drijven voorbij
, 2014, Mons
Camera obscura
Dood en leven, 1908-1911, Gustav Klimt
MONS
Kunstenaar Mons gebruikt vaak symboliek in zijn werk.
“Mijn onderwerpen zijn uit het leven gegrepen en zijn zich
steeds meer gaan ontwikkelen naar symboliek. Het is een
verschuiving geweest van realiteit naar surrealiteit. Het
gaat nu veel meer om beleving in plaats van om het ‘koud’
weergeven van beelden. Symboliek is iets wat ik van jongs af
aan heb mee gekregen. Ik heb me hier altijd verbonden mee
gevoeld. Het is bovendien een uitgelezen manier om verhalen
te vertellen. Ik denk graag na over hoe de dingen zouden
kunnen zijn. Hier verzin ik beelden bij, die deze fantasieën
werkelijkheid kunnen maken. Het vliegen van vlinders en de
engelenvleugels zijn bijvoorbeeld voor mij een manier om
uiting te geven aan het verlangen om aardse dingen zoals
materialisme, oorlog en geweld, te ontstijgen.”
AAN DE HAND VAN ELEMENTEN UIT HET WERK VAN MONS,
NDELD.
WORDEN HIERNA VERSCHILLENDE SYMBOLEN UIT DE KUNST BEHA
BLOEMEN
verwijzen naar het
Bloemen op schilderijen en. Rode bloemen
en
paradijs en naar de seizo Christus. Witte
n
va
ed
blo
t
he
n
symbolisere
reinheid van de
de
ar
na
en
ijz
bloemen verw
beelding van de
maagd Maria. Op een af ing aan Maria
dig
Annunciatie, de aankon
haar buik draagt,
in
s
zu
Je
dje
dat ze het kin
tte lelie als teken
staat ze vaak met een wi tte roos betekent
n wi
van maagdelijkheid. Ee
ook wel een ‘roos
t
rd
wo
ria
hetzelfde. Ma
d. Een roos kondigt
zonder doornen’ genoem staat voor liefde.
roos
de lente aan, een rode
De Annunciatie, ca. 1427–1432,
Robert Campin
2
VRUCHTEN
Vruchten staan in stille
vens over het
algemeen symbool voor
de vergankeli jkheid
van het leven. Als er ex
otische vruchten zijn
afgebeeld, staat het fru
it juist voor rijkdom.
Overrijp fruit verwijst
naar de tijdelijkheid
van het leven en aardse
genoegens. Dankzij
het Bi jbelverhaal van
de zondeval, staat
de appel voor het kwaa
d en de zonde.
Eva verleidde Adam me
t een appel om
ongehoorzaam te zijn
aan God. Als straf
werden ze uit het Para
dijs
appel in de hand van Ch verbannen. Een
ris
gebaar van zegening en tus is juist een
verzoening. Een
aardbei staat symbool
voor kortstondig
genot, maar symboliseer
t als ‘zomerkoninkje’
ook het zomergevoel.
Adam en Eva, 1526, Lucas Cranac
Paarse zwa
an die de ju
h de Oude
rk niet past
, 2014, Mon
s
VLINDERS
gebruikt als
Vlinders worden in de kunst
heid, maar
oon
sch
symbool voor gratie en
id. Ook kan
jhe
vri
en
id
ook voor lichtzinnighe
naar iets
ng
rga
ove
de vlinder staan voor een
er leven. Als een
anders, bijvoorbeeld een and
ebeeld, staat het
afg
rdt
vlinder op een graf wo
l doorloopt : leven,
voor de drie stadia die de zie
China wordt de
dood en wederopstanding. In
vreugde en geluk
van
r
vlinder gezien als brenge
in het huwelijk.
VISSEN
In veel oude religies komt de vis voor als
verbeelding van de liefde en vruchtbaarheid.
De vis was het symbool van de Germaanse
godinmoeder Freia. In de begintijd
van het Christendom was de vis het
herkenningssymbool voor Christenen. Ichthus
is namelijk het Oudgriekse woord voor vis
en de letters staan voor ‘Jezus Christus, Gods
Zoon, Verlosser’. In China staat de karper van
oudsher symbool voor over vloed. Vissen leven
in de (diepe) zee en zijn daarom ook het teken
voor het onbewuste en voor creativiteit.
3
emen (detail),
Vissen tussen vallende blo
0-1279)
ty
Liu Cai, Song Dynas (96
De volharding van de herinnering, 1931, Salvador Dali
TIJD
Een verwijzing naar de tijd in een schilderij,
duidt aan dat het leven vergankelijk is en snel
voorbijgaat. In de kunst heten schilderijen met
dit onderwerp ‘Vanitas stillevens’. Het woord
‘vanitas’ is Latijn voor ijdelheid en leegheid.
Niet alleen met klokken of schedels wordt de
tijdelijkheid van het leven aangeduid, maar
ook met gedoofde kaarsen, verwelkte bloemen,
zeepbellen, vergane boeken of omgevallen
glazen. In het schilderij ‘De volharding van de
herinnering’ van Salvador Dali wordt de tijd op
een bijzondere manier verbeeld. De klokken zijn
letterlijk aan het smelten, om aan te geven dat
de tijd alle betekenis verliest.
Vanitas Stilleven met een boeket en een schedel, 1642,
Adriaen van Utrecht
De bewening van Christus, 1304-1306, Giotto
' T OU DE HU I S
AUREOOL
nimbus)
Een aureool (ook wel stralenkrans of
het
of
aam
is een ring van licht om het lich
n.
one
pers
hoofd van goddelijke of heilige
pte
Egy
in
ven
Op wandschilderingen in gra
goden
zijn aureolen boven het hoofd van de
zijn
ia
Ind
en
afgebeeld. Uit het oude China
rd met
eve
rgel
ove
Boeddhistische afbeeldingen
bool
sym
het
ook
aureolen erop. Het aureool was
os.
Heli
en
llo
Apo
van de zonnegoden Mithras,
l afgebeeld,
Later werden keizers met een aureoo
en. In de
ukk
adr
om de goddelijke status te ben
eerst in
het
r
voo
l
vijfde eeuw komt het aureoo
werden
in
beg
het
de Christelijke kunst voor. In
met
elen
eng
alleen de Drie-eenheid en de
stelen
een aureool afgebeeld, later ook de apo
een
uit
t
taa
bes
en heiligen. De oudste vorm
de
In
el.
cirk
de
gouden schijf of een gekleur
vulling.
der
zon
el
cirk
Middeleeuwen werd dit een
Uitgave: Stadsmuseum Zoetermeer, 2014
4