Transcript “Сайэнсийн тэори” Проф. С. Молор-Эрдэнэ Лэкц 7 11/7/2015 Сэмантик гэж юу?  Утгын тухай сургаал \үг, өгүүлбэр, тэкст\  Тэмдэгийн утга  Харсаны тэмдэглэгээ, сонссон тэмдэглэгээ 

“Сайэнсийн тэори”
Проф. С. Молор-Эрдэнэ
Лэкц 7
11/7/2015
1
Сэмантик гэж юу?
 Утгын тухай сургаал \үг, өгүүлбэр, тэкст\
 Тэмдэгийн утга
 Харсаны тэмдэглэгээ, сонссон тэмдэглэгээ
 Үгийн тэмдэглэгээтэй адил бас замын тэмдэг
11/7/2015
2
Логик гэж юу?
 Бодох урлаг, ухамсартай гаргалгаа, Аргумэнтийн
хүчинтэй эсэхийг судална
11/7/2015
3
Асуултууд
 Ухагдахуун гэж юу?
 Ухагдахууны агуулга бүтэц?
 Ухагдахууны утга гэж юу?
 Хэллэгийн утга гэж юу?
 Үнэн гэж юу?
11/7/2015
4
Ухагдахуун ба хэллэг
 Ухагдахуун: рационал ярилцлагын суур болон
утгын нэгжүүд. Жишээ: “бүх”, “организм”,
“дараахаас тогтоно”, “протэйн”
 Хоёр төрлийн ухагдахуун: логиктой ба логикгүй
 Логиктой: “үгүй”, “биш”, “бүх”, “түүнээс гаргалгаа”
 Логиктой ухагдахуунууд логикгүй ухагдахуун ба
хэллэгүүдийг холбоно. Жишээ: бүх организмууд
протэйнуудаас тогтоно. “протэйн”, “организм”,
“тогтоно” логикгүй ухагдахуунууд.
11/7/2015
5
Ухагдахуун ба хэллэг
 Хэллэг бүтээхийн тулд ухагдахуунууд хэрэглэнэ.
Хэллэг гэдэг нэг юуны тухай хэлэх ба ингэхдээ
тиймлэсэнийг эсвэл үгүйсгэсэнийг бататгана.
 Тэгэхээр хэллэг үнэн эсвэл худлаа. Зөвхөн тэд л
шалгах гэсэн зүйл.
 Ухагдахуунууд тйимлэдгүй бас үгүйсгэхгүй
тэгэхээр үнэн ч биш худлаа ч биш. Тэгэхээр
тэднийг шалгахгүй.
 Ухагдахуунууд эксакт эсвэл хөөс, хэрэглэгдэнэ эсвэл
хэрэглэгдэхгүй, ашигтай эсвэл ашиггүй
11/7/2015
6
Ухагдахуун ба хэллэг
 Хэллэгийг өгүүлбэртэй холиж болохгүй.
 “Би чамд хайртай” гэсэн хэллэгийг “Чи надаар л
хайрлагдана шүү”, “I love you”, “Я тебя люблю” г.м.
 Өгүүлбэр гэдэг хэллэгийн янз янзын боосон боодол.
 Грамматик зөв хэдий ч хэллэг болохгүй: “Чулуун боов
долоон мод гаргалаа”. Гэтэл өгүүлбэр юу ч хэлэхгүй.
Тэгэхээр хэллэг биш.
 Хэллэгүүд бас бодолууд биш. Бодол гэж тархины
процэсууд. Хэллэг гэж ухагдахуунчилсан ба абстракт
обэктууд. Жишээ: “энэ ном тэнэг бас уйтгартай”, “тэнэг
бас уйтгартай ном гэвэл энэ ном” гэх мэт янз янзын
бодол болохоос нэг л хэллэг.
11/7/2015
7
Логик үгүй ухагдахуунууд
Индивидуал: Жишээ: “Дарвин”
2. Класстай ухагдахуун: Жишээ: хүмүүн
3. Прэдикэйт: “амид байна” “хүн байна”
“Дарвин хүн байна” Md: M \прэдикэйт буюу хүн
байх\, d \Индивидум\
d гэсэн индивидум M гэсэн чанартай.
1.
11/7/2015
8
Экстэнсион ба рэфэрэнц
 Прэдикэйт бүр нэг классыг тодорхойлно. Үүнийг
прэйдикэйтийн экстэнсион \оруулага\ гэж
нэрлэнэ.
 Класс гэж бүх индивидумын хам ба тэдгээр
прэйдикэйтээр рэпрэзэнтацласан чанаруудтай.
 “бодисын солилцоо” гэсэн прэдикэйтийн
экстэйнсион бүх амидбиетийн класс. Хэллэг: Бүх
амид юмс бодисын солилцоо эзэмшинэ.
 Зарим прэдикэйтийн экстэнсион хоосон:
“энергийн төв”, “чөтгөр” “нэг эвэрт”
11/7/2015
9
Рэфэрэнц
 Тодорхой хэллэг ба прэдикэйтэд хамааруулсан





индивидумуудыг рэфэрэнц \ишлэл\ гэнэ.
“b гэж нэг F байна” гэсэн \Fb\ хэллэг юуг ишлэж буй? Fb
хэллэг b гэсэн индивидумыг ишлэсэн ба b гэсэн индивидум
F чанартай.
Прэдикэйтийн экстэнсион ишлэх обэктуудын хам.
Сайэнтистууд үргэлж байхгүй обэктуудын талаар яридаг.
Обэктуудыг гипотэзлодог. Жишээ: нойтрино. 1931 онд
постулацлагдсан ба 1956 онд батлагдсан.
Энэрги гэсэн ухагдахуунд экстэнсион ба рэфэрэнц адил
Хөгжил гэсэн ухагдахуунд экстэнсион хангалтгүй харин
рэфэрэнц. Нэг цэллт индивидуал хөгжилгүй
Рационалыг зөвхөн хүмүүст хэрэглэнэ. Тиймээс рэфэрэнц.
Гэхдээ бүх хүн рационал биш.
11/7/2015
10
Утга
 Утга гэсэн үг өдөр дутмын амидралд олон утгатай.
 Утга жишээлбэл шалтгаан, зорилго, төлөвлөгөө гэх мэт
-Тэр хүн надад амидралд утга өгдөг. гэвэл үнэтэй буюу
үнэлдэг гэсэн ойлголт.
Анхааруулга: энд зөвхөн конструкцуудад болон
симболчилсон тэмдэгүүдийг ярилцана.
Тиймээс түүний сэмантик агуулга чухал. Юуны тухай юу
гэж хэлэв буюу утга гэсэн ухагдахууныг анализдана
гэдэг “агуулга” ба “ишлэл” хоёрын комбинац.
11/7/2015
11
Агуулга ба ишлэл
 Агуулга \интэнсион\: шууд индивидуумыг
ишлэхгүйгээр пропозиц шууд бишээр хэлнэ. Жишээ:
“Дарвин английн биологч байсан”. “биолог” ба “Англи”
гэж бий ажээ гэсэн ойлголт. Эндээс гарах хэллэг:
“Зарим англичууд биологч байна”.
 Пропозицийн агуулга бүх хэллэгүүдийн хамаас гарна.
 Контэкстүүдэд зарим хэллэгүүд ялгаатай агуулгатай.
Эсвэл агуулгагүй. Жишээ: бактэрүүдийн өсөлтийн
хэмжээ хөгжлийн биологид цаад агуулаггүй. Тиймээс
хэллэгт контэкстийг өгөх чухал.
11/7/2015
12
Тэмдэг ба симбол
 Хэдийд тэмдэг эсвэл симбол сигнификант вэ гэхээр
эсвэл тэр нэг конструкцийг оролсон эсвэл хэрэг дээрээ
боломжийн фактуудыг ишлэсэн.
 Тэмдэг ба симбол зөвхөн төлөөлж утгатай.
 Нэр бас симбол тул хэрвээ конструкцийг нэрлэвэл
төлөөлж утгатай. “маммалиа” гэвэл “сүүн тэжээлтэн”
ухагдахууныг нэрлэнэ.
 Хэрвээ нэр зөвхөн конкрэт индивидуумыг нэрлэвэл
жишээлбэл хүний нэр ямар ч утгагүй. “Ренчин” гэсэн
нэр ямар ч утгагүй. Нэр ба нэрлэгдсэн хоёр идэнтитэт
биш. Сумын хүүхэд бүрт лам Рэнчин нэр өгөх
боломжтой.
11/7/2015
13
Утгын тухай вэрификацийн тэори
 Хэллэг хэдийд утгатай вэ гэхээр хэрвээ шалгах
боломжтой өөрөөр хэлбэл вэрифицирлэх боломжтой
бол.
 Хэллэг утгатайгийн тухай шалгах хүрэлцээтэй болзол ч
гэсэн зайлшгүй болзол биш. Жишээ: “амидрал гэж
бурханы бэлэг” гэсэн хэллэг тэологийн контэкстээр
утгатай. Мөн шалгах боломжгүй.
 Зарим конструкцууд хэллэг гэдгээрээ утгатай ба
хэдийгээр шалгах боломжгүй ч. Жишээ: “надад давс
өгөөрэй” эсвэл “бид улстөржиж болохгүй” гэсэн
зааварууд утгатай гэхдээ хэллэг биш бас шалгах
боломжгүй.
11/7/2015
14
Вэрификацийн тэоригийн
хязгаарлагдмал
 Хэдийд хэллэг шалгагдах боломжтой гэхээр утгатай
л бол. Утга шалгахад зайлшгүй гэхдээ хүрэлцээтэй
биш. Яагаад гэвэл шалгалт шалгах багаж, хэрэгсэл
мөн мэтодыг уридчилдаг.

11/7/2015
15
Фактын ба эмпирийн утгууд
 Конструкц хэдийд фактчилсан утгатай гэвэл яхг \яг хэрвээ
гэхээр, iff if and only if\ рэал обэктуудыг ишлэсэн гэвэл.
 Конструкц хэдийд эмпирчилсэн утгатай гэвэл яхг зарим
төрлийн үзлүүдийг ишлэвэл. Мэдрэх, бодох, үйлдэх.
 “Анхны амид биетүүд абиотик өмнөх биетээс үүсэлтэй”.
Хэллэг фактчилсан утгатай. \үнэн\
Харин эмпирийн утгагүй яагаад гэвэл биогэнэзийн тухай
өнгөрсөнд хэн ч үзээгүй. Үзэл гэж рэал факттай процэсс.
Эмпирийн утгатай бүр фактын утгатай. Урвуу биш.
 Тэмпэратур фактын ухагдахуун харин халуун эмпирийн
 Тиймээс “сайэнсийн тэори” факт уу эсвэл эмпир үү?
11/7/2015
16
Логик
 Сэмантик конструкцийн агуулгыг тодотгоно харин
логик ухагдахууны, хэллэгийн, хэллэгийн систэмийн
\тэоринууд\ болон аргумэнтийн форм-ыг судална.
 Логикоор харахад хэллэг энгийн эсвэл комплэкс.
Хэдийд хэллэг комплэкс вэ гэхээр нэг эсвэл логикийн
хэд хэдэн опэраторуудтай тохиолдолд: “эсвэл” “биш”
\үгүй?\ р эсвэл р-биш. 3 дахи боломж үгүй.
 Хэрвээ p гэвэл q \If p then q\ Хэрвээ х хүн гэвэл протэйн
ба нуклэйн хүчилээс бүтнэ. Дарвин хүн байна. Гэвэл:
Дарвин протэйн ба нуклэйн хүчлээс бүтнэ.
11/7/2015
17
Таутолог
 Логикоор үнэн харин рэал ертөнцийн төлөвөөс
хамаарахгүй таарна. Жишээ: Маргааш бороо орно
эсвэл бороо орохгүй. Үүнийг эмпирээр шалгах
хэрэггүй яагаад гэвэл анхнаасаа үнэн.
 Тиймээс матэматикийн, химийн болон биологийн
үнэнүүд ишилсэн обэктийн натураас хамаатай.
 2+3=5 Аритмэтикт үнэн харин логикт хамаагүй.
Логик тоогоор ажиллахгүй. \логик сэтгэлгээ гэж
буруу\
 Таутолог ертөнцийн тухай юу ч хэлэхгүй гэхдээ
ертөнцийн тухай бодоход бас ярихад чухал.
11/7/2015
18
Формал логик
 Максимал ерөнхий ба агуулга бүрээс хамааралгүй хоёр





формал логикийн характэристик. Тиймээс энэ сайэнс
маш өргөн ба өнгөцхөн.
Тэгэхээр ярилцлага, маргаан мэтгэлцэл бүрийн
анализлахад логикийг хэрэглэх боломжтой.
Логик ситуацтай бас процэстой хамаагүй.
Логик бидэнд хүчинтэй асвэл хүчингүй аргумэнтуудыг
л хэлнэ. Тиймээс ертөнцийг хэрхэн судлах эсвэл
түүнийг хэрхэн өөрчлөх талаар юу ч хэлэхгүй.
Матэматик бас үүнтэй адил. Тиймээс матэматикийг
салбар бүрт ашиглах боломжтой.
Энэ хоёрт ажиглалт, хэмжилт, экспэримэнт
шаардлагагүй. Тиймээс “формал сайэнс” гэж нэрлэдэг.
11/7/2015
19
Фактын сайэнс
 Фактын сайэнс гэж Үнэхээрийн сайэнс буюу рэал
сайэнс.
 Рэал ертөнцийг судална.
11/7/2015
20